Экономикалық теория

Автор: Пользователь скрыл имя, 11 Апреля 2012 в 21:14, лекция

Описание работы

Вексель - это разновидность долгового обязательства, составленного в строго определенной форме и дающего бесспорное право требовать уплаты обозначенной в векселе суммы по истечении срока, на который он выписан.
Вексель - это формальный документ, и отсутствие любого из обязательных реквизитов делает его недействительным; это безусловное денежное обязательство, так как приказ его оплатить и принятие обязательств по оплате не могут быть ограничены никакими условиями; это абстрактное обязательство, так как не допускаются никакие ссылки на основание его выдачи.

Скачать полностью (122.67 Кб) Сколько стоит заказать работу?
Работа содержит 1 файл

ekonomikalyk_teoria.doc

— 546.50 Кб (Скачать)

     Экономикалық  игіліктер – бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатындағы нәрселер мен заттар. Олардың біреулері шексіз түрде болады. (Мысалы: ауа). Оларды еркін игіліктер деп атайды, басқалары шектелген оларды экономикалық игіліктер деп атайды.

     Экономикалық  игіліктер заттар  (тауарлар) мен  қызметтерден тұрады. Қызметтердің заттай тауарлардан айырмашылығы:

1.Олардың  өндірісі мен тұтынылуы бір  мезгілде болады 

2.Оларды  мұраға қалдыруға болмайды.

3.Оларды  сақтауға немесе жинақтауға болмайды.

      Басқа ғылымдарға ұқсас  экономикалық теория ғылыми танып-білудің әртүрлі әдістерін  қолданады. Экономикалық теорияның  зерттеу  әдістері келесі кестеде  көрсетілген. 
 

1. кесте                   Экономикалық теорияның зерттеу  әдістері 

Жалпы  әдістер Жеке  әдістер
  1. Ғылыми  абстракция әдісі – зерттеліп отырған  құбылыстардың мардымсыз, өткінші жақтарын  дерексіздендіру, олардағы тұрақты қасиеттерді тауып көрсету процесі.
  2. Талдау – зерттелінетін құбылыс өзінің құрамды бөліктері мен жақтарына  ажыратылады.
  3. Жинақтау – құрамды бөліктердің тұтас бір құбылыс болып қалыптасуы.
  4. Индукция – жеке фактілерден жалпы  қорытынды шығару.
  5. Дедукция – жалпыдан жалқыға, бүтіннен бөлшекке көшу.
Эксперимент, гипотеза және т.б.		 Экономико –  математикалық модельдер әдісі, экстраполяция (болжау), баланстық, функциональдық және тағы басқа да әдістер.

      Зерттелінетін құбылыстардың маңыздылығы экономикалық  заңдылықтар мен категорияларға бағынышты.

      Экономикалық  заңдылықтар – бұл қоғамдағы көп кездесетін немесе  қайталанып жататын тұрақты іс-әрекеттер және олардың арасындағы  қатынастардың көрінісі. Экономикалық заңдарды  төмендегідей заңдарға айырып қарауға болады:

  1. айрықша экономикалық заңдар. Бұл заңдар олардың іс-әрекет жасауына жағдайдың сақталуындағы тарихи  дәуірге тән.
  2. ерекше экономикалық заңдар. Бұл белгілі бір шаруашылық  түрлерінің нақты тарихи  дамуының  заңдары.
  3. жалпы экономикалық заңдар. Бұл заңдар барлық тарихи дәуірге тән, олар барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесімді процесс етіп байланыстырады.

      Экономикалық  категориялар - адамдардың қоғамдық өндірістік  қатынастарының теориялық көрінісі (тауар, баға, пайда және т.б.).

      Экономикалық  теория  талдау дәрежесіне қатысты  екі  бөлімнен құралады:

  • микроэкономика – жеке өндірушілердің қызмет-әрекеттерін, кәсіпкерлік капитал мен бәсекелік ортаның қалыптастыру заңдылықтарын зерттейді. Бұнда жеке тауарлардың бағасы, ресурстар, шығындар, пайда, фирманың қызмет атқару механизмі, бағаның құрылуы және т.б. категориялар талданады.
  • макроэкономика – мемлекеттің жалпы экономикасы зерттелінеді, ұлттық экономикалық жүйенің қызмет-әрекеттерін зерттейді, талдау объектісіне жататындар: қоғамның жалпы табысы, жұмыссыздық, инфляция және т.б.

   Экономикалық  теория бірнеше  қызметтер  атқарады:

  1. Танып - білу қызметі -  қоғамдық экономикалық процестер мен құбы-лыстарды терең, әрі жан-жақты зерттеп бөлуі және  түсіндіруі тиіс.
  2. Дүниетанымдылық көзқарас қызметі – экономикалық құбылыстардың сипаттамасына тіршілік позиция құруына жағдай жасайды.
  3. Ғылыми болжам қызметі  - ғылыми болжам жасап және қоғамдық дамудың болашағын айқындайды.
  4. Практикалық қызметі – нақты принциптерді және шаруашылықтың тиімді әдістерін жасаумен, сондай-ақ мемлекеттің саясатын ғылыми  дәлелдеумен түсіндіреді.
  5. Методологиялық қызметі – экономикалық теория барлық экономиканың  ғылыми жүйесі үшін методологиялық негіз болып табылады.
 
 

2 тақырып. Қоғам дамуының негізгі категориялары: қоғамдық өндіріс және экономикалық жүйе түрлері. 

1. Экономикалық ресурстар  мен экономикалық  факторлар.

2. Қоғамдық өндірістің  құрылымы.

3. Өндіріс және ұдайы  өндіріс.

4. Экономикалық жүйелер  типтерінің жіктелуі.

  Мақсаты:  экономиканың негізгі түсініктерін, ұғымдарын жалпы түрде қарастыру арқылы, оның әр түрлі жүйелерде  қалай ұйымдастырылатыңдығын, негізгі принциперін жан-жақты қарастыру болып табылады. Осы арқылы эконмиканың ең түпкі мақсаты – адамдардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін, шектеулі ресурстарды тиімді пайдаланудың мүмкіндіктеріне қалай жетуге болатындығын көрсету.

 

Негізгі түсініктер мен терминдер

Айырбас; Альтернатива, Бөлу, Интенсивті өндіріс, Материалдық емес өндіріс,  Материалдық өндіріс, Өндіріс, Өндіріс факторлары, Ресурс, Таңдау, Тұтыну,  Экстенсивті өндіріс Аралас экономика, Ашық экономика, Ғылыми-техникалық прогресс, Дәстүрлі жүйе,  Жабық экономика, Индустриалдық жүйе, Әкімшілік-әміршілік экономика, Нарықтық экономика, Экономикалық жүйе, Экономикалық реформа, Экономикалық үлгілер 

Дәріс мәнмәтіні.

      Адамзаттың  және қоғамның үстемелі дамуының материалдық  негізі – ол  өндіріс. Қоғамдық өнімнің  төрт сатыдағы  қозғалысы қоғамдық өндірісті құрайды.

  1. Өндіріс – материалдық игіліктерді пайдалы өнімді  өндіру процесі.
  2. Бөлу -  әрбір адамның өндірілген өнімділігі үлесін анықтау.
  3. Айырбас – белгілі бір өнімді басқа өнімге айырбастау процесі.
  4. Тұтыну - өндірілген өнімді  қажеттілікті  қанағаттандыру  үшін пайдалану.

      Тарихи  дамудың қандай сатысында болмасын, адамзат қоғамында, адамдар өмір сүру үшін қажет тамақ, киім, тұрған үй және басқа материалдық игіліктер  болуы керек. Адамдардың өмір сүруіне  қажет заттар өндірілуге тиісті. Бұлар  өндіріс процесінде жасалады.

      Өндіріс - бұл қоғам дамуына қажет материалдық игіліктер мен қызметтер жасау мақсатымен табиғат заттарына адамның ықпал ету процесі. Бұл процестің дамуы ұзақ мерзімді қамтиды жабайы өнімдер өндіруден өте күрделі техникалық жүйелер, өзгерістерге икемді кешендер, есептеу машиналар өндірісіне дайын. Қандай жүйеде болмасын өндіріс қоғамының табиғатпен қатынасы, байланысы болып табылады. Осы қатынастар өндірістік ресурстар арқылы білінеді. Экономикалық теорияда «ресурс» деген түсінік өндірістің әр түрлі элементтерінің жиынтығы болып табылады, бұлар материалдық және рухани игіліктер мен қызметтер жасауға қолдануы мүмкін

      Табиғи  ресурстар – дегеніміз бұлар адамның өмір сүруінің табиғаттық шарттарының жиынтығының бөлшегі, өндіріс процесінде қолдануға болатын қоршаған ортаның өте маңызды компоненттері. Мысалы, күн қуаты, су ресурстары, пайдалы қазбалар.

      Материалдық ресурстар - дегеніміз өздері өндірістің (еңбек құралдары және заттары) нәтижесі болып табылатын, құрал – жабдықтардың барлығы жатады. Қоғамның қандайында болмасын табиғи, материалдық және еңбек ресурстары тән және қажет болып табылады. Нарық экономикасында бұлардың қатарына қаржы ресурстары қосылады. Осыған адамның өндіргіш күштерін бағыттау қажет.

      Өндіргіш  күштер - бұл адам өзінің өндірісіне және тұтынуына бейімдеп қызмет етуге жұмылдырған күштер. Ал адамсыз өндірістің және тұтынудың болуы мүмкін емес. Сондықтан өндіру және тұтыну үшін қолданылатын табиғат күштері, адамның өндіргіш күштер болып табылады.  Өндіргіш күштердің ішкі құрылымы болады. Олардың ішінен алдымен өндіріс құралдарын және жұмысшы күшін бөліп атап айту қажет.

      Өндіріс құралдары екі  бөлшектен құралады:

  1. Еңбек заттары – ол адамның еңбегіне бағытталған зат.
  2. Еңбек  құралдары – ол адамның еңбек затына ықпалын жүргізетін құрал.

     Тұтыну  тауарларын жасау үшін инвестициялық игіліктер немесе экономикалық қорлар қажет. Экономикалық ресурстар – экономикалық игіліктерді өндіру үшін пайдаланылатын элементтер, бұнда өндіріс факторы табиғаттан пайда болады және оны адам өндіреді. Өндіріс  ресурстары бұл шаруашылық әрекетте қолданылатын өндірістің  әртүрлі құралдарының  жиынтығы.  Ресурстарға жататындар: табиғи ресурстар, адам ресурстары, қаржылық, ақпараттық және т.б. Осы замандағы индустриалдық нарықтық экономика ақпарат ресурстарсыз болмайды, бұлар ғылыми-техникалық революция кезеңінде өте маңызды рөл атқарады.

      Қазіргі кезде өндіріс факторлары ретінде  ақпарат үлкен рөль атқарады. Ақпарат  бұл сақтау өндеу және жеткізу  объектісі болып табылатын мәліметтер. Экономикалық тұрғыдан алғанда ақпарат  бұл экономикалық процеске қатысушылардың баға, тауармен қызмет туралы толық мағұмылаттардың болуы.

      Қазіргі кезде экономикалық теорияда төрт өндірістік факторлар көрсетіледі: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. 

1. Өндірістік факторлар ретінде жер  екі жағынан қаралады:

  • жер беті ретінде
  • экономикалық мақсатта пайдалануға қажетті табиғи игілік ретінде

     Егер  қажетті миниралды және органикалық  тынайтқыштарды әсіресе жаңа технологияны қолдаса жердің құнарлығы сақталып қана қоймайды одан сайын жақсаруы мүмкін. Адам саны артқан сайын адам басына шаққандағы жер көлемі жылдан жылға қысқаруда.

  1. Капитал:
  • Өндіріс факторы ретінде және  қаржы ретінде пайдалануға болады.
  • Өндіріс факторы ретінде капитал өндіріс құралдарын сипаттайды. Мұнда ұзақ уақыт пайдаланылатын өндіріс құралдары (машина, құралдар) жер қысқа мерзім пайдаланылатын өндіріс құралдары (шикізат, энергия қуаты, жол байланыс қызметі).

      Нақты капитал пайда болу үшін өндіріс  құралдарын сатып алуға қаржы  қажет. Осы қаржы ақша капиталы болып  табылады. Өндіріс құралдарын сатып  алуға капиталдың жұмсалуы қаржыландыру, ал ақша капиталын нақты капиталға айналдыру- инвестициялау деп аталады.

3. Еңбекті де екі жақты түсіндіруге болады:

  • адамның ойлау қабілетімен қимылдау қабілеті.
  • өндіріс процесінде пайдалануға болатын қоғамдағы барлық еңбек ресурстары.

      Еңбек қызмет ретінде қарағанда оны  басым ойлау қабілетті қажеттілік немесе интелектуалды және басым қимылдау қабілетін қажет ететін деп бөледі. Білім деңгейіне қарай:

    • көп дайындықты қажет ететін еңбек,
    • көп дайындықты қажет етпейтін еңбек,
    • ешқандай дайындықты қажет етпейтін еңбекдеп бөлінеді.

4. Соңғы жылдары көптеген елдердің экономистер өндіріс факторына кәсіпкерлік қаблетті де жатқызды. Кәсіпкерлік қабілет - бұл барлық өндірісі факторларын тиімді пайдалануға қабілеті бар адам ресурстарының ерекшк түрі. Оған мынадай қасиеттер тән болуға тиіс.

    1). Өндіріс  факторларын дұрыс үйлестіру мен келістіру үшін оның білім деңгейі жоғары болуы керек.

    2). Дұрыс шешімдер  қабылдай білуі керек.

    3). Жаңамалдыққа  ұмтыла білуі керек.

    4). Тәуекелшіл  болуы тиіс.

      Қазіргі қоғамдық өндіріс құрылымын материалдық  және материалдық  емес өндіріс деп бөлуге болады. Адам қоғамының даму негізі - материалдық өндіріс болып табылады.  Материалдық өндіріс саласы өмір сүру, жұмыс істеу үшін қажетті игіліктерді өндіреді. Материалдық емес өндіріске ерекше материалдық емес (рухани құндылықтар) игіліктер өндіру, қызмет көрсету саласы жатады.

2 кесте. 

    • Қоғамдық  өндірістің құрылымы
    Материалдық өндіріс Материалдық емес өндіріс
    Өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, материалдық-техникалық жабдықтау, сауда, қоғамдық тамақ саласы, құрылыс, су шаруашылығы және т.б. Денсаулық сақтау, білім беру, көлік, байланыс, мәдениет, несиелік мекемелер, қоғамдық мекемелер, басқару органдары.

     

          Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет. Өндіріс  процесінің тұрақты қайталануын, үзіліссіз  жаңғыруын ұдайы өндіріс деп атайды.

                                                       Ұдайы өндірістің типтері

           

                                     жай өндіріс                           ұлғаймалы өндіріс. 

         Жай ұдайы өндірісте өндіріс процесінің көлемі мен ауқымы үзіліссіз өзгермеген күйде қалады. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене үзіліссіз қайталануын және жаңғыруын ұлғаймалы ұдайы өндіріс дейміз.

          Нақты өмірде адамдар алтернативті (баламалы) шығындармен кездеседі. Егер ресурстар  бір нәрсеге жұмсалуы мүмкін емес. Бұдан қортынды жасасақ ресурстарды пайдалану - бұл кейбір мүмкіндіктердін жоғалту, яғни қорларды бір мақсатта пайдалансақ, оларды басқа мақсатта пайдалану мүмкін емес. Бұл жоғалған мүмкіндіктерді өлшеп бағалануға болады. Баламалы шығындарды өндірістік мүмкіндіктер сызбасы арқылы бейнелеуге болады.

          Барлық  жүйелер қоғамдық өндірістің негізін  құрайтын 5 мәселені шешу әдістеріне қарай  анықталады.

    1. Не өндіру керек? Қандай қызмет көрсету қажет.
    2. Қанша өндіру керек? Қанша қызмет көрсету керек?
    3. Қалай өндіру керек? (қандай технология керек?)
    4. Кім үшін өндіру керек?
    5. Өзгерген жағдайларға бейімделе алама? (яғни кәсіпкерлердің еркіндігі).

          Экономикалық  жүйе – бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы  ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.

          Жабық экономика – барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет  шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шетелдермен қатынас болмайды.

          Ашық  экономикалық жүйе – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика  белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.

    1. Меншік қатынастарының формалары бойынша:
      1. Дәстүрлі жүйе – ұрпақтан ұрпаққа  жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша  қатынастар қалыптасады.
      2. Әкімшілік - әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен  өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік  меншіктің  үстемділігі жүргізіледі.
      3. Нарықтық экономика -  меншікке, бәсекеге негізделеді.
      4. Аралас экономика – мемлекет пен нарық  механизмдерінің  араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.

    Дәстүрлі  экономиканық жүйенің  сипаттамасы:

    1. Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.
    2. Өндірістің дамуы мен  әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде.
    3. Техникалық прогресс шектеулі.
    4. Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.
    5. Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.
    6. Мемлекет пен қарулы  күштердің ролі өте жоғары.

    Әкімшілік - әміршілік экономиканың жүйенің сипаттамасы:

          Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс  Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер  жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде  мемлекеттік меншіктін болуы.

          Экономиканың  жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.

          Ерекшеліктерін  нақты төмендегідей бөлуге болады.

    1. Өндіріс  құралдарына мемлекеттік меншік.
    2. Экономикада орталықтанған жоспарлау.
    3. Өндірушілердің монополист ретінде  көрінуі.
    4. Орталықталынған  ресурстар қоры.
    5. Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.

    Таза  нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы:

          Таза  нарықтық экономика жүйесі – таза нарықтық экономика жағдайында шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.

          Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.

          Нарықты экономиқаға тән қасиеттер:

    1. Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.
    2. Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген

         нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару.

    1. Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.

    Аралас  экономикалық жүйенің  сипаттамасы:

          Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:

    1. Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.
    2. Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.

          Сондықтан нарықты экономика жағдайында мемлекеттін  ұлттық және салалық бағдарламаларынан  бас тартуға болмайды.

          Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа  дейін дәстүрлі экономика жүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әртүрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.

          Нарықтық  экономикаға өтудің Қазақстан  республикасындағы басты міндеттері мыналар:

    1. Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру.
    2. Қазақстандық кәсіпкерлердің әлеуметтік  жігінің қалыптасуы (еңбекке қабілетті  тұрғындардың жалпы санының 10-15% қамту).
    3. Нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы, басты нәрсе – тауар мен қор биржасы және басқа да әртүрлі нарықтық құрылуы.
    4. Бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен экономиканы монополиясыздандыру.
    5. Бағаны  либерализациялау, сұраныс пен ұсыныс негізінде нарықтық сипаттағы бағаға көшу.
    6. Экономиканың қаржылық  тұрақтануы.
    7. Өтпелі кезеңде тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесін мықты қамтамасыз ету.
     
     
     
     
     

    3 тақырып. Экономика дамуының негізгі үлгілері, меншік қатынастары мен экономикалық институттар. 

    1. Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.
    2. Меншік объектілері мен субьектілері.
    3. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру:  кезеңдері, формалары, әдістері мен мәселелері. 
     

        Мақсаты: Меншік институты ұғымын жан-жақты қарастыру, әсіресе жеке меншікті талдауға басты назар салу арқылы, оның нарықтық жүйедегі рөлін көрсету. Экономикалық жүйені және оның түрлерін қарастыру арқылы экономикалық дамудың қазіргі үлгілерін түсіндіру, әсіресе Қазақстандағы қалыптасқан нарықтық жүйенің ерекшеліктерін көрсету.  

    Негізгі түсініктер мен терминдер

    Жекешелендіру, Иемдену, Меншік , Меншік объектілері, Меншік субъектілері, Меншікті мемлекет иелігінен алу, Қоғамдастыру,Өндірістің материалдық және жеке факторының бірігу тәсілі, Табысты бөлу әдістері, Оноре тізімі, Иемдену құқығы, Пайдалану құқығы, Басқару құқығы 

     Дәріс мән-мәтіні.

    Меншік – қоғамдық құрылыстың негізі – қоғамдық бастаулардың негізіне  жатады. Меншік экономикалық категория ретінде өндіріс құрал – жабдықтарын және  өндірілген өнімдерді иемденуге байланысты адамдар арасында туындайтын қоғамдық қатынастар.

    Меншік  ќатынастарын д±рыс т‰сіну ‰шін, оны  иемдену ќатынастарымен салыстыру  ќажет. Иемдену – затты мењгеріп алудыњ наќты ќоѓамдыќ єдісі. Иемдену осы берілген меншіктіњ жєне оныњ наќты т‰рлерініњ негізі, тамырлы белгісін ќ±райды. «Меншік» жєне «иемдену» деген т‰сініктерді ажыратып, єрќайсы жеке танып білу ќажет: б±лардыњ жеке ±ѓымдар жєне экономикалыќ ќатынастар ж‰йесінде µздерініњ жеке орындары болады.

          Иемдену – шаруашылыќ µмірдіњ ж‰йесімен сєйкестікте болады жєне сонымен бірге дамиды. Алѓашќы заманда адамдар кµбінесе табиѓат сыйларын жинап,  ањ мен балыќ аулап иемденген. Бара-бара екі типті шаруашылыќ ќалыптасады – иемденуші (табиѓаттыњ дайын сыйларымен айналысатын) жєне µндіруші шаруашылыќтар.

          Меншік  ол зат емес, меншік – заттарға байланысты адамдар арасындағы қатынастар, яғни меншік объектісін пайдаланудағы субъектінің құқығы.

          Меншіктің экономикалық мағынасы келесі қатынастармен сипатталады:

    1. Иемдену – затты өз игілігіне пайдалану.
    2. Жатсындыру – меншік объектісін иеліктен шығару
    3. Жекелендіру - әр бір тауар  өндіруші мамандығы бойынша белгілі бір тауар өндірісіне жекеленеді.
    4. Қоғамдастыру – еңбектің қоғамдық сипатының дамуы.
    5. Өндірістің материалдық және жеке факторының бірігу тәсілі.
    6. Табысты бөлу әдістері.

          Меншік, заң жағынан алып қарағанда, мүліктік қатынастарға жатады. Құқық нормалар мен актілерде материалдық байлық әр түрлі субъектілер арасында қалай иемделінетіні және  бөлінетіні анықталады. Экономикалық теорияда жеке меншік  құқықтың мынадай түрлерінде даму алады. (Оноре тізімі бойынша):

    1. Иемдену құқығы, яғни игіліктерге  міндеттелінген денелік (күш  қуаттылық) бақылау құқығы.
    2. Пайдалану құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетін өзі үшін қолдану құқығы.
    3. Басқару құқығы, яғни  игіліктерді қолдануды кім және қалай қамтамасыз етуді шешу құқығы.
    4. Табысқа деген құқық, яғни  игіліктерді пайдалану нәтижесіне ие болу құқығы.
    5. Егемендік құқығы, яғни игіліктерді жатсындыру, өзгерту, тұтыну немесе жойып жіберу құқығы.
    6. Қауіпсіздік құқығы, яғни игіліктерді сыртқы ортаның зияндылығынан қорғау құқығы.
    7. Игіліктерді  мұрагерлікке беру құқығы
    8. Игіліктерді иеленудегі мерзімсіздік құқығы.
    9. Сыртқы ортаға зияны келтіретін әдістерді қолдануға тыйым салау құқығы.
    10. Өндіріп алуға жауапкершілік құқығы, яғни қарыз үшін игіліктерді өндіріп алу құқығы
    11. Қалдық сипатты құқық, яғни бұзылған құқықтарды қалпына кеттіруді қамтамасыз ететін институттардың әрекет ету құқығы.

         Адамзат қоғамының  даму тарихында меншіктің  әр түрлі типтері белгілі. Ерте дүниенің өзінде ұжымдық, жеке еңбектік және мемлекеттік  меншік түрлері қалыптаса бастады. Олардың ең бастылары: жеке және мемлекеттік меншік болып саналады.

         Жеке  меншіктің дамуы XIX – ғасырдың екінші жартысының ортасына дейін жүзеге асты. Жеке меншіктің дамуы еркін бәсекенің  дамуына, кәсіпкерлердің тиімділігін  көтеруге, тұрғындардың қажеттіліктерін  қанағаттандыруға итермелейді.

         Нарықтық  экономикаға көшу меншік қатынастарын өзгертугі талап етеді. Меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру  нарыққа көшу барысындағы өте  күрделі, маңызды мәселе. Орталықтандырылған мемлекеттік экономиканы аралас экономикаға көшіру мәселесі мемлекеттік тікелей басқарудан құтылып, бәсекені дамытуды қарастырады.

         Мемлекет  иелігінен алу  және жекешелендіру – бұл нарыққа бет алған шаруашылық құралдарын дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортаны қалыптастыруды қамтамасыз етуге тиіс.  Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің формалары әр қилы.  
     

         Жекешелендірудің  тәсілдері

    1. Аукционда  байқау бойынша сату және сатып  алу. 2. Кәсіпорын  капита-лының үлесін сату (акцияларды) 3. Жалға берілген  кәсіпорынның мүлкін сатып алу.

       

    Қазақстан Республикасында  жекешелендіру  мен мемлекет иелігінен алу процесі  «Жекешелендіру және мемлекет иелігінен  алудың Ұлттық  бағдарламасына»  сәйкес  жүргізіледі. Жекешелендіру  үш негізгі бағытта  жүргізіледі.

    1. Кіші  жекешелендіру – еңбеккерлердің саны 200 адамға дейін.
    2. Жаппай  жекешелендіру – орташа және ірі кәсіпорындар (200-500 адам) және халыққа  жекешелендіру купондарының  бөлінуіне негізделді.
    3. Жеке жобалық жекешелендіру – ірі кәсіпорындар мен мемлекеттің ерекше маңызды  кәсіпорындары.

         Қазақстан республикасындағы  жекешелендіру  мен мемлекет иелігінен алу процесін 4 кезеңге бөлуге болады:

    1. 1991-1992 ж.ж.- мемлекет меншігінің реформасы кең көлемде нарықтық экономикаға көшуге жағдай жасау үшін жүргізілді. Бұл кезде мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жекешелендіру жүзеге асырыла бастады. Негізгі мақсат өндірістік қатынастардың жаңа түрін қалыптастыру, меншік иелерінің жаңа тобын құру. Мемлекеттік меншікті азаматтарға бағалы қағаз түрінде мүлкін бөліп беруді көздеді. Бұл кезде ашық аукциондар мен конкурстар арқылы шағын, орта кәсіпорындар жекешелендірді.
    2. 1993-1995 ж.ж. – мемлекет   иелігіндегі мүлікті халыққа қайтару арқылы нарыққа көшу жағдайын жасауы. Бұл кезеңде шағын және жаппай жекешелендіру жүргізілді. Мұндағы негізгі мақсат нарықтық экономикаға өту жағдайын қалыптастыру, мемлекет иелігінен алу барысында әлеуметтік әділеттілікті сақтауға, жекешелендірудің тәртіппен, мемлекеттің бақылаумен жузеге асуын қамтамасыз ету. Жекешелендірудің әртүрлі бағыт бөлімінде халықтың меншік деген құқығы инвестиция тарту, оның ішінде шетелдік инвестицияларды мүмкіндігі жүзеге асуына жағдай жасалды.
    3. 1996-1998 ж.ж. экономикадағы жеке сектордың басымдылығымен қатар мемлекеттің халыққа мүлікті қайтаруының  аяқталуы. Бұл кезеңде басты мақсат жекешелендіру саясатын аяқтау, экономикадағы жеке меншік үлесін арттыруы және тұрақтандыру, осыған байланысты жаппай жекешелендірумен бірге жекелеген жобалар бойынша жекешелендіру жүргізілді. 
    4. 1999-2000 ж.ж. – мемлекеттік меншікті басқару мен жекешелендіру заңдылық негізін жетілдіру және басқарудың  тиімділігін көтеру. Мемлекеттік  үлеске қатысы бар кәсіпорындар белгіленді.

          Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен  алу мен жекешелендірудің негізгі  мақсаты мынада:

    • шаруашылық субъектілерінің тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын қалыптастыру;
    • бәсекелестік ортаны қалыптастыру арқылы, өндірісті монополиясыздандыруды қамтамасыз ету;
    • шағын және орта бизнесты дамыту;
    • жеке бизнес басымырақ ұйымдық шаруашылық құрылымды қалыптастыру;
    • бағалы қағаздар нарығының субъектісі ретінде инвестициялық құрылым жүйесін дамыту және нығайту.
     
     

    4 тақырып. Қоғамдық шаруашылықтың түрлері. Тауар-ақша қатынастарының дамуы. Нарықтық шаруашылықтың негізгі сипаттамасы. 

    1. Шаруашылық  жүргізудің тәсілдері: натуралдық және тауарлық.
    2. Тауарлы шаруашылықтың мәні.
    3. Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері.

    4.    Нарықтық шаруашылықтың негізгі сипаттамасы

      Мақсаты: Натуралды және тауарлы шаруашылықтың мәнін, ақшаның пайда болуы тарихы мен атқаратын қызметтері туралы түсінік қалыптастыру. Нарықты экономика туралы жалпы түсінікті қалыптастыру, оның негізгі құрылымдарын, институттарын қарастыру және құнның (бағалылықтың) еңбектік және шекті пайдалылық теорияларын қарастыру, осы аталған түсініктерді кейінгі тақырыптарды оқығанда қажеттігін түсіндіру.

     

    Негізгі түсініктер мен терминдер

    Айырбас құны, Ақша, Құн заңы, Натуралды шаруашылық, Тауар, Тауарлы шаруашылық, Тұтыну құны, Құн заңы 

       Дәріс мәнмәтіні.

         Адамзат қоғамының  тарихында  қоғамдық  өндіріс екі  түрлі формаға бөлінеді: натуралды шаруашылық және тауарлы шаруашылық. Натуралды және тауарлы шаруашылық  төмендегі келтірілген ерекшеліктермен сипатталады:

    2. кесте

    Натуралды және тауарлы шаруашылық сипаттамасы

    Натуралды шаруашылық Тауарлы шаруашылық
    1. Экономикалық қатынастар тұйық жүйелі  түрде болады. 1.Экономикалық  қатынастар ашық жүйелі түрде  болады.
    2. Еңбек  бөлінісі дамыған негізінде қолмен  жасалатын еңбектің түрі. 2. Еңбек бөлінісі  мен тауар айырбасы мамандарылған  еңбек.
    3. Өндіріс  пен  тұтынудың арасында  тікелей экономикалық байланыста болады. Өндірілген өнім айырбасқа қатыспай-ақ тікелей  тұтынылады. 3. Өндіріс пен  тұтынудың арасындағы жанама  экономикалық байланыс. Өндірілген  өнім  нарықта айырбасқа сатуға  түсіп, кейін  тұтынылады.

     
     

          Бұл қоғамдық өндірістің екі түріне қысқаша төмендегідей сипаттама беруге болады.

          Натуралды шаруашылық - қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың ертедегі түрі болып табылады. Алғашқы қауымдағы адамның еңбек құрал сайманының қарапайымдылығы оған өнімді тек өзінің тұтынысы үшін жасауға мүмкіншілік береді. Яғни натуралды дегеніміз – адамдар өнімді айырбасқа нарыққа шығаруға ұмтылмастан, тек өздерінің жеке бас қажеттіліктерін өтеу үшін өндірілетін шаруашылықты айтамыз. Олардың негізгі белгілірі мыналар:

    • өндіргіш күштер мен оларды ұйымдастыру аса қарапайым;
    • өндірілетін өнімдер жиыны ғасырлар бойы өзгерместен жылдан- жылға бірдей көлемде өндіріледі.

         Алайда  «өндірдік- тұтындық»- приципі бойынша  өмір сүру мүмкін емес екендігі кейінірек  қоғамда дәлелдене бастады, яғни мұндай саясат елдің әлемдік рыноктан оқшаулануына экономикалық ғылымның артта қалуына әкелді, сондықтан экономикалық ұйымдастырудың бұл формасын қолдану мүмкін емес.

       Осыдан  кейін тауарлы шаруашылық қалыптасты. Мұның мәні мынада:  Тауарлы деп- өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыс нарықтың көмегімен  жүзеге асырылатын шаруашылық аталады.

         Тауарлы шаруашылықтың пайда болуының қажетті  шарты: нақты бір өнім шығарушыға өндірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі, яғни тауарлы шаруашылық - өндірілген өнім айырбасқа (сатуға) түседі.

    жеке  меншіктің болуы;

    тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы. 

       Тауарлы өндірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердің бір - бірінен оқшаулануы. Ол жеке  меншік алғашқы қауымдық қоғамның ыдырау кезеңінде бой көтерді. Белгілері: Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбаспен нарықтың дамуына байланысты.

    • жеке меншіктің пайда болуы;
    • тұтынушылар өз қажетін қанағаттандыра алу қабылеттілігі;
    • еркін кәсіпкерлікпен айналысуға жол ашылды;
    • қоғамдық өнімнің басым бөлігі тек жеке тұтыну үшін емес, нарық арқылы сатуға арналды;
    • экономикада мемлекеттік және жеке сектордың болуымен сипатталады.

          Тауар – сатуға немесе айырбасқа түсетін өнім. К.Марстың ойынша,  тауардың екі қасиеті бар:

    • адамның сұранысын қанағаттандыру, яғни тұтыну құны;
    • басқа затқа айырбастау мүмкіндігі, яғни айырбас құны (өз құны).

          Тұтыну  құны – тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыру қасиеті.

          Айырбас құны (тауардың өз құны) – тауардың басқа тауарларға айырбасталу қабілеттілігі. Тауардың мұндай  қасиеттері оны өндіруге жұмсалған еңбектің екі жақты сипатына байланысты:

          Бірінші жағынан, еңбектің нақты түрі белгілі бір тұтыну құнын өндірумен сипатталады. Яғни, нақты еңбек арнайы еңбек құралдарын  пайдаланумен, жұмыскердің мамандығымен, одан қалды нақты нәтижесімен көрінеді. Сондықтан тұтыну құнын жасайтын еңбекті нақты еңбек деп атайды. Адамның жұмыс күші шығындары тұрғысында барлық еңбек біркелкі және оның нақты түріне тәуелсіз. Мұндай еңбек абстрактылы еңбек. Нақты және абстрактылы еңбек – бұл тауарды жасайтын бір еңбектің екі жағы.

          Құн заңы - өндірушілер арасындағы  байланыстарды, сондай-ақ  қоғамдық еңбекті бөлу мен ынталандыруды реттеп отырған экономикалық заң. Бұл заңның мағынасы: тауар өндіру мен айырбастау оның қоғамдық қажетті  шығындарымен  (ҚҚЕШ) өлшенеді.

          Құн заңы нарықта баға заңы ретінде көрінеді, немесе баға – құн заңының көрінісі. Бағаның өзгеруі құн заңының  өндіріс салалары арасында  өндірістік ресурстарды қайта бөлу қызметін атқаратынын  көрсетеді.

          Қандай  бір қоғамда болсын, ақшаның қажеттілігі  тауар  өндірісі мен тауар  айналымынан  туындайды. Көптеген тауарлар  массасынан белгілі бір немесе бірнеше тауарлар айырбас кезінде делдалдық қызмет атқару мақсатымен бөлініп шығады. Мұндай  тауарлар ұлу  қабыршығы, аң терісі, мал мен алтын, тағы басқа да көптеген басқа тауарлар болуы мүмкін. Бірақ уақыт өте келе бұл құнның жалпыға ортақ формасының пайда болуына әкелді. Кез келген басқа тауарларға тікелей айырбастауға қабілеті бар тауар жалпылама эквивалент деген ат алды. Сонымен, бұл қызметті барлық жерде дерлік үнемі күміс пен алтын атқаратын болды. Ақша айналыс құрамында шақа формасы ретінде көрініс алады.

          Монетаның отаны ретіндегі Лидия мемлекеті  болып есептеледі. Онда монета алғашқы рет б.д.д. VII-ші ғасырда шыққан. Ал монета термині Юнон–Монета храмы атымен байланысты шыққан, себебі Ертедегі Римде алғашқы монета сарайы сонда болған.

          Ақша  дамуының өзі айырбаста асыл металдардан  жасалған шақаның болуымен тоқталған жоқ. Бұл дамудың келесі қадамы – қағаз ақшаның, содан кейін несиелік  ақшаның пайда болуы. Қағаз ақша ХІІ ғасырда тұңғыш рет Қытайда басылып шықты. Қағаз ақшаның кең көлемде таралуы ХҮІІІ ғасырдан басталады. 1761 жылдан бастап Швециядағы ірі банк өзінің «банкнот» деп аталатын қағаз  ақшаларын шығара бастады.

          Тауар айырбасының дамуына байланысты «ақша» теориясы дүниеге келді. Қоғамның құрылуының бастапқы сатысында айырбас  кездейсоқтық сипатта болды, яғни бір  тауар екінші тауарға еркін айырбасталды. Осылай бірте- бірте айырбас мөлшері қалыптасты. Екі тауарды айыртастауда бір тауардың құны екінші тауардың құнына  теңестірілді.

          Өндіріспен  еңбек бөлінісі дамыған сайын  рынок көптеген тауарларға тола басталды. Сол себепті, бір тауардың құнын  көптеген тауардың құнымен салыстыруға мүмкіндік туды. Айырбастың ұзақ тарихи дамуының нәтижесінде арнайы тауар пайда болды: ол ақшалық тауар. Ақша- бұл жалпы эквивалент рөлін атқаратын ерекше тауар. Бірнеше жүз жылдар бұрын көптеген халықта ақшаның рөлін мүйізді ірі қара мал атқарды. Біртіндеп жалпы эквивалент рөлін алтын атқарды. Оған оның мынадай қасиеттері әсер етті:

    1. Сапалық, біртектілік.
    2. Сандық бөлінуі.
    3. Қолайлылығы. Алтынның аз мөлшеріне көп жұмыс күш кетеді.
    4. Сақталуы.

          Әдеттегі  тауар ретінде алтын- тұтыну құнына және құнға ие.Алтыннан тұтыну құны өнеркәсіпте әшекейлі заттар, алтын жалату үшін қолданылады және т.б. Алтынның құны- еңбек құн теориясына сәйкес айтылды өндіруге кеткен қоғамдық қажетті еңбекпен анықталады. Алтын құнының ақшалық материал ретіндегі ерекшелігін тікелей жалпы айырбастау формасына ие болуынан көрінеді.

          Ақшаның осы заманғы концепциясы (XVII-XVIII) ғасырларда пайда болған теориялардан туындайды: яғни

    • металдық
    • номиналдық
    • сандық теорияларна байланысты болады.

          Ақшаның металдық теориясы- капиталдың қорлану кезеңінде пайда болды, яғни ақшаның рөлін алтын мен күміске теңестірді және қазына ретінде, әлемдік ақша ретінде таныды. Оның негізгі өкілдері «меркантелистер» мектебінің өкілі. Томас Мэн мемлекеттің монетаны бұзуына қарсы шықты. Ақшаны әлеуметтік қатынастар емес, зат ретінде қарастырды.

          «Ақшаның  номиналды теориясының - негізгі  ерекшелігі мынадай деді- ақша тауар  өнімі емес, олар шартты белгі ғана болып табылады және бағалылығын  мемлекет бекітеді. Сондықтан белгісінің алтынмен ешқандай байланысы жоқ». Бұл теорияның негізін қалаушы ағылшын экономисті Кейнс және американ экономисті Пол Самуэльсон. Ақшаның сандық теориясының-негізін қалаушылыр ағылшын экономисті Дж. Локк пен Д. Рикардо. Олар ақшаның құндық негізін қорғады. Яғни ақша бірлігінің құны мен тауар бағаларының деңгейі айналыстағы ақшаның мөлшерімен байланысты анықталады деді.

          Ең  алғаш- қағаз ақша XII ғасырда- ақ Қытайда, Ресейде Екатерина II-ң кезінде 1769 жылы пайда болды.

          Қандай  бір қоғамда болмасын, ақшаның  қажеттілігі тауар өндірісі мен  тауар  айналымынан туындайды. Ақша бұл жылпылама эквиваленттік рөл атқаратын ерекше тауар. Кез келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді. Ақшаға бірнеше қасиеттер тән:

    • Біртектілігі және сапалылығы (жасанды ақша жасау өте қиынға соғады).
    • Пайдалануға өте ыңғайлы

    Мүлтіксіз сақталынуы

    Оның  қандай да бір болсын  пропорцияда  бөліне алатын ерекшелігі. 

    Ақшаның атқаратын қызметтері.

    1. Құн өлшемі – бұл ақшаның барлық тауарлардың құнын өлшеу қабылетінен тұрады. Кез келген тауардың түрін ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным мен  ұсынымға байланысты құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан тауар өз құнына да сұраныс пен ұсынысқа да тәуелді.
    2. Айналым құралы – осы қызметті ақша қолма- қол түрінде атқарады, себебі олар нақты тауар айырбасында делдалдық жасайды. Тауарды ешкім сатқысы келмейді егер оның, айырбасталуына нақты ақша ұсынылмаса. Бұл қызметті айналымдағы алтынды алмастыра отырып, ақша белгілері атқарады. Егер айналым шығындары өсіп кетсе және есептеулер баяуласа және де алтынның қоры шашыраса алтын айналымы тиімсіз болар еді. Алтын қоры мемлекет үшін әлемдік ақша, резервтік қор ретінде қажет
    3. Төлем құралы – бұл қызметті тауарды ақшаға (несиеге төлемді ұзарта отырып) сатқан кезде, ақшаны қарызға бергенде, салықты, жер рентасын, жалақылы, деведендті, пәтер төлемін және т.б. төлегенде атқарады.  Несие қатынастарының дамуына байланысты жаңа айналым құралы пайда болды: вексель, банкнот, төлем тапсырмасы, чек, пластикалық карточка, электрондық ақша. Несие ақшалардың болуы қолма-қол ақшаларды қатыстырмай-ақ қарызды жабудың өзара есептеу мүмкіндігін қарастырады.
    4. Қорлану несиеге қазына жинау құралы. Ақша айналысын тоқтатады және жиналады. Сөйтіп станок, машина, жабдықтарды немесе ұзақ мерзімге пайдаланылатын (теледидар, тоңазытқыш т.б.) тауарларды сатып алу үшін қорланады. Ақшаның қазына түрінде қорлануы әрбір тауар өндірушілердің белгілі ақша резерві болу қажеттілігінен туындайды, өзін нарық кездейсоқтығынан сақтандырады. Ақшаның бұл қызметі ақша айналымын реттеу үшін маңызды.
    5. Әлемдік ақша – бұл ақша алтын және өнеркәсібі дамыған елдердегі тұрақты валюта болып табылады.

        Әлемдік нарықта ақшаның айналым құралы емес, төлем құралының рөлі бірінші  орында болады.  
       
       
       
       
       
       
       
       

    5 тақырып  Нарық заңдылықтарының негізгі  сипаты. Сұраным мен ұсыным теориясының негіздері 

    1. Нарықтың  негізгі сипаты
    2. Сұраныс заңы. Сұраныстың қисығы
    3. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы
    4. Икемділік түсінігі.
     

      Мақсаты: Нарықтың жетілген бәсеке және жетілмеген бәсеке жағдайындағы қызмет ету ерекшеліктерін қарастыру арқылы, олардың негізгі тетіктерінің қалай қызмет атқаратының көрсету, айырмашылықтарына талдау жасау. Осы мақсатқа жету үшін мына сұрақтарға жауап іздеу керек: 

    1. Жеке  нарықты микроэкономикалық талдауының  ерекшеліктері. Жетілген  бәсеке, оның шарттары. Жетілмеген бәсеке жағдайындағы нарықтық құрылымның негізгі түрлері.

     2. Сұраныс: анықтамасы, қисығы, заңы, икемдiлiгi. Ұсыныс: анықтамасы, қисығы, заңы, икемдiлiгi. Жеке нарықтық тепе-теңдiк пен теңестірілген нарықтық баға.

    3.  Монополия  және монополистiк бәсеке. Олигополия. Таза монополия. Табиғи монополия. 

    Негізгі түсініктер мен терминдер

    Бәсеке, Картель, Конгломерат, Концерн, Монополия, Монопсония, Олигополия, Синдикат, Икемділік, Қиылысқан икемділік, Сұраныс, Сұраныстың   бағалық икемділігі, Сұраныстың заңы, Сұраныстың қисығы, Сұраныстың табыстық икемділігі, Ұсыныс, Ұсыныстың заңы, Ұсыныстың икемділігі, Ұсыныстың қисығы 

       Дәріс мәнмәтіні.

       Нарық, айырбас айналыс-бұл категориябар өзара тығыз байлансты және тұрмыстық деңгейде жай теңестіріледі. Нарыққа бір ғана анықтама беру жеткіләксіз. Нарық – бұл экономикалық проблемаларды тиімді шешуді қамтамасыз ететін тауарларды өндіру мен оларды ақша  көмегімен айырбастау процесінде туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы, шаруашылықты ұйымдастыру формасы. Нарық- қоғамдық еңбек бөлінісімен келісілген және шаруашылық субъектілерімен шеттелген тауарлы өндіріс дамуының табиғи- тарихи процесі нәтижесі.Тауар өндірісінің дамуымен қатар рынок та дамиды және күрделене түседі және оны экономистердің талдауы да тереңдейді.

         Нарық көпжақты, оны әр түрлі жағынан  зерттеуге болады сондықтан да экономикалық әдебиеттерде оның көптеген анықтамалары бар.

    сатып алу және сату көзқарасы бойынша  нарық сұраныс пен ұсыныстың, өндіруші мен тұтынушының өзара әрекетін қарастырады.

    • экономиканы ұйымдастыру формасына қарай – нарықты экономиканың іс- әрекет етуінің қоғамдық формасы деп атайды.
    • рыноктық қатысушы позициясы бойынша нарықты шаруашылық тұлғаларының арасындағы қоғамдық формасы.

         Рынок (нарық) – бұл ұдайы өндірістің барлық буынында: өндіріс, бөлу, айырбас, тұтыну және сатумен сатып алу арқылы жүзеге асырлатын ұйымдық- экономикалық қатыстардың жүйесі.

         Нарықтың  субъектілеріне  жататындар: сатушылар  мен сатып алушылар (үй шаруашылығы, фирмалар, мекемелер мемлекет). Нарық  объектілеріне жататындар: тауарлар мен ақшалар. Тауарларға  жататындар: өндірілген өнім мен қатар өндіріс факторлары (еңбек, жер, капитал) мен көрсетілетін қызметтер.

    Нарықтық  жүйенің негізгі  белгілірі мыналар:

    • өндіріс құрал жабдықтарының жеке меншіктің қолында болуы;
    • кәсіпкерлік еркіндіктің болуы;
    • экономикалық байланыстарда тек соңғы пайданың көзделуі;
    • экономикалық коньюктураға байланысты нарықтың өзін- өзі реттеуі;
    • өндірушілер жұмысына мемлекет тарапынан мейлінше аз араласу.

    Артықшылығы: өзгеретін жағдайларға тез бейімделу және икемделу; шығындарды азайту және пайданы көбейту мақсатымен жаңа технологияларды оперативті қолдану; шешім қабылдауда, келісім жасауда өндірушілер мен тұтынушылардың тәуелсіздігі; әр түрлі қажеттіліктерді керекті мөлшерде және жоғары сапамен қанағаттандыру қабылеті.

    Кемшіліктері: нарық еңбек пен табысқа құқықтық кепіл бермейді; қоғамда теңсіздікті туғызады; тауарлар мен қызметтерді ұжымдасқан түрде өндіруге ынта тудырамайды; нарық әлеуметтік қажетті тауарларды өндіруге емес, ол ақшасы бар елдің қажетін қанағаттандыруа бағытталған.

         Нарықтың  маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық тауар биржаларының көтерме және бөлшек саудаларынан құралып, қызмет етуін талап етеді. Нарық экономикасының әрекеттерінің механизмі үш басты принциптерге негізделеді.

    • маржиналық (шекті) талдау
    • балама таңдау шығындарына
    • экономикалық рационалдыққа

         Нарық мынадай негізгі  қызметтерді атқарады:

    1. Ақпараттық қызмет; 2. Делдалдық қызмет; 3.Баға белгілеу қызметі ; 4. Реттеушілік қызметі 5. Санациялық қызмет.

          Нарық механизмінің негізгі  элементтеріне жататындар: баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке. Сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасының өзгерістеріне байланысты бағалар қалыптасады.

          Бәсеке - нарықта реттеушілік қызметін атқарады. А. Смит – бәсекені нарықтың - «Көрінбейтін қолы» деп атаған. Бәсеке арқылы  нарықтық субъектілері өз пайдасына қарай әрекет етіп, тұтас болғанда қоғам үшін тиімділіктің негізін қалайды. Осы айтылған элементтердің өзара  қатынасы арқылы нарық қалыптасады. Бәсеке – нарық субъектілерінің  пайданы барынша  ұлғайтуға, яғни қойылған мақсатты жүзеге асыру жолында өндірістің аса қолайлы жағдайлары үшін  кәсіпкерлердің өзара күрес қатынастар  ретінде  көрінетін экономикалық жарысы.

          Жетілген  бәсеке нарығы – кез келген ұқсас (бір-бірін ауыстыратын) тауарларды сататын сатушылар мен сатып алушылардың көптеген құрамынан туады. Бірде бір сатып алушы мен сатушы жеке дара сұранысты, нарыққа тауардың түсуін немесе оның бағасын  бақылай алмайды. Сатушы бағаны нарықтық бағадан жоғары қоюға дәрмені жетпейді. Себебі, сатып алушы өзіне қажетті мөлшерде тауарды нарықтық бағамен еркін ала алады. Әрбір сатушы бір ғана тауар өнімін сатады. Бұл нарыққа кіру де шығу да жеңіл.

          Жетілмеген  бәсеке қандай да тауарлар мен қызмет түрін өндірудегі ерекше өндірушінің пайда болуы. Жетілмеген бәсекенің бірнеше түрлері бар: монополия, олигополия, монополистік бәсеке.

          Монополия – ерекше тауардың бір ғана сатушысы, монопсопия – тауарды бір ғана сатып алушының болуы. Сипатына және пайда болу себептеріне байланысты  монополияны бөлуге болады:

    1. Табиғи монополия – сирек кездесетін және  өндірілмейтін өндіріс факторына биіктеу жағдайында пайда болады  (тұтынушыларға – су отын, энергия қуатын, газ беру және т.б. фирмалар).
    2. Жасанды монополия  - фирмалардың бірігу және келісу  нәтижесінде  пайда болады.
    3. Кездейсоқ монополия -  өз шеңберіндегі  тұтынушылардың  сұраныстының ұсыныстан уақытша артуы жағдайында пайда болады.

          Монополияның  пайда болуының басты себебі- өндірістің және капиталдың шоғырлануы.

          Сұраныс пен ұсыныс нарықтық экономиканың ең маңызды элементтері. Сұраныс  ақшалай камтамасыз етілген тұтынушының қажеттілігі немесе сұраныс төлем қабілеттілігі бар қажеттілік. Құндық тұрғыдан сұраныс осы қажетті  тауарлардың санасын құрайды.

          Сұраныс заңы – тауар бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері қатынастың көрінісі, яғни тауарға баға  төмендегенде  тұтынушы оны көп мөлшерде сатып алады. Егер тауарға баға өссе, оған деген сұраныс азаяды.

          Сұраныстың  қисығы – бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктемелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді. 7.1. графиктегі  көлденең осьте сұраныс көлемі (Q), ал тікелей осьте (Р) – тауардың бағасы, сұраныстың  қисығы (Д).

          Нарықтық  сұраныс көптеген факторлардың әсерімен қалыптасады. Сұранысқа бағадан  басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:

    1. Тұтынушылардың  табысы. Табыс өскен сайын  тұтынушылардың сұранысы да өседі.
    2. Тұтынушылардың саны. Тұтынушылар саны молайған сайын сұраныс та өседі.
    3. Тұтынушылардың талғамы (ұнатуы, ұнатпауы, жаңа үлгідегі  тауарлар)
    4. Бірін бірі  алмастыратын және бірін - бірі  толықтыратын тауарлардың бағаларының өзгеруі.
    • Егерде тауарлар бірін - бірі  толықтыратын болса (автомобиль және бензин), онда бір тауарлардың (автомобиль) бағасының өсуі екінші тауарға (бензин) деген сұраныстың азаюына әкеледі.
    • Егерде  тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май және маргарин), онда бір тауардың (май) бағасының өсуі екінші тауарға (маргарин) деген сұраныстың  ұлғаюына әкеледі.
    1. Келешектегі өзгерістерді күту: инфляциялық және топшылық жағдайдағы өзгерістер  бүгінгі күндегі сұраныстың өсуіне әкеледі. 

      7.1. графигі . Сұраныстың қисығы

      7.2. графигі. Сұраныс қисығының жылжуы

           Р   
       
       

          Р1                         А 

     

           Ро                                       В

                                                                             D

      

    •   Р 

                                             

                                                           D1

                                                   

                                                         D    

                                                     Do  

                                                     

                                                                              Q

      Бағаның өзгеру әсерінен сұраныс  көлемінің өзгеруі  сұраныс қисығының  өз бойымен жылжуынан  көрінеді.

      Бағасыз факторлардың әсері  сұраныстың өзгеруіне  әкеледі,ол қисық  сыздықтың орнынан  жылжуынан көрінеді: оңға - жоғары (өсуі); солға – төменге (азаюы).


          Ұсыныс – бұл өндірушінің белгілі бір уақытта, белгілі бір бағамен нарықта сатуға дайындаған тауарларының саны. Ұсыныс заңы – бұл баға  мен сатылатын тауар санының арасындағы тікелей қатынас, яғни тауардың  бағасы өскен сайын оның сатуға дайындаған саны да молаяды (басқа жағдайлар тұрақты болғанда) және де керісінше.

          Ұсыныстың қисығы – бұл ұсыныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтың нүктелері бағалардың белгілі бір мерзімде  өзгеруінен сатушылардың нарықта қанша тауар ұсынатынан көрсетеді.

          Ұсынысқа  бағадан басқа да бағасыз факторлар  әсерін тигізеді:

    1. Ресурстардың бағасы. Ресурстар бағасының өсуі ұсыныстың азаюына әкеледі.
    2. Технология. Технологияның жетілдірілуі ұсыныстың өсуіне әкеледі.
    3. Бірін бірі алмастыратын және бірін бірі толықтыратын тауарлардың бағасы.
    4. Келешекте инфляциялық және  тапшылық жағдайлардың  өзгерістерін күту.
    5. Бәсекенің деңгейі
    6. Салықтар және субсидиялар. Салық ставкасының өсуі ұсыныстың азаюына, субсидияның берілуі – ұсыныстың өсуіне әкеледі.
    7. Ұсынысқа  өндірістің даму барысында уақыт аралығы да әсерін тигізеді. Қысқа мерзім кезеңінде  өндіруші ұсыныстың көлемін өзгерте алмайды.

          Графикке  ұсыныс қисығын салғанда тікелей  осьте тауардың бағасы (Р), көлденең осьте ұсыныстың көлемі (S). Қисық сызық шығып келе жатқан бағытта болады.

    7.3. графигі. Ұсыныс қисығы

      7.4. графигі.. Ұсыныс қисығының жылжуы

         Р                                              

                                                  S 

         Р1                                    A       

    		Р                                             S1 

                                                           S0           

                                                             

                                                              S2 
     
     
     

                                                                  

                                                          Q

    Бағаның өзгеруінен ұсыныстың  көлемінің өзгеруі  ұсыныс қисығының  өз бойымен жылжуынан  қөрінеді.

    Бағасыз факторлардың әсері ұсыныстың өзгеруіне әкеледі: ол қисық сызықтың орнынан жылжуынан көрінеді: оңға – төменге (өсуі),  солға – жоғары (азаюы).


     

          Баға  механизмі және бәсеке арқылы сұраныс  пен ұсыныс өзара байланыста болады. Бұл байланыс нарықта тепе-теңдік жағдайы орнауына мүмкіншілік әкеледі. Нарықтағы тепе-теңдік жағдайы сұраныс пен ұсыныстың  теңдігінде орнайды. Бұл жағдайда теңдік баға мен теңдік көлем қалыптасады.

          Теңдік  баға – бұл сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін, сұраныс пен ұсыныс  қисығының қиылысуы арқылы пайда болған баға.

          Егерде  нарықтық баға – Р1 теңдік бағадан - Ре төмен болса, нарықта тауардың  тапшылық жағдайы орнайды яғни сұраныс көлемі ұсыныс көлемінен артады. Егерде нарықтық баға Р2 теңдік бағадан жоғары болса, онда артықшылық орнайды, яғни ұсыныс көлемі сұраныс көлемінен артады.

          Сұраныс пен  ұсыныс көптеген факторлардан тәуелді және осы факторлардың өзгеруіне  қарай олар да өзгереді. Икемділіктің мағынасы осындай өзара  өзгерістерден  туындайды.

          Икемділік  - бұл белгілі бір фактордың 1% өзгеруіне жауап ретінде сұраныс пен ұсыныстың қанша процентке өзгергенін анықтайтын көрсеткіш. Ол көрсеткіш проценттік өзгеру қатынастарымен анықталады.

         Сұраныстың  бағалық икемділігі – тауар бағасының 1%  өзгеруі сол тауарға деген сұраныстың қанша процентке өзгеретінін көрсетеді, яғни бұл көрсеткіш сұраныс көлемнің осы тауар бағасының  өзгеруіне сезімталдығын анықтау үшін қолданылады. 

          Сұраныстың  табыстық икемділігі – бұл көрсеткіш тұтынушы табысының 1% өзгеруі осы тауарға деген сұраныстың қанша процентке өзгеретінен көрсетеді. Бұл коэффициент тауардың сапалылығын анықтайды.

         Бірін - бірі  алмастыратын және толықтыратын тауарлардың болғандығынан, бір  тауардың  бағасының өзгеруі екінші тауардың сұраныс  көлемінің өзгеруіне әсер етеді. Бұл байланысты  анықтау үшін сұраныстың қиылысқан икемділігі деген көрсеткіш қолданылады. Бұл көрсеткіш У тауарының бағасы 1% -ке өзгерген кезде Х тауарынан сұраныс көлемі қанша процентке  өзгеретінін көрсетеді

          Ұсыныстың икемділігі – бұл бағаның 1% -ке өзгеруі ұсыныс  көлемінің қанша %-ке  өзгеретінін анықтайтын көрсеткіш. 
     

    6-тақырып. Өндіріс шығындары және фирма табысы 

    1. Шығындардың мәні.
    2. Шығындардың түрлері.
    3. Табыс және пайда.
     

          Мақсаты: Тауар өндірісінде өндіріс факторларын (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік қабілеттілігі) сатып алуға шығатын шығындарды талдау қажеттілігін көрсету. Шығындардың нарықта құн формасынан алынған ресурстар шығыны, яғни өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі туралы түсіндіру.  

      Негізгі түсініктер мен терминдер

    Өндіріс шығындары; Өзгермелі шығындар; Тұрақты  шығындар; Шекті шығындар; Шекті  табыс; Пайда; Жалпы табыс; Орташа шығындар; Орташа табыс; Масштаб эффектісі; Жалпы өнім; Орташа өнім; Шекті өнім. 
     

    Дәріс мәнмәтіні

          Тауар өндірісінде өндіріс факторларын (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік қабілеттілігі) сатып алуға шығатын  шығындарды талдау қажеттілігі туындайды. Шығындар - нарықта құн формасынан алынған ресурстар шығындары. Яғни өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.

          Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның  өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді. 

    Өндіріс  шығындарының классификациясы

    1. Шығындарды есепке алу тәсілдері бойынша:
     
     

                   
     
     

      

          Жоғарыда  келтірілген схемаға мынадай  тұжырым жасауға болады. Бухгалтерлік шығындар - өнімнің белгілі бір мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Онда факторлар сатып алынған бағамен көрсетіледі. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статистикалық есеп беруде өнімнің өз құны түрін алады.  

          Экономикалық  шығындар  ресурстардың сиректігіне және оларды балама  пайдалану мүмкіндіктеріне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындар болып бөлінеді.

          Айқын шығындар - өндіріс факторларымен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрінде жұмсалатын шығындар. Оларға ресурстарды сатып алу шығындар; жұмысшылар; қызметкерлерге жалақы төлеу, көлік шығындары т.б.

          Айқын емес шығындар - өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын айтады; ғимараттардың жалға берілмеу шығындары т.б. 

    1. Өндірілген  өнім көлемінің  өзгеруіне  байланысты:

          Тұрақты шығындар – (FC) белгілі уақыт аралығында өндіріс пен өткізу көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындарды атаймыз.  Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін     бөлігіне паралельді түзу сызық көрсетеді.

         Тұрақты шығындарға: облигациялық заем, міндетті төлемдер, ренталық төлемдер; ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық төлемдерінің бөлшегі; сақтандыру жарналары, жұмысшылардың еңбек ақысы т.б. Олар старттық (бастапқы) және қалдық шығындар болып бөлінеді. Старттық шығындарға - өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. Бұл шығындарды координата осінде көруге болады.

            Қалдық шығындар дегеніміз - өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытта толық тоқтағанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорындардың тұрақты шығындардың бір бөлігін жатқызуға болады.

          Өзгермелі шығындар (VC) – белгіленген мерзімде өнімді өткізу мен  өндіру көлеміне тікелей байланысты шығындар. Оларға жалақы, шикізат отын, көлік қызметіне, электр жүйесіне шығындар. Ол шығындарды кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерте отырып болжай алады. Өзгермелі шығындар 3 түрге бөлінеді:

    1. Пропорционалды өзгермелі шығындар -  егер көлемі мен шығындарының өзгерісіне пара-пар келсе қалыптасады.
    2. Дегерессивтік өзгермелі шығындар – шығындардың салыстырмалы өсуі өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болған жағдайда қалыптасады.
    3. Прогрессивтік өзгермелі шығындар - өзгермелі шығындардың өсуі өндіріс көлемінен артық болған жағдайда орындалады.
     

                          a)                                         б)                                         c)

        C C  Vc C                     Vc

       

            Vc 
       

            Q  Q                     Q 

       

          3. Кәсіпорынның жалпы шығыны (ТС) деп тұрақты және өзгермелі шығындарының қосындысынан тұрады.

     

                                          

          Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың сомасындай шамаға өсіп отырады. Кәсіпкер үшін өнімнің бір бөлігін өндіруге жұмсалған шығындардың маңызы зор. Ол орташа шығындар деп аталады.

      4 Өндірістің тиімділігін және табыстылығын анықтайтын шығындар:

    4.1. Өнім  өндірісінде бір  данаға шыққан  шығындарды білу үшін орташа  шығындар есептелуі:

    • орташа  тұрақты шығындар;
    • орташа  өзгермелі шығындар;
    • орташа  жалпы шығындар.

         Осы көрсеткіштер арқылы фирманың пайдасын анықтауға болады:

    1. Егерде тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС)  кем болса, яғни Р<АТС, фирма шығынға қалады.
    2. Егер тауардың  бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) артық болса, Р>АТС, фирма әр бір тауардан осы айырмашылық көлемде пайда алады.
    3. Егер баға орташа  шығындарға тең болса, яғни Р=АТС, фирма нолдік жағдайда болады, пайда да алмайды, шығынға да  қалмайды.
      1. Өнім өндірудің ең жоғары  деңгейін анықтау үшін  шекті шығындар МС есептеледі.

         Шекті шығындар  – бұл қосымша өнімге шыққан қосымша шығындар. Өндіріс  көлемі бір өлшемге өскен немесе кеміген кезде жалпы шығындардың өсуі немесе азаюы. Шекті шығындардың  көмегімен  өндірістегі алынатын пайданың ең жоғары деңгейі анықталады. Ол үшін шекті  шығындар орташа  шығындар және тауар бағасымен салыстырылады.

          Өндірістің  қысқа мерзім кезеңінде кейбір факторлар  өзгермейді. Сондықтан өндірілген өнім көлеміне  байланысты шығындар тұрақты  және  өзгермелі түрде болады.

          Тұрақты (ҒС) шығындар - фирма өнім  өндірмеген жағдайда да  төленетін шығындар. Өзгермелі (VС) өнім көлемі өзгерген сайын өзгеріп отыратын  шығындар (шикізатқа, жұмысшылардың жалақысына т.б. кететін шығындар.)

    1. МС= ТС,    мұнда: МС-шекті шығындар,

                    Q                   Q = өндірілген өнім саны.

    2.  АС = ТС ,

                    Q             АС – орташа жалпы шығындар.

      

    3. АҒС = ҒС .       АҒС- орташа тұрақты шығындар.

          •                  Q

        4. АVС  = VС    АVС – орташа өзгермелі шығындар.

                           Q

               Фирма  тұрақты  шығындарын өтеген соң қысқа мерзімнен ұзақ мерзім кезеңге ауысады.  Мұндай жағдайда кәсіпорын іс-әрекетін жалғастыратын болса, фирманың барлық шығындары өзгермелі болады.

              Егер  өнімнің қосымша бірлігін өндіру шығыны сату бағасынан арзан болса, онда шекті шығындар фирманың өнімінің бағасымен теңескенше, фирма өндірісті кеңейте береді.

              Қысқа мерзімде шекті шығындардың қисығы   U формада болады, бұл қысқарманы табыстылық заңымен байланысты еселеп өсіп отыратын қосымша күш шектелген  немесе тіркелген өндіріс факторларында  қолданылады. Оны төмендегі қисықтан көреміз

              Бастапқыда  шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл  өндіріс масштабының өсуі табыстылықты өсіретін масштабының эффектісімен байланысты. МС, АС және АVС қисық  сызықтарының тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес, шекті шығындар орташа шығындардың барынша төмен мағынасына тең болады.   

              Яғни MC=minAC

              Егер  нарықтық баға (Р) фирма белгісімен және оған өндіріс көлемі сәйкес деп  есептесек, онда ол өнімді Qont оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіруге болады. Одан ары өндіру тиімсіз.

              Өнімді  өндіруге жұмсалған шығындар жанды  еңбек шығындары мен өндіріс  құрал жабдықтарының шығындарынан тұрады. Фирма өндіретін өнім бірлігі  – зат немесе құн түрінде өндіріс  нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды.

              Фирманың  басты мақсаты - пайда табу. Пайда дегеніміз – табыс пен шығындардың арасындағы  айырмашылық. Табыс  дегеніміз -  сатқан өнімнен түскен түсім. Шығындарға  сәйкес табыстардың бірнеше түрі болады: 

        1. Жалпы табыс  – ТR = PxQ
        2. Орташа табыс – АR = TR = P

                                                    Q

        1. Шекті табыс – MR =  ТR

                                                   Q 
         

        7-тақырып.  Өндіріс факторларының нарығы және факторлық табыстар 

        1. Еңбек нарығы және жалақы.
        2. Капитал және процент.
        3. Жер нарығы және жер рентасы.
         

              Мақсаты: Экономикада бөлу процесі өте маңызды рөл атқарады, ол өндірілген өнімдегі әрбір адамның үлесін, қоғам мүшелерінің табысы, әл-ауқат, тұрмыс дәрежесін сипаттайды. Бұл  тақырыпта меншікке сәйкес өндіріс факторлары – еңбек, капитал, жер, сондай-ақ табыс нысаны – жалақы, пайда мен  пайыз, жер рентасы.  Бөлу баға арқылы жүзеге асады. Сондықтан табыстардың  құрылуының экономикалық механизмін ұғыну үшін нарықтық  экономикада өндіріс факторлары қалай бағаланады, соны түсіну керек.  

        Негізгі  түсініктер мен терминдер

        Абсолюттік  рента; Дифференциальды рента; Еңбек нарығы; Жалақы; Лоренц қисығы; Нақтылы  мөлшерліме жалақы; Несие пайызы; Номинальды  мөлшерліме жалақы; Рента  

        Дәріс мәнмәтіні

              Табыстардың  құрылуының экономикалық механизмін ұғыну  үшін нарықтық  экономикада өндіріс  факторлары қалай бағаланады, соны білу қажет.

                

                

                
         
         

              Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату - сатып алу туралы  экономикалық  қатынастардың жүйесі. Нарықтардың басқа да түрлеріне сәйкес еңбек нарығында жұмыс күшіне деген ұсыныс пен сұраныс туады.

              Еңбек нарығына  тән қасиеттер:

        • жұмыс  орындарын ұсынатын  кәсіпорындардың санының мол болуы (жұмыс күшіне сұраныс);
        • әртүрлі мамандықтағы  еңбеккерлердің санының мол болуы (жұмыс күшінің  ұсынысы);
        • еңбек нарығында бірде - бір кәсіпорын  және бірде - бір еңбекккердің  күш ықпалының жүрмеуі;
        • жұмыс күшінің жалақының  мөлшерімен бағалануы.

             Қазіргі экономикалық теорияда  жалақыны кең  және тар мағынада  түсіндіруге  болады.  Кең мағынада жалақы  әртүрлі мамандықтағы  еңбеккерлердің жалпы еңбекақысы. Бұл жағдайда жалақы сомасына  еңбекақымен қатар сыйлықтар және басқа да ынталандырушылық  ақылары  кіреді. Тар мағынада,  жалақы –  пайдаланған еңбек  бірлігінің бағасы.

             Жалақы  номиналды және нақты түрінде  ажыратылады. Номинальды жалақы ақшаға шығарып берілетін жалақы, яғни еңбектердің өз еңбегі үшін алған ақша санасы.

             Нақты жалақы  еңбеккердің алған ақша санасына өзі үшін және отбасы үшін қанша қажетті өмір сүру тауарларын сатып алуға болатынын көрсетеді.

             Нақты жалақы екі факторға тәуелді:

        1. Номиналды жалақыға.
        2. Еңбеккердің тұтыну және әл-ауқат тұрмыс дәрежесін сипаттайтын тауарлар бағасының деңгейіне.

              Еңбектің  бағасы ретінде жалақының жалпы  дәрежесі графикте  сұраныс пен  ұсыныстың қисықтарының қиылысқаны арқылы көрініс табады. Еңбекке деген  сұраныстың қисығы тауарға деген сұраныс қисығына ұқсас, ал жұмыс күшінің ұсыныс қисығы – тауар ұсынысының  қисығымен ұқсас болады.

              Жұмыс күшіне сұраныстың өсуі жұмыспен қамту  деңгейіне  және жалақыны өсіруге  әкеледі, ал сұраныстың азаюы - жұмыспен қамту жағдайына  жалақыны  төмендетуге әкеледі. Сұраныс пен ұсыныстың қисықтарының қиылысуы  жалақының теңдік деңгейіне (Ре) әкеледі, Е нүктесінде жұмыспен толық қамту жағдайы орнайды: сұраныс ұсыныспен теңеледі.                                 

             П.Самуэльсонның  теориясы бойынша қоғамдағы жұмыс күшінің жиынтық ұсынысы төмендегі көрсеткіштермен анықталады:

        • халықтың жалпы саны;
        • жалпы халық санының ішіндегі еңбекке қабілеті бар халықтың үлесімен;
        • белгілі бір мерзімдегі жұмыс уақытының орташа санымен (апта, ай, жыл);
        • халықтың сапалық  құрамымен, яғни мамандық дәрежесінің құрамына сәйкес.

             Осы  көрсетілген факторлармен қатар, керісінше  әсерін тигізетін  теорияда екі фактор бар. Бұл  алмастыру эффектісі - жұмыс  орнын қамту тиімділігі мен табыс  эффектісі (тиімділігі).

             Алмастыру эффектісінің пайда болу себебі жалақының өсуімен байланысты. Жалақы өскен кезде әрбір  атқарған сағатқа көп ақы төленеді. Яғни ысырап болған бос уақыт пайда болады. Осы пайда болған бос уақыт шығынды ұлғайтады, сондықтан еңбеккер бос уақытты қызметке жұмсаудың қажеттілігін түсініп, ол бос  уақытын қосымша жұмыспен алмастыруға тырысады. Бұл жұмыс күші ұсынысының өсуіне әкеледі.

             Табыс эффектісінің әсері алмастыру тиімділігіне  қарсы бағытта қызмет атқарады. Жалақының өсуіне  еңбеккер  өзінің бос уақытын өсіру мүмкіндігі ретінде қарайды, яғни  жалақы өскен кезде еңбекті қысқарту көрінеді. Бос уақытының өсуі еңбек  ұсынысының  төмендеуіне әкеледі. 

        Нақты тәжірибеде жалақының  әр түрлі формалары  кездеседі. 

         

         

         

         
         
         
         

             Жалақыны  екі незгізгі формаға бөлуге болады:

        • мерзімдік жалақы еңбектердің нақты  атқарған жұмыс уақытының  шамасына байланысты  төленеді;
        • келісімдік жалақы  еңбеккердің қажетті сапада өндірген өнімінің мөлшеріне  байланысты  төленеді.
         
         
         
         
         
         
         

             Осы көрсетілген жалақының формалары  өз кезегінде бірнеше жүйеден  құралады. 

                                          Жалақының формалары 

             

             

               

          •        Қоғамда табыстар біркелкі бөлінбейді, табыстың біркелкі бөлінбеуі деңгейі графикте Лоренц қисығымен көрсетіледі.
            • 11.2. график. Лоренц қисығы.

           табыс%

                • 100                                               С 

               

              80 

              60 

                                                                            В

              40

                  

              20

                                                   

                  А         20         40         60       80        100                                                       D отбасы%

          		 АС - түзу сызықта  абсолюттік теңдік көрсетілген, яғни 20% отбасы 20 % табыс алады.

          АВС - табыстың  нақты бөлінуі. Табыстарды бөлудегі теңсіздіктің  нақты деңгейі  “Джинни коэффициентімен”  есептеледі. Коэффициент өскен сайын табысты бөлу  теңсіздігі де өседі. 

          Кдж= АВС ауданы

            •                        АДС ауданы

                •   Капитал  - көп мағыналы ұғым: ол материалдық  игіліктердің қоры, ол сонымен қатар  материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда адамның қабілеті,  білімі. Капиталдың  екі негізгі формасын айтуға болады: өндіргіш капитал-өндіріс құрал - жабдықтары, ақшалай капитал – ақша капитал тиімді пайдалану арқылы ол иесіне табыс  әкеледі, Капиталдың өсімі – пайызы деп аталады.

                    Нарықтағы сатушылар мен сатып алушылардың арақатынастарының объектісіне байланысты, капитал нарығы деген түсінікке анықтаманың екі түрлі болуы мүмкін.

              • Өндіріс факторлары нарығында капитал деп олардың құндық өлшеміндегі физикалық капитал түсініледі. Бұл жағдайда капиталдар нарығы өндіріс факторлары нарығының бір бөлшегі болып табылады.
              • Қаржы нарығында капитал дер ақша капиталы түсініледі. Сондықтан капиталдар нарығы қарыз капиталдар нарығының құрамды бөлігі болып табылады.

                   Қарыз капиталының нарығы деп ақша капиталы объектісінің қызметін атқаратын және осы капиталға сұраныс пен ұсыныс қалыптастыратын, өзара қатынастардың жиынтығы аталады. Қарыз капиталдарының нарығы ақша нарығына және капиталдар нарығына бөлінеді. Ақша нарығы мерзімді бір жылға дейінгі банк операцияларын жүргізумен байланысты болады. Капитал нарығы банктің орта мерзімді және ұзақ мерзімді операцияларына қызмет етеді.  

                    Капитал нарығындағы сұраныс – бұл  өздерінің инвестициялық жобаларын  жүзеге асыруға мүмкіндік беретін  фирмалардың физикалық капиталға  сұранысы. Ақшалай салым түрінде капиталы бар үй шаруашылықтары бизнеске материалдарына сұраныс түрінде қолнадуға өз капиталын береді. Бұл үшін олар салынған қаражаттарға процент түрінде табыс алады. 

                    Несие проценті – белгілі бір мерзімде капитал иесіне оның  құралдарын  пайдаланғаны үшін төленетін бағасы. Несие проценті капиталға деген сұраныс пен ұсыныс арқылы  қалыптасады. Капиталға деген сұраныс келесі факторларға тәуелді:

                • инвестицияның пайдалылығына,
                • экономиканың дамуына,
                • мемлекеттің сұранысына,
                • салым  мерзіміне,
                • салым салу саласына тәуекелге және басқа да факторларға.

                    Несие пайызы  номиналды және  нақтылы  мөлшері болып бөлінеді.  Номинальды процент ставкасы – инфляцияның өсімін есепке алмайтын, ағымдағы  нарықтық пайыздың  мөлшері.

                    Жердің  саны шектелген, сондықтан жердің ұсынысы абсолютті икемсіз. Жердің ұсынысына  төмендегі факторлар әсер етеді:

              1. Жер құнарлылығы;
              2. Жер участкісінің нарыққа алыс-жақын орналасуы.

                   Жер нарығында тек сұраныс белсенді фактор. Жерге сұраныс өзгерістерінің нәтижесі шамалы болғандықтан, оны пайдаланғанда осы ресурстың иесі белгілейтін баға шешуші фактор болып табылады.   

                   Рента меншікке келетін табыстың бір түрі, капиталды жерге пайдалану құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның көлемі аренда келісімінде белгіленеді. Жер рентасы – жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Жер рентасының  екі түрі бар: дифференциалды және абсолютті.

                   Абсолюттік  рента – бұл жериелерінің  иемденетін табыстарының бір түрі. Оның абсолюттік деп аталатын себебі – ол құнарлылығы мен басқа да жағдайларға байланыссыз жалға берілген барлық жерлерден алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болу салдарынан, жер иесіне  жерге капитал пайдалану үшін төленетін төлем. Қай елде болмасын, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін құнарлы жермен  қатар  өнімділігі төмен жерлерді де пайдалануға тура келеді.  Сондықтан нарық бағасы  құнарлылығы төмен жерде өндірілетін өнімдердің жеке  өндірістік  бағасымен  өлшенеді. Сондықтан нашар деген жерлерден де орта пайдадан артық пайда   алынатын болады. Мұндай артық пайданы абсолюттік рента түрінде жер иелері иемденді.

                   Дифференциальды рентаның қайнар көзі құнарлылығы жоғары және нарыққа жақын жерлерде өндірілетін  ауыл шаруашылығы  өнімдерінің жеке өндіріс шығындары қоғамдық өндіріс  шығындарынан әлдеқайда кем болады да, сондай жерлерді  пайдаланатын  жалгерлердің  үстеме  пайдасы болып табылады.

              1. Жердің табиғи  құнарлылығына және жер учаскелерінің нарыққа жақын  орналасуына байланысты  алынатын пайданың төлемі ретінде жер  иелеріне көшуін дифференциальдық І рента деп атайды.
              2. Жердің  құнарлылығын жасанды жолмен жақсарту арқылы алынатын үстеме пайданы дифференциалдық ІІ рента  деп атайды. Екінші дифференциалдық рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін және жердің құнарлығын өсіруді, прогрессивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды тілейді.
               
               
               
               
               
               
               

              8-тақырып.  Кәсіпкерлік іс-әрекет және жеке шаруашылық принциптерінің негізі. Кәсіпорын капиталының ауыспалы  айналымы 

              1. Кәсіпкерліктің  әлеуметтік экономикалық мәні.
              2. Қазақстандағы кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары.
              3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы.
              4. Капитал айналымы
               

              Мақсаты: Студенттерде кәсіпкерліктің негізгі экономикалық жағдайын: нарыққа тауар, қызметтер ұсыну, тауарлардың, қазметтердің алуан түрлері; тұтынушылардағы ақша –қаражат көлемі, яғни олардың сатып алу қабілеттілігі, жұмыс орнының және жұмыс күшінің артық –кемдігі; еңбек ақы қорының артық –кемдігі; қарыз (несие) беретін мекемелердің ақша ресурстардың болуы керек екендігін түсіндіру. Кәсіпкерлік қабілет, тәуекелділік, кәсіпкерліктің түрлері, Кәсіпорындардың негізгі формалары, Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы, капитал айналымы жайлы  түсіндіру.

                • Негізгі түсініктер мен терминдер

                Акционерлік қоғам; Белсенділік; Кәсіпкер; Кәсіпорын; Өндірістік кооператив; Серіктестік; Унитарлы кәсіпорын; Ұжымдар; Фирма; Капитал; Айнымалы капитал; Негізгі капитал; Қорлану; Тиімділік; Амортизация  

                     Дәріс мән-мәтіні

                      Кәсіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу – адамның  белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік, және іскерлік адамдардың еркін өмір сүру түрі.

                      Кәсіпкерлік – ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі, қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.

                      Кәсіпкерлік қабілеттілік – адамдардың ерекше таланттылығы. Оны түсіну үшін кәсіпкердің төрт функциясын түсіну керек.

                1. Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің қозғаушы күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.
                2. Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына алады және фирманың (кәсіпорынынның) іс бағытынайқындайды.
                3. Кәсіпкер – бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіруді, жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуге аянбай жұмыс істейтін кісі.
                4. Кәсіпкер – бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін істелетін істің егжей –тегжейін айқын талдап, қортындысында не болатынын білген жөн (капитализм совет өкіметі емес, ешкім әншейін көмек көрсетпейді). Кәсіпкер тек қана өз уақыты, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің немесе акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.

                      Кәсіпкерліктің  түрлері

                1. Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері болады: өндірістік, коммерциалық, финанс және консультациялық.
                2. Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.
                3. Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің (ұжымның) құрамы болуы керек.
                4. Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық – құқықтық және 2) ұжымдық экономикалық.

                      Ұжымдық – құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктектер – адамдардың бірлетігі, онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді.

                      Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық қорға салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда өздеріне тиісілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде енгізген салымдар арқылы жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар серіктестік деп табылады.

                      Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіленгенмөлшерде  үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады. 

                      Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз  болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестік деп аталады.

                      Жарғылық  қоры акциялардың нақты құнына тең  белгілі бір санына бөлінген серіктестік  акционерлік қоғам деп аталады, және ашық және жабық түрде болады.

                      Қатысушылары  өздеріне тиесілі акцияларды басқа  акционерлердің келісімінсіз бөліп  бере алатын акционерлік қоғам ашық акционерлік қоғам болып табылады. Ашық акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге және оларды заңдармен белгіленген жағдайларда еркін сатуға құқылы. 

                      Акцияларды  тек өз құрылтайшылары немесе алдын  ала белгіленген өзге адамдар  арсында таратылатын акционерлік  қоғам жабық акционерлік қоғам болып табылады. Жабық акционерлік қоғамның өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге не оларды сатып алуға өзгеше түрде адамдардың шектеусіз тобына ұсынуға құқығы жоқ.

                      Азаматтардың  бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олрадың өз еңбегімен  қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің мүліктік үлестерін біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив деп танылады.

                  Кәсіпкерліктің  ұжымдық – экономикалық формалары.

                1. Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.
                2. Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми –техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
                3. Консорциум – бұл ірі финанс операцияларын істеу үшін (мысалы, өте ірі жобаға инвестиция) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
                4. Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
                5. Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандардын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
                6. Финанс - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.

                      Нарықтық  экономиканың негізгі экономикалық буыны болып кәсіпорын (фирма) табылады. Кәсіпорын (фирма)  дегеніміз - бұл пайда табу мақсатымен өндіріс факторларын қолданып шаруашылықта еркіндік алған экономикалық субъект. Ұйымдастыру формасына байланысты кәсіпорындар әртүрлі формаларға  бөлінеді, олардың   ішінде ең бастылары: жеке бизнес, серіктестік, акционерлік қоғам. 

                8.1. кесте

                Кәсіпорындардың негізгі формалары 

                Формалар Артықшылықтары Кемшіліктері
                Жеке  шаруашылық  -бизнем, иесі бір адам.
                • Іс әрекеттің еркінділігі,
                • тәуелсіздік,
                • барлық пайдаға ие болу
                • Мүліктік жауапкершіліктің шексіздігі,
                • несие алу мүмкіншілігінің шектеулілігі.
                Серіктестік дегеніміз -бірнеше  адамның немесе заңды тұлғалардың бірлесіп шаруашылық жүргізу үшін ұйымдастырылған фирма:
                • жауапкершілігі шектеулі,
                • толық жауапкершіліктегі,
                • жауапкершілігі аралас серіктестік.
                • Ұйымдастырудің қарапайымдылығы,
                • қосымша қаржы, құралдардың тарту жеңіл,
                • мамандандырылу-дың деңгейі жоғары,
                • өндіріс көлемін кеңейту мүмкін-шілігі мол.
                • әр бір құрылтайшының мүліктік  жауапкершілігі,
                • серіктес  мүдделерінің бір бірімен сай келмеуі,
                • құрылтайшылар үлесін анықтау қиыншылығы,
                • бір құрылтайшының кетуінен  серіктестіктің жабылу мүмкіншілігі.
                Акционерлік қоғам- акция шығару арқылы  орталықталынған капиталға негізделген фирма: ашық және жабық.
                • Бағалы қағаздарды сату арқылы капитал тартудың шексіз мүмкіншілігі,
                • фирманың іс-әрекет шаруашылық жүргізудегі  тұрақтылығы (бір акционердің кетуінен фирма жабыла қаймайды.)
                • Басқарудың және ұйымдастырудың тым  күрделілігі,
                • акционерлердің басқаруға  қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі,
                • кәсіби кұпияның ашылу мүмкіндігі.

                      Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік, мемлекеттік  кәсіпорындар түрде болуы мүмкін. Нарықтық экономика жағдайында формалар бизнес-жоспар жасайды. Өндірістің мақсаттарын анықтау және оларды  орындау  шараларын белгілеу үшін бизнес жоспарды жасау –  жалпы қолданатын құрал. Бизнес-жоспар инвестицияның қажеттілігін дәлелдеу үшін қолданатын фирманың негізгі құжаты болып табылады және  ол 3-5 жылға жасалады.

                  Кәсіпкерлік ісінің Қазақстандағы  қазіргі түрлері

                       Қазір Қазақстанда мынадай ұжымдық  – праволық формалары кәсіпкерліктер құрылуда.

                1. Шаруашылық серіктестік – толық серіктістік. Олардың мүшелері өзара кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайданы қосып сонан салық төлейді.
                2. Командиттік серіктестік. Барлық серіктестік мүшелері серіктестік атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.
                3. Жауапкершілігі шектелген серіктестік. Оның мүшелері қоғамның міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің үлестерімен жауап береді.
                4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам қоғам міндеттемелеріне өздерінің заттарымен жауап береді.
                5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
                6. Өндірістік кооперативтер – ерікті түрде біріккен қоғамдар.
                7. Унитарлы кәсіпорын – коммерциялық мекеме, меншіктік правосы (құқұғы) жоқ. Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Унитарлық кәсіпорын тек мемлекеттік немесе муниципалдық болады. Унитарлы кәсіпорын федералдық қазына кәсіпорны болып есептеледі.

                      Төменгі кестеге баса көңіл аударып көрсеңіз және кәсіпкерлікпен айналасуға ойыңыз болса, барлық жоспарды осыдан бастаған жөн болады.

                      Нарықтық  экономика еркін кәсіпкерлікті  қолдайды.

                      Кәсіпкерлік іс әрекеттің ерекшеліктері: тәуекел; белсенділік; тәуелсіздік; тапқырлық; жауапкершілік; белсенді түрде  іздену.

                     Кәсіпкерлікті іс-әрекеттің мәніне байланысты төмендегі  түрлерге жіктеуге болады:

                • өндірістік – тауар, қызмет өндіру процесін жүзеге асырумен байланысты;
                • коммерциялық - өндіріспен байланыста емес тауарлар мен қызметтерді сату және сатып алу  операциялары арқылы жүзеге асады;
                • каржылық – бұл коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі бірақ айналым объектісіне ақша ,валюта, бағалы қағаздар жатады;
                • делдалдық – сатушылар мен сатып алушыларды табыстыратын, кездестіретін, келістіретін байланыс түрінде жүзеге асады;
                • сақтандыру –  кәсіпкерліктің ерекше формасы оның мағынасы: әсіпкер сақтандыру жарнасын алып, оны  кауіпсіздендірілген жағдайда ғана  қайтарады;

                     Фирма көлеміне байланысты:  шағын, орта және ірі бизнес болып бөлінеді. 

                Шағын және орта кәсіпкерліктің артықшылықтары:

                Кезкелген жағдайларда  өзгерістерге жеңіл бейімделеді.

                Тұтыну сұраныстың өзгеруіне тең жауап береді.

                1. Капитал  салымына деген қажеттілігі төмен болады.
                2. Бәсеке дамуының негізін құрайды.
                3. Техникамен қайта жабдықтану жылдам түрде жүзеге асады.

                     Қазақстан республикасындағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму негізін  қалау 1992 жылдан бастап бірқатар заңдар мен  актілерге енгізілген: «Жеке кәсіпкерлікті  қорғау және қолдау туралы» (1992 ж.), «Жеке  кәсіпкерлік туралы» (1997 ж.), «2001-2002 ж.ж. бағытталған мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті қолдау және  дамыту  бағдарламасы». Қазақстан республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытуда Қазақстан республикасы Президентінің «Шағын кәсіпкерлерліктің жандандыру мен мемлекеттік қолдауын күшейту бойынша шаралар туралы» 1997 жылдың 6 наурызындағы қаулысының үлкен ролі бар.

                Экономикалық  теорияда капиталға беретін екі  негізгі анықтама бар:

                  • капитал – деген құрал – жабдықтар жиынтығы,
                  • капитал деген ақша сомасы.

                  Бірақ, капитал шаруашылықта пайда табу үшін қолданылады.

                      Экономикалық  теорияның классиктері капиталдың алғашқы қорлануын, капитализмнің  қалыптасуының бастапқы кезеңі деп  тұжырымдайды. 

                      Ұдайы өндіріс өнеркәсіптік капиталды  пайдалану негізінде жүреді. Осы  процесте өнеркәсіптік капиталды пайдалану  негізінде жүреді. Ұдайы өндірістік процесті, осыған қатысатын өнеркәсіптік каиталдың функционалдық формаларының өзгеруі бағытынан қарасақ. оны мынадай түрге бөлуге болады: 

                      А - Т …Ө ... Т1 - А1

                     Бұл мынадай заңды сатылардан тұрады:

                А- Т ...

                      Өндіріс факторлары нарығында тауар формасын алған өндіріс факторларына ақша капиталы жұмсалады.

                      Сөйтіп, осы ақша капиталы өндіргіш капиталға  айналады. Бұл капиталдың функциясы - ондіріске жағдайлар жасау:

                      ... Ө ...

                      Өндіріс процесінде өндіргіш капитал тауарлық капиталға айналады және ол үстеме (қосымша) құн ондіру функциясын атқарады:

                      ... Т1 - А1

                      Тауарларға  сіңген үстеме құн, оны нарықта өткізген соң, кәсіпкердің қарамағына түседі. Бұл сатыда тауар капиталы тағы да жаңадан ақша капиталына айналады. Тауар капиталыньң функциясы — үстеме (қосымша) құнды өткізу, сату.

                      Капиталдың  бір формадан екінші формаға айналатын  қозғалысын оның ауыспалы айналымы деп атайды. Формула көрсетіп тұр — капиталдың ауыспалы айналымы пайда жасауды көздейді:

                      d=А' - А

                Мұнда: А—бастапқы жұмсалған капитал,  d—үстеме құн.

                      Авансталған капиталдың барлығының қозғалысын үзілмей  қайталанып жүріп отыратын жеке акт  емес процесс деп қарасақ, онда бұл капиталдың айналымы болады.

                      Капиталдың  айналымы мен оның ауыспалы айналымы бір-бірімен тура келмейді. Ауыспалы айналымның әрқайсысының нәтижесінде кәсіпкерге ақшалай формада авансталған капиталдың тек бір бөлшегі қайтып келеді; барлық капиталдық құн өз иесіне өзінің бастапқы ақшалай формасында толық қайтып түскенде капитал толық айналым жасайды.

                      Капиталдың  әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей жүрмейді. Капиталдық құңның айналымдағы әр қилы функцияларына сәйкес, капитал негізгі және айналмалы болып болінеді.

                      Негізгі капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жумысшы күшінің төлем құңдары жатады. Капитаддың осы бөлшектерінің айналымының айырмашылықтары, өңдіргіш капиталдың құнының әр элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құнын алмастыруының әдістерінің әр түрлі болуымен байланысты болады.

                      Негізгі капитал - бұл өндіріс процесіне тұтас қатынасатын, бірақ өз құнын өнімге бір-бірте ауыстырып, меншік иесіне ақшалай формада бірте-бірте қайтып оралатын капитал. Нсгізгі капиталға барлық жабдықтардың, машиналардың, өндірістік ғимараттардың, құрылыстардың құны жатады. ІІІикізат, отын, материалдар айналмалы капиталға жатады, бұлардың құны әрбір ауыспалы айналым актісінен кейін қайтып оралып отырады. Осыған жұмысшы күшінің төлем құны да жатады.

                      Айналмалы капитал - өндіргіш капиталдың бір бөлігі болып табылады; оның құны, оны тұтыну процесінде толығынан өнімге ауысып, әрбір ауыспалы айналым актісінің соңында (жоғарыда айтылғандай) ақшалай формада тұтас қайтады.

                      Негізгі капитал материалдық (физикалық) және моралдық жағынан тозады.

                      Материалдық тозу: негізгі капиталдың элементтері физикалық түрғыдан қызмет етуге жарамсыз болып қалуы. Олардың тұтыну құны жоғалады. Материалдық тозу мынадай жағдайларла орын алады:

                • жұмыс кезеңінде капиталдың қызмет ету процесінде;
                • табиғат күштерінің әсерімен жұмыссыз қалған кезенде.

                     Материалдық тозудың екі жағы болады:

                • техникалық-өндірістік - тұтыну құнының жойылуы;
                • құндық - құнның жаңа өнімге көшуі.

                      Моральдық тозу - бұл негізгі капиталдың, еңбек құралдарының құнының төмендеуінің нәтижесінде, немесе, олардың өнімділігінен жоғары өнімді еңбек құралдарының пайда болуына байланысты құнының бағалылығының жойылуы. Моралдық тозудың екі түрі болады:

                1. еңбек өнімділігінің өсуіне сәйкес берілген еңбек құралдары 
                  арзандау, аз құнмен ұдайы өндіріледі;
                2. құны бұрынғыдай машиналар өндіріледі, бірақ техникалық 
                  жағынан жетілуі, өнімділігі, рентаблділігі жогары болады.
                 
                 

                9-тақырып.  Макроэкономиканың қалыптасу заңдылықтары. Ұлттық экономика жүйе ретінде. 

                1. Негізгі макроэкономикалық  көрсеткіштер.
                2. Макроэкономикалық тепе-теңдік.
                3. Ұлттық экономика  жүйе ретінде.
                 

                  Мақсаты: Макроэкономиканың қалыптасу заңдалықтары мен макроэкономикалық қайшылықтардың туу себебін түсіндіре отырып, оның  зардаптарын азайтудың жолдарын қарастыратын модельдерді терең талдау жасау.

                  • Негізгі түсініктер мен терминдер

                  Жалпы ішкі өнім; Жалпы ұлттық өнім; Жеке табыс; Жиынтық сұраныс; Жиынтық ұсыныс; ЖҰӨ-нің дефляторы; Қолда қалған табыс; Макроэкономика; Таза ұлттық өнім; Тұтыну  бағаларының индексі;

                  Ұлттық  есеп жүйесі; Ұлттық табыс 

                       Дәріс мәнмәтіні

                        Нарық экономикасы екі  дәрежеде қызмет атқарады, ол «макроэкономика» және «микроэкономика» болып  бөлінеді, осыған сәйкес талдау да – «макроэкономика» және «микроэкономика» деңгейінде жүргізіледі. Осылай талдау жасаған Дж.М.Кейнстің 1936 жылғы «Жұмыспен қамту, пайыз және ақшаның жалпы теориясы» деген еңбегі батыс  экономистері арасында кең қолдау тапқан. Егер де микроэкономиканың нарық жағдайындағы басты сипаты және негізгі мақсаты – табыс  табу болса, «макроталдау» назарында  агрегатты  өлшемдер (жалпы өнім, ұлттық табыс, жиынтық шығындар) болады да макроэкономика қоғамдық өндірісті  динамикалық өсіп-өркендеуге  бейімдейді.

                       Макроэкономикада  зерттелетін негізгі мәселелер:

                  ұлттық  өнім және ұлттық табыстың мөлшері  мен құрылымын анықтау;

                  жұмыссыздық және жұмыспен қамтудың мәселелері;

                  инфляция  мен инфляция қарсы саясат;

                  экономикалық  өсудің түсінігімен факторларын зерттеу;

                  экономикалық  дамудың циклдары;

                  ұлттық  экономиканың сыртқы экономикалармен  өзара әсерлерін зерттеу;

                  мемлекеттің макроэкономикалық  саясатының мәселелері.

                        Экономиканың  дамуын ұлттық есептер жүйесі (Ұ.Е.Ж.) мен халық  шаруашылығының балансы  жалпылама сипаттайды. Ұлттық есептің БҰҰ статистикалық комиссиясы жасаған стандарттық жүйесі әлем тәжірибеде 1953 ж. бастап қолданып келеді. Ұ.Е.Ж.  мемлекеттің негізгі экономикалық  көрсеткіштерін бағалау және әрбір елдердің  экономикасын өзара салыстыру үшін халықаралық стандарт рөлінде қолданылады.

                        Ұ.Е.Ж. негізінде есептелген макроэкономикалық  көрсеткіштерде материалдық және материалдық  емес өндірістің айырмашылығы есепке алынбайды. Макроэкономикалық  көрсеткіштерге   жататындар жалпы ұлттық өнім (Ж.Ұ.Ө.), жалпы ішкі өнім (Ж.І.Ө.), таза ұлттық өнім (Т.Ұ.Ө.), ұлттық табыс (Ұ.Т.)  және  жеке табыс (Ж.Т.). 

                        Жалпы ұлттық өнім Ж.Ұ.Ө. – белгілі уақыт кезеңінде қоғамның қарамағындағы ұлттық өндірістік факторлармен өндірілген барлық  игіліктер мен қызмет түрінде анықталады. Басқаша айтқанда жалпы ұлттық өнім Ж.Ұ.Ө. – бұл ұлттық тауарлар мен қызмет көрсетудің бір жылдық  нарықтық құны. Экономикалық  теорияда жалпы ұлттық өнім Ж.Ұ.Ө. номиналды және нақты  түрге  бөлінеді. Жалпы ұлттық өнімді ағымдағы  нарықтық бағамен есептегенде, бұл оның номинальды түрін сипаттайды. Бұл көрсеткіштің нақты түрін анықтау үшін номиналды жалпы ұлттық өнімді Ж.Ұ.Ө.-ді инфляция ықпалынан арылту арқылы, яғни баға индексін қолдану арқылы  есептеумен  анықталады.          Нақты ЖҰӨ =  номинальды ЖҰӨ

                                                                                баға индексі

                       Номинальды  жалпы ұлттық өнімнің нақты жалпы  ұлттық өнімге қатынасын жалпы ұлттық  өкілінің  дефляторы деп атайды.

                       ЖҰӨ  дефляторы = номинальды ЖҰӨ

                                                    нақты ЖҰӨ

                  1. Шығындар бойынша ЖҰӨ өлшегенде шығындардың келесі түрлері қосылады:
                  • жеке тұтыну шығындарына халықтың ағымды тұтыну үшін тауарлар сатып алуға, ұзақ мерзімде пайдаланатын тауарлар сатып алуға, қызметтер үшін төлем жасауға жұмсалатын ақша құралдары жатады;
                  • кәсіпкерлердің машиналар мен жабдықтар сатып алудан тұратын және құрылыстар мен айналым қорларының өзгертуге жұмсалатын барлық шығындардан тұратын жалпы инвестициялар. Инвестицияға тек ғана физикалық инвестицияны қоспай, оған адамзат капиталындағы инвестицияны да есептейді. Капиталдың бір бөлігі моралды және физикалық тозу нәтижесінде кетеді. Соның нәтижесінде, жалпы инвестициялар дегеніміз амортизациялар мен таза инвестициялардың қосындысы.
                  • тауарлар мен қызметтерді мемлекеттің сатып алуы, бұл шығындарға жатпайтын мемлекеттің бюджеттік шығындарының түрі трансферттік төлемдер, себебі олар тауарлар мен қызмет көрсету қозғалысымен байланысты емес.
                  • таза экспорт – шетелдіктердің осы елдің тауарларын сатып алуға жұмсаған шығындарының көлемі мен осы елдің шетел тауарларын сатып алуға жұмсаған шығындарының көлемінің айырмашылығы.

                  ЖҰӨ = С+G+І+Х;

                  Мұндағы: С –  жеке тұтыну шығындары;  G – мемлекеттің  сатып алуы;  І – жалпы  инвестициялар,

                                 Х – таза экспорт.

                  1. Табыстар бойынша есептеу шаруашылық іс-әрекеттер субъектілерінің табыстарын бөлу және табыстар төлемімен байланыссыз бөлінетін қаржылардың құрылу тәртіптерін сипаттайды:

                  ЖҰӨ =W+R+I+P;

                  Мұнда: W- жалдамалы жұмысшының жалақысы; R – ренталық  төлемдер; I – жинақ капиталының пайызы (%); P- фирма мен корпорацияның пайдасы.

                       ЖҰӨ-ді есептеу тағы бір әдісі – қосымша  құнға негізделген әдіс өндірістің әр сатысында қосылған шығындарды алудан сауда көлемін ескереді. Бұл әдістің  ерекшелігі - өндіріс көлемін өлшеген кезде қос есепті болдырмау керек.

                       Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) – белгілі бір мерзімде ел шеңберінде  өндірілген барлық тауарлар мен қызметтердің нарықтық құны. Ұлттық иелігіне қарамастан, осы елдің территориясындағы барлық экономикалық субъектілер қызметтерінің нәтижесі жатады.

                           ЖІӨ =ЖҰӨ -   сыртқы экономика операция бойынша сальдо

                  Егер  де мемлекеттің жалпы ішкі өнімі  жалпы ұлттық өнімнен артық болса (ЖІӨ >ЖҰӨ), онда осы елдің шеңберінде қызмет атқаратын шетел капиталының жергілікті  капиталдан артық болғаны.

                       Таза  ұлттық өнім ТҰӨ бұл қолданудан шығарылған жабдықтардың орны толтырылғаннан кейін тұтыну үшін қалған түпкі өнімдер мен қызметтердің сомасы. Келесі формула бойынша есептеледі: ТҰӨ = ЖҰӨ - А, Мұнда А – амортизациялық жарнаның сомасы. ТҰӨ-нің бік компоненті бизнеске салынатын жанама салықтар экономикалық ресурстардың ағымдағы үлесін көрсетпейді, сондықтан жанама салықтың көлемі ұлттық табысты ҰТ есептегенде ТҰӨ-нің ақшалай көлемінен алынады.

                        ҰТ = ТҰӨ - ж.с.

                  Мұнда: ж.с. – жанама салықтар.

                        Жеке  табыс ЖТ халықтың жеке тұтынуына түсетін ақшаның санын және осы жағдайдың ҰТ-тың қозғалысында  орын алатын қайта бөлу процестерін көрсетеді. Жеке табысты есептегенде ҰТ-тан корпорациялардың пайдасына салынатын салықтар, олардың бөлінбей қалған пайдасы, әлеуметтік сақтандыру жарналарының көлемі алынып тасталады, трансферттік төлемдер қосылады.

                          ЖТ = ҰТ – С+Т

                  мұнда: С - корпорациялардың пайдасына салынатын  салықтар, бөлінбей қалған пайдасы, әлеуметтік сақтандыру жарналарының көлемі;

                               Т - трансферттік төлемдер.

                       Қолда қалған табыс адамдардың жұмсай алатын табыстарын сипаттау үшін қолданылады, осыны есептеу үшін жеке табыстан халық төлейтін салықтардың жалпы көлемі алып тастайды. Қолда қалған табыс - тұрғындардың билігінде болатын табыс.

                        Макроэкономикалық тепе-теңдік - жиынтық сұраныс пен  жиынтық  ұсыныстың тепе-теңдік көрінісі. Жиынтық сұраныс пен жиынтық  ұсыныстың  сызықтарының қиылысуының  мағынасы – бұл баға дәрежесінің  теңдігі мен ұлттық өндірістің тепе - теңдігі.

                  12.1.  график. Макроэкономикалық тепе-теңдік.

                                                

                          •   Р

                                                                                               

                                                                                                                   АD

                                                                                                                                               

                              Ре

                          

                                                               АS 
                         
                         
                         

                                                         Qе                   Q

                    		 
                    Егер  АД>AS, бұл жағдайда 2 ұйғарымға  тоқтауға болады:
                    • өндіріс көлемін  өзгертпей, бағаны көтеруге  болады;
                    • өндіріс көлемін кеңейту, сонда ұлттық табыс өседі.
                    1. Егер АД<АS, бұл жағдайда:
                    • өндірісті қысқарту қажет болады;
                    • өндіріс көлемін өзгертпей, бірақ бағаны  төмендетуге болады, сонда ұлттық  табыс азаяды.
                    Мұнда, Р - бағаның жалпы дәрежесі, Q - тауардың жалпы көлемі, Ре - баға  дәрежесінің тепе-теңдігі,  Qе - өндіріс көлемінің тепе-теңдігі.

                        Жиынтық сұраныс (АД) – бұл қоғамдағы үй  шаруашылықтарының, кәсіпорындардың және үкіметтің берілген баға  деңгейінде  жалпы өндірілген тауарлар мен қызметтерді сатып алу қажеттілігінің көрінісі. Ұлттық есептер жүйесі бойынша тауарлар мен көрсетілген қызметтерге сұраныс төрт жақтан қойылады: тұтыну, инвестициялар, мемлекет, таза экспорт. Экономиканың жабық және ашық түрлеріне болатынын ескерген жоқ. Жабық экономикада сыртқы экономикалық қызметті қарастырмайды және тек ішкі мүмкіншіліктерге есептеледі. Жиынтық сұраныс тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің жалпы санына мемлекет резиденттерінің жағынан түскен сұраныс ретінде анықталады. Графикалық түрде жиынтық сұраныс қисығының еңісі кері тәуелділікті болады. Экономикада ақшаның құнсыздануы басталса бағаның артқан кезінде өнімге деген сұраныс азаяды. 

                  12.2. график. Жиынтық сұраныстың  қисығы.

                                       

                      Р 

                    Р1

                                                  АD2 

                                           

                                                                                          

                    Р2                  

                                     АD1                               

                                                                 АD 

                                            Q1            Q2       ЖҰӨ
                        • Жиынтық сұранысқа бағалы және бағасыз факторлар  әсерін тигізеді. Бағалы факторлардың әсері  жиынтық сұраныс  көлемінің өзгеруіне  әкеледі және сызықтың өз бойымен жылжиды. Бағасыз факторлардың әсері жиынтық  сұраныс қисығының  оңға  (АД2 - өсуі) немесе солға (АД - азаюы) жылжуына әкеледі.
                                           

                           Жиынтық ұсыныс (АS) – бұл бағаның әрбір мүмкін болатын деңгейінде ұсынылатын жалпы тауарлар мен қызметтердің  көлемі.  

                  12.3. график. Жиынтық ұсыныстың  кисығы. 

                       Р                               АS 

                                                                          3 
                   

                                                                    

                                               2

                                 1 

                                                               Q

                  		Жиынтық ұсынысқа мерзім  аралықтары әсерін тигізеді:

                  қысқа мерзімде – АS –көлденең сызық,

                  ұзақ мерзімде  - АS - тік сызық.

                  1 –  кейнсиандық сызық, қысқа мерзім 

                  2 –  аралық мерзім 

                  3 - классикалық  сызық, ұзақ мерзім.


                   

                        Жиынтық ұсынысқа бағасыз факторлар әсерін  тигізеді:

                  • Өндіріс ресурстары бағаларының деңгейі.
                  • Нарықтық құрырылымы.
                  • Өнімділік.
                  • Құқық  заңдылық  нормалардың өзгеруі.

                       Жиынтық сұраныстың ұлғаю  нәтижелері жиынтық  ұсыныс  қисығының әр бөлігіндегі  өзгерістерге байланысты болады.                               

                  . 

                  10-тақырып.  Экономикалық өсу және оның түрлері. 

                  1. Экономикалық  өсу түрлері және себептері.
                  2. Экономикалық өсудің типтері мен факторлары.
                   

                    Мақсаты: Экономикалық өсудің мән-мағынасын, негізгі факторларын және модельдерін қарастыру арқылы экономиканың ұзақ мерзімдік дамуының  негізгі мәселелеріне басты назар салу керек.  

                  Негізгі  түсініктер мен терминдер

                  Экономикалық  өсу, Экономикалық өсудің типтері, Жандану, Рецессия (дағдарыс), Стагфляция Өсу, Тоқырау, Экономикалық өсудің факторлары 

                  Дәріс мән-мәтіні

                  Экономикалық  теорияда мағызды сұрақтардың бірі ол экономикалық өсу. Экономикалық өсу дегеніміз ұлттық өнімнің сан жағынан өсуімен қатар сапа  жағынан жетілдірілуі. Экономикалық өсу деп өндіргіш күштердің ұзақ мерзімді дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ мерзімдегі өзгерістерін атайды.

                       Экономикалық  өсудің  негізгі мақсаттары –  халықтың әл-ауқатын көтеру және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Экономикалық өсудің негізгі мақсаты материалдық  әл-ауқаттың жоғарлауы болып табылады, осының құрамына кіретіндер:

                  • Орта есеппен бір адамға келетін ұлттық табыстың өсуі. бұл мақсатқа жетуді ұлттық табыстың жан басына шаққанда келетін өсу шапшандығы көрсетеді.
                  • Бос уақыттың көбеюі. Бұл елдің нақты жалпы ұлттық өнім немесе ұлттық табыс көрсеткіштерінде орын алмаған. Сондықтан, осы мақсатқа жету дәрежесін бағалағанда, байқалып отырған мерзімде жұмыс аптасы мен жұмыс жылы қысқарғанына, жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек әрекеттерінің жалпы ұзақтығына назар аудары керек.
                  • Ұлттық табыстың халықтың әр топтараның арасында бөлінуін жақсарту.
                  • Шығарылған тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартып, түрлерін көбейту.

                        Экономикалық  өсудің өлшеу  тәсілдерін екі топқа  бөлуге болады:

                  1. Нақты жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) өсуі. Бұл әдіс экономикалық мүмкіншілігінің молаю шапшандығын бағалау үшін қолданылады.
                  2. Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) бір адамға  шаққандағы өсуі. Халықтың әл-ауқатының дамуын талдағанда, немесе елдер мен аймақтардағы тұрмыс дәрежесін салыстырғанда қолданылады.
                   

                         Қоғамдық өндірістің типіне байланысты, өнімнің өсу шапшандығы мен өндіріс факторлары көлемі өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан экономикалық өсу де бірнеше типке  бөлінеді. 
                   

                        

                        

                          
                   

                  1. Интенсивті  типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Тиімді экономика экономикалық өсудің интенсивті типін қолдануға тырысады. Экономикалық өсудің интенсивтік факторлары:
                  • қолданылатын ресурстар сапасының өсуі (жұмыс күшінің сапасын өсіру және заттық капиталдың сапасын жақсарту);
                  • ресурстарды пайдалану әдістерін жақсарту (технологияны жетілдіру, өндірісті және өткізуді ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру).
                  1. Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы  ұлттық өнімінің өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары:
                  • жұмыс күшінің санының өсуі;
                  • капиталдың көлемі өсуі.
                  1. Аралас типі -  факторлардың өсуімен қатар техникамен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. 

                        Экономикалық  теорияда экономикалық өсудің сапасы деген ұғым әлеуметтік бағытталуының  күшеюімен байланыстырылады, оның сипаттайтын  келесі көрсеткіштер:

                  1. халықтың материалдық әл-ауқатының жақсаруы;
                  2. адамның бос уақытының көбеюі;
                  3. әлеуметтік инфрақұрылым салаларының даму дәрежесінің жоғарылауы;
                  4. адам капиталына инвестицияны өсіру;
                  5. адамдардың еңбек және өмір жағдайларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
                  6. жұмыссыздар мен жұмысқа қабілеті жоқтарды әлеуметтік қорғау;
                  7. еңбек нарығында ұсыныс көлемінің өсуі жағдайында жұмыспен толық қамтуды қолдау.
                   

                       Экономикалық  өсудің факторлары дегеніміз өндірістің нақты көлемін және  оның  тиімділігі мен сапасын арттыратын құбылыстар ықпалына  мен процестер. Тигізетін ықпалына қарай экономикалық өсудің факторлары жанама және тікелей  факторларға бөлінеді.

                    • Экономикалық  өсудің факторлары:
                    Тікелей  факторлар: Жанама  факторлар:
                    -Еңбек  ресурстарының саны мен сапасының  өсуі.
                    • Негізгі капитал көлемінің өсуі және сапалық құрамының жақсаруы.
                    • Өндірісті  ұйымдастырумен қатар технологияның  жетілдірілуі.
                    • Пайдаланатын табиғи ресурстардың саны мен сапалылығының артуы.
                    • Қоғамдағы кәсіпкерлік  қабілетінің өсуі.
                    • Сұраныс факторлары – тұтыну, инвестициялық, мемлекеттік шығындардың өсуі.
                    • Ұсыныс факторлары – бәсекенің дамуы, ресурстардың бағасының  төмендеуі, несие алу  мүмкіншілігінің өсуі.
                    • Бөлу факторлары – қоғамдағы барлық ресурстарды тиімді пайдалану.

                     

                          Қазақстан үшін экономикалық өсудің тиімділігі мен сапасы маңызды мәселе. Ұзақ мерзім бойы еліміздің экономикалық дамуының нәтижесі жалпы қоғамдық өнімнің сан жағынан өсу қарқындылығы арқылы бағаланып отырды. Кәсіпорындардың болуы мен дамуы іс жүзінде олардың өздерінің өнімдерін сатудан түскен табыстар есебінен шығындарын өтеу қабілетімен байланысты болмады. Бұл жағдай кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің тиімділігіне тәуелсіз, қаржыландырудың тыс көзі және еңбек пен капиталдың шекті өнімділігімен байланыстырылған табыстарды бөлу жүйесінің болуымен дәлелденеді. Қазақстан республикасының   жүргізіп отырған экономикалық саясатының негізгі мақсаты – шет ел инвестициясының және ішкі  жинақтың жоғары  дейгейіндегі  экономикалық  ашықтығы негізінде экономикалық өсуге жету. Дамыған елдердегі экономикалық өсудің стандартты деңгейі негізінен орта есеппен жылына  2 4,5 пайызды құрайды. Экономикалық өсуге басқа да бір мақсат – жұмыспен толық  қамтамасыз ету қабыса алады. (Жұмыссыздық деңгейінің 2-3 %-дық көрсеткіші қолайлы деп саналады. Іс жүзіндегі көрсеткіш басқаша: 3,5-8,5 %). Баға деңгейінің тұрақтылығы мен  ұлттық валютаның орнықтылығы мақсатына мынадай жағдайда жеттік деуге болады, егер инфляция деңгейі  жылына 1-2 %-ды құрайтын болса. (Іс жүзінде әдетте ол 5-10 %-ға жетеді).

                      Қазақстан экономикасының өсу динамикасы.  Еліміздің экономикасының   қазіргі кезеңде тұрақты ұзақ мерзімдік өсуді қамтамасыз ету мәселесі  Стратегиялық басымдықтардың маңыздысы болып табылады.  Бұл мәселені  қарастыру үшін, ең алдымен ағымдық жағдайды дұрыс бағалау қажет. Қазақстан 90-шы жылдардың басынан экономикалық өсудің дағдарысы мен экономикада құрылымдық ілгерілеушілікті бастан өткерді. Отандық экономиканың реформалану үрдісінің өтуіне айтарлықтай ықпал көрсеткен дағдарыстың басқа түрлері бойынша да мәліметтер келтірілуде.  Экономикалық өсудің дағдарысы деп әлемдік практикада ІЖӨ-нің  жалғасқан үш жыл бойында 9 %-ға төмендеуі алынады.   
                     

                    11-тақырып.  Экономикалық цикл. Жұмыссыздық пен инфляция. 

                    1. Экономикалық  цикл және оның кезеңдері.
                    2. Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері.
                          • Жұмыссыздықтың зардаптары.
                        1. Инфляция  түсінігі және қазіргі  кездегі инфляцияның  салдары.
                        2. Инфляция түрлері. Инфляцияға қарсы саясат. 
                         

                        Мақсаты: Экономикалық цикл және оның кезеңдерін, жұмыссыздықтың мәні мен түрлері, оның зардаптарын, инфляция түсінігі және қазіргі кездегі инфляцияның салдарын, инфляция түрлері, инфляцияға қарсы саясат туралы студенттерде түсінік қалыптастыру. 

                      •  

                        • Негізгі  терминдер мен  түсініктер

                        Дағдарысқа  қарсы саясат, Жандану,Рецессия (дағдарыс), Стагфляция, Тоқырау, Экономикалық цикл, Жасырын жұмыссыздық; Жұмыссыздық; Құрылымдық жұмыссыздық; Филлипстің қисық сызығы; Фрикциондық жұмыссыздық; Циклдық жұмыссыздық. 

                              Дәріс мәнмәтіні

                              Техникалық  прогрес пен адамдар мүддесінің арасындағы алшақтық экономикалық  жүйеге көптеген оқыс сілкіністер әкеледі. Ол адамзат қоғамының  ерекшелігіне қарай белгілі  ырғақ пен  тербеліске түсіп,  толқуларға ауысады. Экономикалық  теорияда экономиканың мұндай құбылыстары,  «экономикалық толқулар» немесе «экономикалық цикл» деп аталады.

                              Экономикалық  цикл – бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде оның  төрт фазасы ауысады.

                              Дағдарыс  тауарлардың артық өндірілуі, несиенің азаюы және процентінің жоғарылауы арқылы көрінеді. Бұл жағдай пайданы  азайтады және өндірісті төмендетеді.  Кәсіпорындардың банкрот болуына  әкеледі. Қысқаша айтқанда дағдарыстың сипаттамасы келесідей:

                        1. Артық өндіріс  себебінен өндірістің көлемі  қысқарады, банктер  мен  кәсіпорындар банкротқа ұшырайды.
                        2. Жалақы  төмендейді, жұмыссыздық өседі.
                        3. Бағалы  қағаздар нарығы  құлдырайды, акция курстары  төмендейді.
                        4. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз  мөлшерлі жалақысы өседі.

                              Дағдарыс  тоқыраумен алмасады. Бұл сатыда өндіріс  төмендеуін қояды, бірақ өспейді  де.

                        Тоқырау фазасының  сипаттамасы:

                        1. Өндірістің  құлдырауы мен  бағалардың төмендеуі тоқырау  жағдайында болады.
                        2. Жұмыссыздық жоғары деңгейде болады.
                        3. Ақшаға сұраныс  төмендейді, пайыз мөлшерлі жалақысы азаяды, сөйтіп өндірістің салаларын ұлғайтуға жағдай  жасалады.

                        Жандану  фазасының сипаттамасы:

                        1. Дағдарыстан аман қалған  кәсіпорындар негізгі капиталдарын  жаңартып, өндірісті  ұлғайтуға кіріседі. Өндірілген  тауарлар көлемі мен сапасы  жағынан өндіріс дағдарысының  алдындағы дәрежеге жетеді.
                        2. Инвестициялар өседі.
                        3. Бағалар көтеріледі, себебі сұраныс өседі.
                        4. Жұмыссыздықтың  деңгейі  қысқара бастайды.
                        5. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.

                        Өрлеу фазасының сипаттамасы:

                        1. Өндірістің көлемі дағдарыс алдындағы дәрежеден  артады.
                        2. Жұмыссыздық деңгейі маңызды түрде қысқарады.
                        3. Тауарлардың бағасы өседі.
                        4. Қарыз  капиталының  ұсынысы өседі.
                        5. Несиеге сұраныс өседі. Сөйтіп шаруашылық жаңа  дағдарысқа қарай қадам басады.

                              Өндірістің  құлдырауы мен қатар инфляция болып тұрған жағдайды стагфляция деп атайды. Қазір экономиканың монополистік секторы, мемлекеттің қолдауына сүйеніп, бағаны бұрынғы дәрежеде ұстап қалғаны мен қатар, оны өсіреді.

                              Циклдарға әсерін тигізетін факторларды сыртқы  және ішкі деп бөлуге болады.

                              Сыртқы  факторлар –  экономикалық жүйеге тәуелсіз факторлар:  халық санының өзгеруі, соғыстар,  төңкеріс, басқа да саяси  шиеленістер, жаңа  жерлерді игеру, бағалы ресурстардың жаңа  кен орнын ашу ғылыми-техникалық прогресс, күннің  көзіндегі  құрғақшылыққа әкелетін таңбалардың пайда болуы, т.б.

                              Ішкі  факторлар – экономикалық жүйемен байланысты факторлар: капиталдың  физикалық қызмет атқару мерзімі, тұтынудағы, жұмысбастылықтағы, инвестициялық, мемлекеттің экономикалық саясатындағы өзгерістер, тауар және ақша қайшылықтары, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қайшылықтар, капиталдың артық қорлануы.

                              Экономикалық  құбылыстарды қайталауға бейім тұратын  нарықтың ерекшеліктерін өткен ғасырдың  бірінші жартысындағы өмір сүріп еңбек еткен экономистер байқаған сонымен қатар ХІХ және ХХ ғасырларда жетекші экономистердің бірде-бірі бұл мәселеге тоқталмай өте алмады. Олардың еңбектерінен циклдық дамудың байланыстылығы, экономикалық  процестерге әсерін мойындаған, циклдық дамудың себептерін анықтауға ұмтылған әр түрлі пайымдауларды,  түсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нарық жағдайында өндіріс қозғалысының циклдық себептеріне экономикалық теорияда қалыптасқан бірнеше теориялық бағыттар бар.  

                        14.1. кесте

                        Мемлекеттің дағдарысқа қарсы  қолданылатын құралдары 

                        Құралдар Тоқырау фазасында Өрлеу фазасында
                        1. Ақша  несие саясаты Пайыз мөлшерлі жалақысын төмендету, мемлекеттің  бағалы қағаздарын ашық нарықта сатып  алуы. Пайыз  мөлшерлі жалақысын өсіру, мемлекеттің бағалы қағаздарын ашық нарықта сатуы.
                        2. Фискальдық  саясат Бюджеттен қосымша  шығындар жұмсау, салық ставкаларын  төмендету. Бюджет шығындарын қысқарту, салық ставкаларын өсіру.
                        3. Жалақы  мен тарифтер саясаты Жалақыны өсіру. Жалақыны төмендету.
                        4. Мемлекеттік  инвестициялар саясаты. Инвестициялық бағдарламалардың жылдамдықпен орындалуы, мемлекеттік қолдау жасау. Мемлекеттік құрылысты  және инвестицияларды тоқтату.
                        Мақсат: Шаруашылық  белсенділігін  ынталандыру Шаруашылық  белсенділігін тоқтату.

                         

                              Алғашқы дағдарыс 1825 жылы Англияда басталған. Содан кейін ол 1836 ж., 1841 ж., 1847 жылы АҚШ, Англия   мен Франция, Германияны  қамтыды. 1857 жылғы  дағдарыс бірінші  дүниежүзілік циклдық дағдарыс болып  саналады. Одан кейін ол 1873, 1882, 1990, 1907 жылдарда қайталанды. Экономикаға үлкен шығындар әкелген 1920-1921, 1929-1933, 1937-1938 жж экономикалық дағдарыстар. «Ұлы тоқырау» атын алған өте терең және ұзақ дағдарыстың сипаты 1929-1933 жылдарда болған еді.  

                              Циклдардың  ұзақтылығына  (толқындар) байланысты  олар бірнеше типке бөлінеді. 
                         
                         

                        Экономикалық  циклдардың типтері

                        Экономикалық

                        циклдің типтері

                        		 Ұзақтылығы Себептері, ерекшеліктері
                        1. Дж.Китчиннің  қысқа  толқындары» 2-4 жыл Алтынның әлемдік  қорының тербелісі ЖҰӨ-нің, инфляцияның, жұмысбастылықтың  тербелісіне әкеледі.
                        2. К.Жуглярдың  «орташа толқындары» 10 жыл Ақша айналысындағы  өзгерістер, кердиттік жүйенің мәселелері ЖҰӨ-нің тербелісіне инфляцияға, жұмыссыздыққа әкеледі.
                        3. Кузнецтің  циклдары 18-25 жыл Экономикалық  циклардың себептері күрделі құрылыспен байланысты
                        4. Н.Д.Кондратьевтің  «ұзын  толқындары» 40-60 жыл Басты қозғаушы күш – технологиялық  өндірістегі  технологиялық базаның радикалды  өзгеруі мен оның құрылымдық қайта  құрылуы.
                        5. Форрестердің  циклдары 200 жыл Энергия куаты  мен материалдарға байланысты.
                        6. Тоффлердің  циклдары 1000-2000 ж. Цивилизацияның  дамуымен, олардың жоғалуымен немесе жаңа сатымен байланысты.

                         

                              Жұмыссыздық - еңбек нарығының біртұтас элементі болып табылады. Жұмыссыздық өте күрделі құбылыс және қоғам даму барысында әр түрлі экономикалық мектептердің көзқарастары әр түрлі болған. Осы көзқарастарға қысқаша тоқталып назар аударайық.

                              Мальтузиандық мектептін ірі өкілі Т. Р. Мальтус  жұмыссыздықтың пайда болуын халық  санының артып кетуімен байланыстырды. Халықтың саны геометриялық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,4,8,16…), ал өмір сүру жабдықтар тек арифметикалық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,3,4…). Сондықтан тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі жұмыссыздықтың себебі болып табылады.

                              Батыс мектептің өкілдері жұмыссыздықты  жұмысшының еркін таңдауы деп есептеді. А. Пигу жұмысшылар шектен тыс жоғары жалақыны талап етеді, сондықтан жұмыс күшіне сұраныс төмендейді. Бірақ XX ғасырдың 30 жылдарындағы жаппай жұмыссыздық бұл теорияның дұрыс еместігін дәлелдеді.

                              Кейнстік  мектеп жұмыссыздықты тауарға сұраныстың төлем қабілеттілігінің жеткілісіздігімен және жалақының жоғары деңгейімен түсіндіреді.  Жұмыспен қамтудың негізгі параметрлері тауарлар мен қызметтердің тұтынулық және инвестициялық нарығындағы сұраныстың көлемімен белгіленеді. Еңбек нарығындағы сұранысты жиынтық сұраныс,  инвестициялар және өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың болуы жиынтық сұраныстың жеткіліксіз болуымен байланысты, яғни жұмыссыздықтың төмендеуіне жиынтық сұраныстың өсуі және жиынтық сұраныстың құрылымы әсер етеді. Жұмыссыздықтың деңгейі мемлекеттің инвестициялық іс-әрекеттерінің молаюы және экономикалық дамуы арқылы реттеледі.  

                              Филлипс қисық сызығы экономикадағы жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің өзара өзгеруін көрсетеді. Халықтың жұмысбастылығы қаншалықты жоғары болса, соншалықты олардың табысы жоғары болатындықтан жұмыссыздықтың азаюы құнсызданудың өсуіне әкеліп соғады. Себебі табыс жиынтық сұраныстың артуына себеб болады.   
                         
                         
                         
                         
                         
                         
                         

                        13 график. Филлипс қисығы.
                          • Инфляция деңгейі % 

                                4 

                              3 

                              2 
                           
                           

                                         1     2            3 

                                                        Жұмыссыздық деңгейі %

                        		Мұның мағынасы: Жоғары  жұмыссыздық жағдайында инфляция төмен болатынын білдіреді және керісінше, жұмыссыздықтың азаюы жиынтық сұранысты  арттырады, бағаның өсуіне  итермелейді. Басқаша айтқанда,  төмен жалақы жағдайында жұмыссыздық өсуі, керісінше жалақы өскен сайын жұмыссыздық азаяды.                     

                              К. Маркстың қорлдану теорисына сәйкес қосымша құнның капиталға айналуында капиталдың құрылымында өзгерістер болады. Қосымша құнның жұмыс күшін сатып алуға бағытталған үлесінің азаюына алып келеді, сондықтан жұмыс күшінің бір бөлігі өндіріс саласынан ығыстырылып шығарылады да жұмыссыздық пайда болады.  

                              Қоғамдағы жұмыс жасындағы халық саны –  жасына, денсаулығына қарай еңбекке  қабілеті бар жұмыс күші болып  табылады. Жұмыссыздық - бұл халық шаруашылығында жұмыспен қамтамасыз етілмеген еңбекке қабілеті бар жұмыс күші.

                              Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшіне деген сұраныс пен оның ұсынысының  арасындағы айырмашылықтан туындайтын нәтиже. Экономикада жұмыс күші жұмыспен қамтылған және жұмыспен қамтылмаған (жұмыссыздардан)  құралады. Жұмыссыздықтың деңгейі жұмыссыздар санының қоғамдағы барлық жұмыс күшіне қатынасымен анықталады. (% пен есептеледі)

                              Жұмыссыздықтың  негізгі формалары:

                        • Жасырын жұмыссыздық - өндірісте артық жұмысшылардың қолданылуы, немесе ақпараттың болмауына байланысты.
                        • Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден басқа жерге жұмыс  іздеумен ауысуын айтады.
                        • Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік  қуаттың жетпеуінің нәтижесінде туындайды: жеке саланың дамуының кері пропорциональды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қарауға болады, сондай-ақ жынысының, жасының, ұлтының, мамандығының, басқа да жеке қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты болады.
                        • Циклдық жұмыссыздық - өндірістің  құлдырауынан  туындайды.

                              Батыс елдерінің мамандары жұмыссыздықты  екі топқа бөледі:

                        • жиынтық сұраныстың жетіспеуіне байланысты; мысалы циклдық жұмыссыздық;
                        • жиынтық сұраныстың өзгеруіне байланысты; мысалы фрикциондық, құрылымдық жұмыссыздық.

                              Қазақстанда  экономикалық реформалардың бастауынан ашық жұмыссыздық өсе бастады, бірақ  онымен қатар жасырын  жұмыссыздық  та орын ала бастады.

                        Қазақстандағы еңбек  нарығында  ағымдағы, құрылымдық, циклдық жұмыссыздықтың түрлерін көруге болады.  Ағымдағы жұмыссыздық фрикциональдық жұмыссыздыққа сәйкес келеді, яғни халықтың көпшлігі жыл бойы кәсіпорындардағы жұмыстан шығып, және уақытша жұмысқа  орналаса алмады.

                        Құрылымдық  және циклдық жұмыссыздық ұзақ мерзімдегі сипатта болады да, олар жұмыссыздықтың тұрақты формасына әкеледі, яғни жұмыссыз адам ұзақ уақыт жұмыс таба  алмағандықтан өзінің  біліктілігін  жоғалтады, еңбек нарығында бәсекелестік қабілетін жоғалтады.

                              Толық жұмысбастылық деген мағынаның  экономикада жоқтық қасы, себебі барлық жұмыс күші жұмыспен толық қамтылған  жағдайда да  жұмыссыздықтың белгілі  бір деңгейі болуы қалай да болса қажетті және заңды процесс. Толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздықтың деңгейі фрикциондық және құрылымдық жұмыссыздық қосындысына тең. Ол жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деп аталады.

                              Жұмыспен  толық қамту  жағдайындағы  қарқынды  инфляцияға  әкеліп  соқпайтын  жұмыссыздықтың ең төменгі дәрежедегі нормасын  жұмыссыздықтың табиғи  деңгейі деп аталады. Егерде  жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейден артып кетсе, онда бұл жағдай жалпы ұлттық өнімнің  азаюына әкеледі.

                              Жұмыссыздықтың  зардаптары:

                        1. Жұмыссыздық (циклдық) жағдайында - өндіріс мүмкіншілігін толық пайдаланбағандықтан ұлттық байлықтың азаюына келеді. Бұл жағдайда:
                        • халықтың сатып алу қабілеті  төмендейді,
                        • қазына – қор қысқарады,
                        • инвестицияға сұраныс  қысқарады,
                        • өндіріс  құлдырайды.
                        1. Ұзақ мерзімде болатын жұмыссыздық жағдайында  жұмыссыз адамдардың  біліктілігі жоғалады.
                        1. Жұмыссыздықтың өсуі қоғамда қылмысты істердің өсуіне және  халықтың әлеуметтік жағдайының  төмендеуіне әкеледі.

                              Кез келген жұмыссыздықтың деңгейімен байланысты болатын экономикалық зиянды анықтау  үшін Оукен заңы қолданылады. Осы заң жұмыссыздық деңгейі мен жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты көрсетеді.

                              Оукен заңы бойынша  жұмыссыздықтың нақты  деңгейі, табиғи деңгейіне қарағанда, 1 %-ке өсуі нақты ЖҰӨ-нің  потенциальдық  мүмкіндігімен салыстырғанда орташа 2,5%-ке төмендеуіне әкеледі. Потенциальды ЖҰӨ  толық жұмыспен қамту  жағдайында  өндірілетін өнім.

                              Кез келген елдің экономикасында жұмыспен айналыспайтын белгілі бір адамдар  саны бар, сондықтан мемлекет тарапынан  оларға жұмыссыздық бойынша қаржы  төлейді. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси зардаптарын азайту үшін дамыған елдердің үкіметтері соңғы жылдары жұмыссыздарға жәрдем берудің әр түрлі жүйелерін қолдануда. 

                             Макроэкономикалық  тұрақсыздықтың тағы бір көрінісі – ол инфляция. Инфляция жағдайында ақшаның сатып алу қабілетінің  төмендеуіне және тауарлар мен  қызметтер бағаларының өсуіне әкеледі. Инфляция адамзат тарихында жаңа құбылыс емес. 1775-1783 жылдары Солтүстік Америкада тәуелсіздік үшін болған соғыс доллардың құнсыздануына әкеліп соқтырды, Франция 1789-1794 жж. революция кезінде ақша 7 жылда 883 есе құнсызданды. Алғашқы рет «инфляция»  деген ұғым ақша айналымына қатысты АҚШ-та Азамат соғысы кезінде қолданыла бастады. Инфляция – қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік-экономикалық құбылыстар жиынтығы, басқаша айтқанда айналымдағы ақша массасының нақты  ұсынылған  тауар санынан артып кетуі. Соның нәтижесінде тауарлармен қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны білдіреді. Инфляцияның бірнеше  түрі бар.

                             Шетелде нарықта болатын инфляциялық тепе-теңдік формаларына байланысты инфляцияны ашық және басылыңқы түрге бөледі.

                        • Ашық инфляция еркін баға  құрылымы экономикасына тән және тауар мен қызмет көрсетуге үнемі бағаның өсуін байқатады. Егер макроэкономикалық тепе-теңдік сұраныс жағына қарай бұзылса және тұрақты бағаның өсуімен байқалса, онда бұны ашық инфляция дейміз. 
                        • Басылыңқы (жасырын) инфляция – бағаны реттейтін экономикаға тән, яғни жалпы мемлекеттің бағаны  бақылауымен жүзеге асатын инфляция. Сондай-ақ ол тауар тапшылығына, өнім сапасының төмендуінде, ақшаның қорлану мәжбүрлігінде, көлеңкелі экономика дамуында, бартерлік іс-әрекетте байқалады. Басылыңқы инфляция ақшаның төлем қабілеті бар құрал және тауарлар мен қызметтерді бөлу өлшемі қызметін атқара алмаған жағдайда  мемлекеттің тауар бағасын сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік бағасынан төмен болуын қолдану арқылы пайда болады.

                              Ашық  инфляция өз кезегінде  бірнеше формаға  бөлінеді:

                        • Сұраныс  инфляциясы – ол жұмыспен толық қамту жағдайында пайда болады, ақшамен қамтамасыз етілген сұраныс тауар бағасының өсуін  тудырады. Қолда ақша көп мөлшерде, ал тауардың көлемі өте аз деп сипаттауға болады. Сұраныс инфляциясы нарықтық байланыстарды монополизм мен әкімшілік-әміршілік басқару жүйесінің ұзақ үстемдігі болған жағдайда да орын алады.
                        • Шығын (ұсыныс) инфляциясы – ол  өндіріс факторлары қымбаттаған жағдайда пайда болады. Бұл жағдайда өндіріс шығындарының өсуі өнім бағасының өсуіне әкеледі.
                        • Құрылымдық инфляция – ол саларалық баланстың бұзылу жағдайында  туады. Бір сала нарықты толық қанағаттандыра алмағандықтан бұл саладағы тапшылық тауарлардың қымбаттауына әкеледі.

                             Болжау  арқылы  инфляция  бөлінеді:

                        • Күткен инфляция – ол  болжамдалынған  инфляция.
                        • Күтпеген инфляция – ол кенеттен тосын пайда болады, бағалардың кенеттен  күрт өсіп кетуі.

                             Бағаның өсу қарқыны тұрғысынан инфляцияны төмендегідей түрге бөлуге болады:

                        • Баяу  инфляция.  Бұл инфляция кезінде бағалар баяу (жылына 10% -тен аз) өседі. Шетел ғалымдарының ойынша, баяу инфляция экономикаға оң әсерін тигізеді, күрделі қаржының өсуіне ықпал етіп, жұмыссыздықтың деңгейін төмендетеді. 
                        • Қарқынды инфляция. Бұл инфляция кезінде баға жылдам (жылына 20-дан 200% -ге дейін) өседі.
                        • Ұшқыр инфляция. Бұл инфляция кезінде  айналымдағы  ақшаның саны мен баға  өте күрт  жылдамдықпен (500-1000%-дейін) өседі. баға мен жалқының арасы алшақтап бай адамдардың да тұрмыс жағдайы қиындай бастайды.

                              Инфляция  деңгейі баға индексі  көмегімен  өлшенеді. Ағым  кезіндегі  тұтыну баға индексінен өткен  кезеңдегі  тұтыну баға индексі алынып, өткен  кезеңдегі тұтыну баға индексіне  бөлінеді. 

                        Баға = ағым  кезіндегі тұтыну баға индексі - өткен  кезеңдегі баға
                        индексі өткен кезеңдегі  тұтыну баға индексі

                         

                              Инфляция  кешенді себептерден туындайды, олардың ең маңыздысы мыналар болып табылады:

                        • Мемлекеттік  бюджеттің тапшылығы, яғни шығындардың  түсімдерден асып жатуы. Егер мемлекет мұндай  тапшылықты  ақша  эмиссиясы арқылы  жоятын болса,  айналымдағы ақша  көлемі молаяды.
                        • Тауарлар мен қызмет  өндіру көлемінің қысқаруы, тауар тапшылығы.
                        • Кейбір өндірушілердің монополиялық жағдайда болуы, яғни олардың өзінің өніміне жоғары баға қою.
                        • Өндіріс  шығындарының өсуі, яғни шикізат, материалдар, жалақы шығындарының өсуі.
                        • Елдің экономикасының  ашықтығы, оның әлемдік  байланыстарының өсуі инфляцияны  шеттен әкелу қаупін  молайтады.

                             Инфляция  жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардапты ықпалын тигізеді. Себебі тауар бағасы бірнеше есе өседі, ал мемлекет жалақыны бұрынғы дәрежесінен арттырмауына тырысады. Ақшаның құнсыздануы халықтың тұрмыс деңгейін төмендетуге әкеп соқтырады. Инфляциядан өндірісте зардап шегеді. Инфляцияның деңгейінің көретілуіне байланысты еңбекке деген ынтада бұзылады. Инфляция тауар тапшылығының басты себебі. Инфляция кезінде өндіріс қарқыны төмендейді, экономикалық өсудің пропорциясы бұзылады, ақша-несие, қаржы және валюта мехинизмі бүлінеді, елде әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық күшейеді. Инфляция халықаралық қатынастарды, жұмыс күшін ұдайы өндіру шарттарын бұзады, экономикалық қылмыстар мен астыртын экономиканын дамуын жеделдетеді.  Инфляцияның  экономикалық және әлеуметтік  зардаптары:

                        1. Елдің ұлттық табысы мен байлығы  қоғамның әр түрлі  топтарының арасында қайта  бөліске түседі.
                        2. Инфляцияның жоғары қорқынмен өсуі ұзақ мерзімге жоспар  жасауды қиын жолға қояды,  кәсіпкерлердің тәуекелін өсіреді.
                        3. Қоғамның саяси  тұрақтылығы бұзылады, әлеуметтік  шиеленісті күшейте түседі.
                        4. Ұлттық тауарлардың бәсеке қабілеттілігі төмендейді, экспорт азаяды, жұмыссыздық өседі.
                        5. Шетелдің тұрақты валютасына сұраныс өседі, ол капиталдың шет елге ауысуына әкеледі.

                              Инфляцияға  шалдыққан мемлекеттер  инфляцияға қарсы саясатты  жүргізуге мәжбүр болады. Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясатын экономиканы тұрақтандыру, бағамен жалақыны реттеу, қаржыны сауықтандыру, ақшаны эмиссиялауды қатал бақылауға алу сияқты жалпы экономикалық шараларды іске асыру арқылы жүргізеді. Ал аса төтенше жағдайда ақша реформасы жасалады.

                              Инфляцияға  қарсы  саясат деген бұл инфляцияны төмендетуге бағытталған мемлекеттік реттеу құралдарының жиынтығы. XX ғ. 60 жылдарынан бастап бағаны тікелей және жанама түрде реттеу мақсатымен барлық экономикаға ортақ шаралар қолданыла бастады.

                              Тікелей реттеу табыстар саясаты шеңберінде жүргізілді. Табыстар саясатын екі бағытқа бөлуге болады: жалақы мен бағалардың өсу нысандарын белгілеу және осыларға тікелей бақылау жүргізу. Бақылауға заң актілерінің күші тән болады. Жалақы ставкаларының өзгерістері әдетте барлық экономикадағы еңбек өнімділігінің өсу қарқынымен байланысты болады; бағалардың өзгерістері еңбекақыға жұмсалған шығындардың өзгерістерін өтеу үшін жүргізіледі. Осы бағыттың мәні мынада: жалдамалы жұмыскерлердің табыстары тікелей реттеледі, ал пайда – жанама түрде баға арқылы реттеледі. Заң жүзінде бағаның өсуіне шектеудің қойылуы, бағаларын жоғарылату пайдалы болатын тауарлардың көлеңкелі нарығын дамытуы мүмкін. 

                              Бағаға  ықпал жасаудың жанама әдістеріне монетарлық және фискалдық саясаттың шаралары жатады.

                        • мемлекет фискалдық саясат әдістер арқылы жиынтық сұранысты азайтуға тырысады (мемлекеттік сатып алуға және инвестицияларға шек қойып,
                        • Ақша  несие саясатын жүргізу (ашық нарықта операция жүргізу, банк пайызын  және резервтік норманы өзгерту арқылы).
                         
                         

                        12-тақырып.  Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі  фискальдық және қаржы саясатын мемлекеттік реттеу 

                        1. Қаржы жүйесінің мәні.
                        2. Мемлекеттік бюджет.
                        3. Салық жүйесі.
                        4. Мемлекеттің фискалды саясаты.
                         

                        Мақсаты: Мемлекеттің нарықтық жүйедегі орнын және қызметтерін анықтау, экономикалық саясаттың калыптасуының теориялық негіздерін, оның негізгі тетіктерін жан-жақты қарастыру:

                        Қаржы жүйесінің мәні, мемлекеттік бюджет, салық жүйесі, мемлекеттің фискалды саясаты туралы  шолу жүргізу, студентке өзіндік жұмысқа бағыт беру. 

                        Негізігі  түсініктер мен терминдер 

                        Бюджет тапшылығы; Сыртқы қарыз; Ішкі қарыз; Мемлекеттік бюджет; Мемлекеттік қарыз; Лаффер қисығы; Салық; Салық салу; Қаржы жүйесі; Қаржылар; Фискалды саясат. 

                           Дәріс мәнмәтіні

                              Қаржы – бұл ақша қаражаттарын бөлу және пайдалануға байланысты қатынастардың жүйесі. Ол экономиканың дамуы мен ұдайы өндіріс процесін қамтамасыз етуге бағытталған.

                              Мемлекеттің қаржысы ақша қаражатынан тұрады. Ол қаражат тұрғындарды әлеуметтік қамтамасыз етуге, заңдылық пен қоғамдық шаруашылықты басқаруға жұмсалады.

                        Мемлекеттік қаржы құрамына:

                        мемлекеттік бюджет, банктік және мемлекеттік несие, экономиканы тұрақтандыру қоры, зейнеткерлік, тұрғындарды жұмыспен қамту қоры, әлеуметтік және медициналық сақтандыру қоры,

                        валюталық қор, мемлекеттік қоғамдық ұйымдардың қаржысы, мемлекеттік салалық министрлік пен ведомстваның қорлары енеді.

                              Шаруашылық  жүйесіндегі қаржыны (мемлекттік және мемлекеттік емес) – заңды тұлғалардың арасындағы (компания, концерн, холдинг, акционерлік қоғам, ассоциация, трест, бірлестіктердің), заңды тұлғалар мен мемлекет, заңды тұлғалар мен физикалық тұлғалардың арасындағы ақшалай қаржы қатынастары.

                              Кәсіпорынның  қаржысын (мемлекеттік және мемлекеттік емес) – меншіктегі және қарыз қаржылар, ғылым мен техника қорының ақшалай қаражаты, әлеуметтік-мәдени даму мен материалдық ынталандыру қоры, амортизациялық қор, резервті және сақтандыру қоры енеді.

                              Тұрғындардың  қаржысы – шаруашылық, еңбек қызметтерінің (жалақы, акция дивиденті, банк салымының пайызы, жер рентасы, т.б.) негізінде, банкте сақталған қаржылардың, зейнеткерлік қордағы ақшалай қаражаты құрайды.

                              Мемлекеттік қаржылар барлық қаржы жүйесінің басты бөлігін құрады, ал мемлекет қаржыларының жетекші буыны мемлекеттің бюджеті болып табылады. 

                              Сонымен, қаржы – қоғамдағы ақша құралдарының қорларын қалыптастыру мен пайдаланудағы  жалпы экономикалық қатынастардың  жиынтығы. Мұндай қатынастар негізгі субъектілер арасында қалыптасады:

                        • мемлекет және оның институттары,
                        • компаниялар, кәсіпорындар,
                        • үй шаруашылығы.

                             Қаржы шаруашылығы экономика мен қоғамдағы  мемлекет рөлінің басым екендігін  көрсетеді, яғни қоғамдық құқықтық институттардың қаржы ағыстарын қамтиды.  

                        Каржы негізінде төрт қызмет атқарады:

                        1. Бөлу – мемлекет ұлттық табыстың едәуір бөлігін қоғамдық шаруашылыққа, әлеуметтік мәдени шараларға, мемлекетті басқаруға, қорғанысты дамытуға бағыттайды.
                        2. Реттеу – мемлекет экономиканы реттеуді салық салу, несие саясаты, әртүрлі экономикалық жеңілдіктер  мен дотация беру кезінде жүзеге асырады.
                        3. Ынталандыру – кәсіпорынның экономикалық дамуы әртүрлі қаржылық ынталандырумен жүзеге асады.
                        4. Бақылау – бөлінген қаражаттардың мақсатты пайдаланылуын жүйелі түрде тексеру арқылы жүзеге асады.

                              Мемлекеттік қаржылар жүйесінде мемлекеттік  бюджет басты орын алады. Мемлекеттік бюджет елдің әлеуметтік-экономикалық қажеттіктерін және мемлекеттік құрылысын қамтамасыз ететін күрделі механизм. Қазақстан республикасында бюджет екі деңгейлі: жалпы мемлекеттік және жергілікті бюджет. Мемлекеттік бюджет – мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары. Мемлекеттік бюджет жалпы қоғамдық қажеттерді өтеу мақсатымен мемлекеттік аппарат пен қорғаныс күштерін қаржыландыруға және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқару үшін қаражат. Ол мемлекеттің шығыны мен табыстарының балансы. Бюджеттен мемлекеттік кірістер мен шығындарының құрылымын көруге болады. Бюджеттің шығындар бөлімі жұмсалатын қаржының бағыттары мен мақсатырымен көрсетеді. Бюджет шығындары келесі баптардан тұрады: әлеуметтік жәрдемдер; білім, деңсаулық сақтау, мемлекеттік басқару, қорғаныс шығындары; қарулану мен сыртқы экономикалық қызмет шығындары,  халық шаруашылығы, мемлекеттік қарыз төлемі, құқық қорғау органын басқару мен оған басқа да қажетті шығындары.

                        Мемлекеттік бюджеттің төлемдері:

                        • ассигнованиялар - кәсіпорындар мен мекемелерге міндеттерін атқаруға берілген ақша қаражаттары,
                        • субсидиялар – мемлекеттің ақшалай көмегінің бір түрі,
                        • сувенция – мемлекеттің белгілі бір мақсаттың орындалуына бағытталған ақша қаражаты,
                        • дотоция – зиянды шығындарды жабуға арналған төлемдер.

                              Экономист Пигу мемлекеттік шығындарды екі топқа бөлген:

                        • Трансформациялық шығындар – тауар мен қызметтерге, яғни мемлекеттің қаржы шығыны басқа игіліктерге айналады. Оларға мемлекеттік инвестициялар, бюджеттік жалақы, мемлекеттің тауар мен қызметтерді сатып алуы жатады. 
                        • Трансферттік шығындар – қайтарылмайтын, яғни тікелей мақсатқа жұмсалатын субсидиялар, үй шаруашылығына көмек ақшалар, әлеуметтік қорғау шығындары.

                              Бюджеттің кіріс бөлімі жинайтын салықтардан, мемлекеттік қарыздардан, салықтық емес түсімдер (мемлекеттік меншіктен табыстар),  бюджет тыс қорларға түсімдерден құралады. Бюджет тыс қорлар нақтылы әлеуметтік-экономикалық қажеттектерді қанағаттандыру үшін жасалады. Оларға медициналық, әлеуметтік қамсыздандыру, жол құрылысы, қоршаған ортаны сақтау сияқты шығындар жатады.

                              Бюджеттің кірістері мен шығындары тепе-тең  болғаны жөн, дегенмен көп жағдайда шығындар көлемі бюджетке түсетін кірістерден  асып кетеді. Осы жағдайда бюджеттік  тапшылық пайда болады. Бюджеттік  тапшылықтың себептері көп:

                          • қоғамдық өндірістің құлдырауы;
                          • ақша эмиссиясы;
                          • мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік қызметтерінің өсуі;
                          • тиімсіз әлеуметтік бағдарламаларды қабылдау;
                          • әскери шығындарының өсуі;
                          • шаруашылық конъюнктурасын өзгеруі;
                          • көленкелі экономиканың дамуы.

                             Бюджеттік тапшылықты жабу үшін табыс бөлігін толтыру немесе шығын бөлігін қысқартқан жөн. Бюджет тапшылығын қысқарту үшін мемлекет мынадай шаралар қолданады:

                        • мемлекеттік несие;
                        • салық салу жүйесін қатайтады;
                        • мемлекетті басқару шығындарын қысқартады.

                             Бюджет  тапшылығы мен мемлекеттік қарыз  тығыз байланысты. Мемлекеттік қарыз – белгілі уақыт мерзімінде өткен жылдардағы жиналған бюджет тапшылығының сомасы. Мемлекеттік қарыздар қысқамерзімдік, ортамерзімдік, ұзақмерзімдік болып бөлінеді.

                             Мемлекеттік сыртқы қарыз – бұл шетел мемлекеттеріне, мекемелеріне, азаматтарына төленетін қарыз. Қарыздың бұл түрі ел үшін ең ауыр, себебі оны төлуе үшін мемлекет құнды қағаздарды беруге немесе белгілі қызмет көрсетуге мәжбүр болады.

                             Мемлекеттік ішкі қарыз –  бұл осы мемлекеттің халқына төленетін қарыз, табыстардың алдымен елдің ішінде қайта бөлінуін талап етеді.

                             Нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны салықтар болып табылады. Салық – заңмен белгіленген тәртіп пен шарттарға сәйкес жеке және заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін міндетті төлемдері. Салық салу табысты реттеу мен мемлекеттің қаржыларын толықтыру тәсілі. Мемлекетте түсетін салықтардың және басқа да төлемдердің жиынтығы және олардың құрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесі деп аталады.

                             Салық жүйесінің элементтері:

                        1. Салық субъектісі – заң бойынша салық төлеу міндетті адам. Бірақ, салықтың ауыртпашылығы бағалар механизмі арқылы басқа тұлғаға жіктелуі мүмкін, сондықтан арнайы салық төлеу қызметін атқарушы тұлға белгіленеді.
                        2. Салық объектісі – салықтың есебі неге жүргізіледі (жалақы, пайда, құнды қағаздар, жылжымайтын мүлік).
                        3. Салықтың көзі – салық неден төленеді.
                        4. Салық ставкасы – салық салыну бірлігіне келетін салықтың көлемі.
                        5. Салық жеңілдіктері.

                             Салық қызметтері:

                        • Фискальды (тіркелген) немесе жұмылдыру қызметі. Салық түсімі арқылы алынатын қаражаттар мемлекеттің саяси-шаруашылық қызметін атқарудың қаржы негізі болып табылады.
                        • Бөлу қызметі. Салық механизм арқылы мемлекеттік бюджетке жалпы ұлттық өнімнің көп бөлігі жұмылдыруда болады. Салық арқылы мемлекет әскери, әлеуметтік бағдармаларды қаржыландырады. Салық мемлекетке қаржыны әртүрлі топтардың арасында территория, облыс, аудандар бойынша барынша біркелкі бөлуге мүмкіндік береді.
                        • Реттеуші қызметі, мемлекет салықтың көмегімен тұтыну және қорлану арасындағы пропорцияны реттейді. Салықтар дағдарыстық құбылыстарды жоюға, нарық конъюнктурасына әсер етуге, экономиканы тұрақтандыруға пайдаланады.
                        • Ынталандыру қызметі, мемлекет өндіріс пен техникалық прогресті дамыту үшін әртүрлі ынталандыру шараларын жүзеге асырады.
                        • Бақылап-есептеу қызметі, мұнда кәсіпорын мен тұрғындар топтарының, қаржы қоры көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.
                         

                        Салық жүйесінің принциптері:

                        1. Салық барлық  игіліктерге  пропорциональды түрде қоғам мүддесіне сай болуы.
                        2. Салық табыс мөлшері мен әл - ауқаттылық деңгейіне тәуелді болуы.
                        3. Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салық төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы анық, ашық  болуы.
                        4. Белгілі бір мерзімде салықтың түрлері мен мөлшермесі тұрақты болуы.
                        5. Табысты  жасырғаны үшін салық төлеуші әкімшілік және қаржылық жауапкершілік міндеттемесін білуі қажет.

                             Салық салу жүйесінде формасы және өндіріп  алу көздеріне байланысты салықтық бірнеше түрлері бар.

                               Салық сипаты тұрғысынан:

                        • Тікелей салықтар. Олар мемлекет тарапынан тікелей кәсіпорындар  тұрғындар табысынан алынады. Тікелей салықтар төлем қабілеттілігіне тікелей пропорционалды болады. Осы салықтың түрлеріне – пайдадан, табыстан, жылжымайтын мүліктен, құнды қағаздар операциясынан, жалақыдан т.б. алынған салықтар жатады.
                        • Жанама салықтар – мемлекет тікелей емес, баға арқылы айналдыра отырып алады. Бұл белгілі тауарлар мен қызметтерге салынатын салықтар. Жанама салықтар бағаға үстеме жасалып алынады. Оған – акциздер, кеден баж салығы, қосымша құнға салынған салық жатады.

                             Бюджет  деңгейіне байланысты салықтар бөлінеді:

                        • Жалпы мемлекеттік салықтар. Олар мемлееттік бюджетті реттеудің қайнар көзі саналады. Жалпы - мемлекеттік салыққа жататындар: заңды және жеке тұлғалардың айлығынан (табысынан) салық; қосымша құн салығы; акциздер; құнды қағаздар операциясынан салық; арнайы төлемдер мен жер байлығын пайдаланғандар салығы.
                        • Жергілікті салықтар жергілікті бюджет табысының негізгі көзі болып табылады. Жергілікті салық пен алымға жататындар: заңды және жеке тұлғалар мүлкінің салығы; көлік, құрал-жабдық салығы; кәсіпкерлікпен айналысатын заңды және жеке тұлғаларды тіркеудегі алым; қызметтің кейбір түрімен айналысуға құқылы адамдардан алым; аукцион сатылымынан алым.

                             Салық өсімі (салық салу бірлігіне деген  мөлшер, %) арқылы салықтар бөлінеді:

                        • Тұрақты салық табыстар көлемінің мөлшеріне байланысты емес, салым бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.
                        • Регрессивтік салық, яғни табыс өскен сайын салық мөлшерлемесі төмендейді. Регрессивтік салық үлкен табыстары барларға пайдалы.
                        • Пропорционалды салық. Табыс өзгерсе де  салық өсімінің мөлшері тұрақты болып қалады (қосымша құн салығы - 16%).
                        • Прогрессивтік салық. Мұның мағынасы – табыстың өсуіне қарай салық өсімінің мөлшері өседі. Мысалы, Қазақстандағы жеке тұлғалардан алынатын жеке табыс салығы. Прогрессивтік салық үлкен табыстары барларға тиімсіз.

                             Табысқа салынатын жоғары салық кәсіпкердің  белсенділігінің төмендеуіне, басқа  да жағымсыз факторларға әкеледі. Осы  проблемаларды американ экономисі  Артур Лаффер 80-шы жылдардың басында  зерттеп келесі қорытындыға келді: табыс  салығы өсімінің жоғары болуы қай бір елде болмасын оның өндірісінің тоқырауына, инфляция деңгейінің тереңдеуіне және халық байлығының төмендеуіне әкеледі. А.Лаффер салықтардың бюджетке түсуі және оның мөлшері арасындағы тәелділікті зерттеген. Графиктегі мұндай көріністі «Лаффер қисығы» деп атайды.

                             Лаффер  қисығы салық мөлшерімен келіп түсетін салық көлемінің арасындағы байланысты көрсететін қисығы. Корпорациялардың табыстарына салық мөлшерінің тым көп өсуі олардың капиталдық салымдар жасауға ынтасын жоққа шығарады, экономикалық өсуді төмендетеді. Соның нәтижесінде мемлекет бюджетінің түсімі азаяды. Осы қисық көмегімен келіп түсетін салық көлемдерінің сомасының ең жоғары деңгейде болатын салықтың мөлшерің анықтауға болады. Артур Лаффер ойы бойынша, табыс салығы 50% асқанда фирмалар мен адамдардың іскерлік белсенділікгі төмендейді. 
                         
                         
                         
                         

                          • 6 график. Лаффер қисығы.
                          • бюджетке  салық түсімі 

                                                      

                                                          М

                          400 

                          300

                                          

                                           L                                    N

                          200 

                          100                                                            

                                                     

                           

                                  0    15    30   45   60   75    салық өсімі     (%)

                        		       Егерде  салық өсімі О –ден 100% -ке көтерілсе, онда салық болмайды. Салық түсімі максималды деңгейге 50% (М-нүктесінде) көтеріліп, онан соң 0-ге  дейін төмендейді.  Салық түсімі LN шартты  нүктесінде тепе-тең, бірақ L –нүктесіндегі өсімнің төмен дейгейін  құптауға  болады, ал N-нүктесіндегі түсім жайсыз жағдайдың көрінісі.

                         

                              Нарықтық экономикаға көшу кезінде әлеуметтік қорғау жүйесіндегі басты мәселе - әлеуметтік  кепілдікті бекіту. Қазақстан республикасында әлеуметтік кепілдікке мыналар жатады: минимальды жалақы, зейнетақы, стипендия, жәрдемақы,  оның ішінде уақытша еңбекке жарамсыздық үшін ақы және ақысыз білім алу мен медициналық қызмет көрсету, еңбек жағдайымен байланыстырылған жеңілдіктер, тұрғындар табысын индексациялау, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау құқығы, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы алуға құқылығы, меншік құқығы мен одан табыс табу.

                        Халықты әлеуметтік  қорғау жүйесінің  басты  бағыттары:

                        1. Олардың ақшалай табыстарын индексациялау. Оның мәні: инфляция келтірген зиянның орнын толтыруға қызмет етеді, индексацияның түрлері ақшалай  табыс  индексациясы, сақтық  (сақталған)  қаржыны индексациялау мен өмір сүру минимумын индексациялау. Индексациялау механизмін мемлекеттік статистикалық органдар тауар мен қызмет  көтеруге бағаның өзгеруін  бақылап отырады. Осы бақылау тұтыну  бағасы индексін есептеуге мүмкіндік береді.
                        2. Кедейленген топтарды  сүйемелдеу. Кедейлік деңгей әлеуметтік  тәжірибеде өмір сүру  минимумы арқылы  өлшенеді. Өмір сүру  минимумы деп  адамның өмір сүруін және оның жұмыс  күшін калпына келтіруді сүйемелдеуге қажетті ақшалай қаржы деңгейін айтады. Мұны есептеу тәсілі ең төменгі  тұтыну бюджетіне негізделеді.

                              Жұмыс күшін ұдайы өндіруді қамтамасыз ететін тауар мен қызмет жасаудың сандық құрамына  кеткен шығындарды  минимальды тұтыну бюджеті деп атайды. Ең төменгі бюджет  мөлшерінің құны тұтыну құны индексінің өсуін ескере отырып,  жылына 1 рет немесе тоқсан сайын қаралып отырады. Ал, тұтыну баға индексін анықтау үшін «тұтыну қоржынын» белгілеп алу керек. Ол әдетте , ең  қажетті  тауарлардан тұрады. Тұтыну қоржыны – тұтыну игілігі мен  қызметінің жиынтығы және адамға қоғамда белгіленген ең төменгі  түтыну деңгейінде қамтамасыз ету.

                        1. «Атаулы» әлеуметтік қорғау (яғни барлық категориядағы тұрғындарды қорғаудан нақты адамды қорғауға көшу). Олардың табыстары ең төменгі жалақыны орташа жан басына шаққандағыдан төмен  болады.

                             Осы келтірілген негізгі бағыттармен  қатар, мемлекетке дейлік деңгейін  төмендету үшін мынадай шаралар  жүргізеді: еңбек биржасы арқылы мамандарды даярлау және қайта  даярлауды, тұрғындардың жеке топтарын әлеуметтік қорғау механизмн жасау және  табыспен аз қамтамасыз етілген  тұрғындар тобын қолдау  бағдарламасын  қаржыландырады. 
                         
                         
                         

                        13-тақырып.  Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі  мемлекеттің ақша-несие саясаты.

                              • Ақша  жүйесі түсінігі мен  типтері.
                            1. Несиенің  мәні мен формалары.
                            2. Қазақстан Республикасының банктік жүйесі.
                            3. Мемлекеттің ақша-несие саясаты
                             

                              Мақсаты: Экономикалық саясаттың қалыптасуының теориялық негіздері туралы білімді қалыптастыру. Сонымен қатар, ақша-несие, салық-бюджет сияқты  экономикалық саясаттың негізгі тетіктерінигеру  арқылы, оларды дұрыс қолданудың жолдарын көрсете білу.

                          • Негізгі түсініктер мен терминдер 

                            Акция; Ақша массасы;  Банк;  Вексель; Инвестициялық банк; Ипотекалық банк; Коммерциялық банк;Құнды  қағаз; Мультипликатор; Несие; Несиелік жүйе; Облигация; Эмиссия; Эмиссиялық банк 

                                 Дәріс мән-мәтіні

                                 Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген  елдегі ақша айналысын ұйымдастыру  ақша жүйесі болып саналады.

                            Ақша  жүйесінің элементтеріне  жататындар:

                            1. Ақша бірлігі. Бұл тауар бағасын анықтап өлшеу үшін қолданылады. Қазақстанда – теңге.
                            2. Баға масштабы. Бұл мемлекет анықтаған ұлттық қағаз ақша  данасының металға бағаланған салмақ  мөлшері.
                            3. Ақша түрлері. Бұған жататындар: мемлекет шағаратын банкноттар, монеталар, қазыналық билеттер.
                            4. Эмиссиялық жүйе – айырбасқа арнап заңды түрде ақша мен құнды  қағаздар шығару тәртібі.
                            5. Ақша жүйесінің институттары – ақша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелер.
                            6. Валюталық паритет – екі валюта арасындағы шекті қатынасты  білдіреді.

                            Ақша  түрлеріне  байланысты айналыс жүйесі екі  типке бөлінеді:

                            • металл ақшаның айналыс жүйесі – айналыста алтын және күміс монеталар  жүреді, несие ақшалар металл- ақшаға еркін айырбасталады.
                            • несие және қағаз ақшаның айналыс  жүйесі.

                                 Бұл жүйеде айналыстан алтын  шығарылады. Қазіргі кезеңде ақша өз айналысында  қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға  және терісінше өтеді. Ақша массасы дегеніміз халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтің айналымын қамтамасыз ететін сатып алу мен төлемдердің жиынтығы. Ақша массасының көлемі көптеген факторларға тәуелді, алдымен ақша нарығының көлемі мен конъюнктурасын белгілейтін, ақшаның ұсынысы мен сұранысынан. Ақшаның ұсынысы – бұл осы мезгілде экономикада айналыста жүрген төлем құралдарының жиынтығы. Ақшаға сұраныс – оның айналыс құралы және жинау құралы қызметінен туындайды. Ақша массасының динамикасына көп факторлар әсер етеді. Ақшаның сандық теориясының өкілі американдық экономисі Фишер келесі формуланы ұсынады:

                                 M · V = P · Q

                                 мұнда: M – айналыстағы ақшаның саны;

                                 V – ақшаның айналыс жылдамжығы;

                                 Р – бағаның орташа деңгейі;

                                 Q – барлық тауарлар мен қызметтердің саны.

                                 Ақша  жалпы сұраныс процент мөлшерлемесінің берілген шамасында, адамдар мен фирмалар мәмілеге келу үшін және бағалы қағаздар сатып алу үшін, өздерінің қарамағында болғанын ұнататын ақшаның жалпы көлемі.

                                 Ақша  массасының құрамы әр мемлекеттің өз несие-ақша жүйесімен, яғни ақша нарығы  құралдарының дамуымен анықталады. Біздің республикамыздағы айналыстағы ақша  қаражатының  құрылымына келсек, онда ол мынадай агрегаттардан құралады:

                            1. Мо –айналыстағы қолма-қол ақшалар.
                            2. М1= Мо + есеп айырысу немесе басқа депозиттік есеп - шоттардағы  қалдықтар + чектік және аккредитивтік есеп-шоттар + талап еткенге дейінгі салымдар.
                            3. М2= М1+мерзімді салымдар.
                            4. М3 = М2 + мемлекеттік облигациялары.

                                 Ақша  нарығындағы маңызды элементтерінің бірі несие. Несие дегеніміз қарыз қорының болмысының формасы, қарыз қорына меншіктің жүзеге асырылуының ерекше формасы. Несие төмендегі принциптер бойынша беріледі:

                            1. Несиені қайтару прнциптері – белгіленген уақытта алынған құралдарды  пайдаланғаннан кейін  қайтару қажет болады.
                            2. Мерзімдік  принцип – келісімшарт бойынша белгіленген уақытта қайтару.
                            3. Төлем приципі – несиені  пайланғаны  үшін ақы төлеу.
                            4. Материалдық қамтамасыз ету – қарыз алушы өзінің   міндеттемесін бұзғанда кредитордың мүддесін қамтамасыз етуді қорғау қажеттілігі.
                            5. Несиенің дифферециалды сипаттамасы - әртүрлі қарыз алушыларға ыңғайлы бапты несие бөлу.
                             

                            Несие функциялары:

                            1. Ынталандыру функциясы- экономикада ақша айналымын  жылдамдату арқылы  процестерді жылдамдату.
                            2. Орын басу функциясы – қолма-қол ақшаның орнына несие ақшалар жүреді.
                            3. Жинақ функциясы – ақша капиталын жұмылдыру, іске  тарту.
                            4. Қайта бөлу функциясы –несиенің көмегімен әртүрлі салалардың арасында  қаржылық құралдар қайта  бөлініп отырады.
                            5. Реттеу функциясы – нарықтық экономикада несие  экономиканы  реттеу құралы ретінде қолданылады.

                              •                                                               Несиенің  түрлері
                               

                               

                               
                               

                                 
                                 

                                 
                                 
                                 
                                 

                                    Коммерциялық  несие тауарлар мен қызметтердің өтуін тездету мақсатымен, төлем мерзімі кешіктірілген тауардың сатылуында қолданылады. Оның объектісі тауарлық формадағы құралдар. Коммерциялық несие формасында жасалатын келісім құжатының қызметін вексель атқарады.

                                    Банктік несиесін кәсіпкерлерге және басқа қарыз алушыларға ақшалай қарыз формасында банктер береді. Несие беруші болып банк табылады.

                                    Мемлекеттік несиеде қарыз алушы мемлекет, ал несие беруші көбінесе халық болады. осы несие мемлекеттік қарыз, мақсатты процентсіз қарыздар, қазыналық міндеттемелер түрін алады.

                                   Несие жүйесінде негізгі рөл атқаратын  банк. Банк – (итальян сөзі - орындық) –  уақытша басы бос ақшаларды жинақтап, оларды   пайыз  алу арқылы қарызға  (несие) беретін негізгі экономикалық институт. Банктер активтік және пассивтік операциялар жүргізеді. Пассивтік операциялар арқылы банк ақша ресурстарын тартып жинақтайды, ал активтік операицялар арқылы соларды орналастырады.

                              Банктердің  функциялары:

                              1. Есеп айырысу мен  несие беруде  делдалдық қызмет атқару.
                              2. Ақшалай табыстар мен жинақтардың бір бөлігі капиталға айналдыру.
                              3. Айналымға несие құрылымдарын шығару (вексель, чек, банкнот)

                                   Функциялар  және операция жүргізу сипаты бойынша  банктер бөлінеді:

                              • орталық эмиссиялық,
                              • коммерциялық депозиттік, инвестициялық,
                              • жинақ,
                              • арнайы бағытағы банктер.

                                   Қазақстан республикасы  Президентінің «Банктер және  банктер іс-әрекеттері  туралы»  Жарлығы бойынша Қазақстанда банк жүйесі екі дәрежеден құралады:

                              • І дәрежеде – Қазақстан республикасының  Ұлттық банкі.
                              • ІІ дәрежеде – мемлекеттік, коммерциялық, бірлескен және шетелдік банктер.

                                   Несие саясатының негізгі субъектісі Ұлттық банк. Ұлттық банктің міндеттерін екі бағытта арқарылады:

                              1. Валюта жүйесінің бірқалыпты тұрақты дамуын қамтамасыз ету.
                              2. Мемлекеттің мүддесін қамтамасыз ету үшін жеке коммерциялық банктердің несие қызметіне әсер ету.

                                • Қазақстан республикасы Ұлттық банкінің қызметтері  мен міндеттері:
                                • мемлекеттер және коммерциялық банктермен белгілі  бір келісім әрекет  атқаратын  заңды тұлға;
                                • Қазақстан республикасының ақша  несие жүйесін басқару;
                                • Қазақстан республикасы Ұлттық валютасының сыртқы және ішкі  тұрақтылығын сақтау;
                                • Банктік  есеп-шот және валюталық  қарым-қатынастар жасау;
                                • Ақша, несие және банк жүйесінің  тұрақтылығын  қамтамасыз ету;
                                • Ақша мен мемлекеттік құнды  қағаздардың эмиссиясын жүргізу;
                                • ҚР Үкімет кепілдігі бойынша ішкі және сыртқы  қарыздарды өтеу;
                                • Коммерциялық банктермен несиелік жүйенің басқа мекемелерінің іс-әрекеттеріне бақылау жүргізу;
                                • Ұлттық банктік Қазақстан мүддесін әлемдік нарықта көрсету.

                                Екінші  дәрежедегі банктердің қызметтері:

                                • Салымдар жинап, несие беру;
                                • Есеп айырысу операциялары және есеп шот жүргізу;
                                • Валюта және бағалы қағаздар мен операциялар жүргізу;
                                • Несие беруде  делдалдық қызмет атқару;
                                • Ломбардтық және сейфтік операциялар жүргізу және т.б.

                                    Ақша-несие  саясаты елдегі макроэкономикалық  тұрақтылыққа қол жеткізуге және экономикалық өсу үшін қолайлы жағдайлар  жасуға бағытталған мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды құрамдас бөлімдерінің бірі болып табылады. Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін реттеу мақсатында мемлекеттің ақша-несие саласында қолданатын өзара байланысты шаралар жиынтығы.

                                    Мемлекет өндірістік салаға тікелей әсер ете алмайды, ол кәсіпкерлік шешімдерге тек жанама реттеу арқылы әсер етеді. Сондықтан ақша-несие саясаты мемлекеттің өндіріске әсер етуінің тиімді әрі икемді әдісі болып табылады. Ақша-несие саясатының мақсаты – ұлттық шаруашылықтың тұрақты дамуы мен тепе-теңдікте болуын қамтамасыз ету.

                                    Ақша-несие  саясатының негізгі субъектісі – Орталық банк (Ұлттық Банк). Ол үкіметтік институт болмағанымен оның нұсқауларын орындайды. Алайда Ұлттық Банктің мемлекеттік саясатты жүзеге асырудағы рөлі мен маңызына көңіл аударатын болсақ, ол өз алдына дербес ұйым болып табылады. Сондықтан оның өздігінен шешім қабылдауға толық құқы бар.

                                    Ұлттық  банктің міндеттері екі бағытта атқарылады.

                                • Валюта жүиесінің бірқалыпты тұрақты дамуын қамтамасыз ету.
                                • Мемлекеттің мүддесін қамтамасыз ету үшін жеке коммерциялық банктердің несие қызметіне әсер ету.

                                Мемлекеттің ақша-несие саясатының мақсаттары:

                                • өндіріс көлемін өсіру;
                                • толық жұмысбастылық;
                                • инфляцияны төмендету.

                                Мемлекеттің ақша-несие саясатының құралдары:

                                1. Ашық нарықтағы операциялар.  Ұлттық банктың ашық нарықта ақша массасының көлемін реттеу мақсатында мемлекеттің құнды қағаздарын сатуы және сатып алуы. Мұның мағынасы: Ұлттық банк ақша эмиссиясын тоқтату және банктердің несиелік мүмкіншіліктерін шектеу мақсатында, нарықта құнды қағаздарды сатып, бұл қағаздарды сатып алған банктердің резервтік шоттарынан белгілі бір соманы есептен шығару. Керісінше, ақша шығаруын және несиелерді беруді ынталандыру үшін Ұлттық банк құнды қағаздарды өзіне қайта сатып алып, оның құнын банктердің резервтік шотына аударады.
                                2. Резервтік норманы өзгерту  - ақша-несиені реттеуде қолданатын өте қатаң құрал. Ұлттық банк барлық банк мекемелердің міндетті резервті нормасын бір мезгілде өзгерту арқылы әрбір банктің резервінің көлеміне тікелей әсер ете алады. Міндетті резервтер – бұл әрбір коммерциялық банктер салымдардың бір бөлігін міндетті түрде сақтау қоры ретінде мемлекеттің Ұлттық банкте ұстауы қажет.
                                3. Есептік ставкасын өзгерту - коммерциялық банктер Ұлттық банктен несие алғанда ақша көлемін реттеу мақсатымен бірінші дәрежедегі банк  несиенің мөлшерлемесін жиі өзгертіп отырады. (пайыз мөлшерлемесін көтерсе коммерциялық банктер алатын несиелерін азайтуға мәжбүр болады, керісінше, төмендетсе – несие көлемі өседі) Осы жоғарыда келтірілген 3 құралдарды қолдану – мемлекеттің «арзан ақша саясаты» және «қымбат ақша саясаты» деп аталады.  Қазақстанда осы келтірілген құралдармен қатар, ақша айналысын реттеу үшін басқа да тәсілдер қолданылады.
                                4. Күрделі несиелік қаржының өсімін шектеу. Ұлттық банк коммерциялық банктердің несиелік қаражаттарының бөлінуін пайыздық норма арқылы шектеп отырады.
                                5. Ерікті келісімдер бойынша Ұлттық банк коммерциялық банктермен өзара келісімге келеді.
                                 

                                  Қазақстан Республикасы ақша-несие  саясатының негізгі  міндеттері

                                    Қазақстан Республикасының ақша-несие жүйесі реформалаудың ұзақ та қиын жолынан өтті. Еліміздің егемендік алған алғашқы жылдарындағы қолайсыз макроэкономикалық жағдай (инфляцияның жоғары деңгейі, мемлекеттік бюджет тапшылығы, жоғары пайыз мөлшерлемесі, т.б.) тиімді ақша-несие саясатын құруға айтарлықтай кедергі жасады.  Алайда уақыт өте келе бұл қиыншылықтарды жеңе отырып еліміздің қаржы жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізілді.  Ғылыми әдебиеттерде көрсетілгендей, «Қазір шетелдік мамандардың бағалауы бойынша Қазақстанда ТМД елдерінің арасындағы ең үздік, бүгінгі заман талаптарына сай, жаңа банктік жүйе қалыптасты.  Бұл реформалаудың маңызды  жетістігі, өйткені  рыноктық экономикаға өту кезеңінде Қазақстанның өзіндік дәстүрлі банктік мектебі  болған жоқ».

                                    Бүгінгі күні ақша-несие жүйесін одан әрі жетілдіру үрдісі жалғасуда және мемлекет алдында жаңа маңызды, ауқымы зор міндеттер тұр:

                                • Ақша-несие саясатының инфляциялық аргеттеу принципіне өту арқылы инфляция деңгейін төмен деңгейде (жылына 3-4 пайыз деңгейінде) ұстап тұру.
                                • Теңгенің шетел валютасына қатысты нақты бағамының өсуін тежеу арқылы әлемдік рынокта қазақстандық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін көтеру.
                                • Нақты секторды несиелеуді өсіру және оның ресурстық базасын кеңейту арқылы банктік жүйе мен сақтандыру рыногының тұрақты дамуын қамтамасыз ету.
                                • Қаржы рыногына қатысушылардың бақылау қызметтерін Ұлттық Банкке  жұмылдыру арқылы олардың мемлекеттік реттеудегі қызметін жетілдіру.
                                • Қазақстанның төлемдік  жүйесін Еврокеңес стандарттарына жақындату арқылы ТМД елдері арасындағы жалпы төлемдік жүйені қалыптастыру. Мұнда Ұлттық банк электрондық ақшаларды енгізу мен дамытуды жоспарлайды.
                                 
                                 

                                14-тақырып.  Мемлекеттің  әлеуметтік  және аймақтық саясаттарының заңдылықтары. 

                                1. Әлеуметтік саясат  ұғымы, міндеттері

                                2. Әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттары

                                3. Казіргі кездегі аймақтық саясат ерекшеліктері.

                                4. Аймақтар дамуының (дамымауының) негізгі себептері мен міндеттері.  

                                Мақсаты: Әлеуметтік саясаттың маңыздылығын, мақсаттарын, мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды бағыты анықтауға үйрету. Экономиканы мемелекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру 

                                  Негізгі түсініктер мен терминдер

                                Аймақтық  саясат; Индустриялық дамыған аймақтар; Агроөнеркәсіптік аймақтар; Дағдарыстық аймақтар; Аймақтардың саяси жағдайы; Аймақтың даму тарихы; Аймақтық даму мақсаттары; Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі.  

                                Дәріс мән-мәтіні

                                      1. Әлеуметтік саясат ұғымы, міндеттері

                                    Әлеуметтік  мәселелерді реттеу  ең алдымен әлеуметтік саясатты қажет етеді. Әлеуметтік саясат – бұл барлық азаматтардың жан-жақты дамуы, тұрмыс жағдайы, әл-ауқатын жоғары деңгейде қамтамасыз етуге бағытталған экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Әлеуметтік саясаттың маңыздылығы жұмыс күшін ұдайы өндіру процесіне, еңбек өнімділігін арттыруға, еңбек ресурсының білім және мамандық деңгейін көтеруге, өндіргіш күштердің ғылыми техникалық деңгейіне, қоғамның мәдени және рухани өміріне байланысты анықталады. Әлеуметтік саясат адамдардың ауыруға шалдығу деңгейін төмендететіп өндірістегі экономикалық шығындарды қысқартады. Қоғамдық тамақтану, мектепке дейінгі білім беру сияқты әлеуметтік салалар халықтың басым бөлігін үй шаруашылығы салаларынан босатып, қоғамдық өндірістегі жұмысбастылықты көтеруге  мүмкіндік туғызады. Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты - қоғам мүшелерінің материалдық,  мәдени және рухани қажеттіліктерін қамтамассыз ету.

                                   Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары:

                                • Қоғамдық қатынасты үйлесімді дамыту, халықтың әр түлі топтарының мүдделері мен қажеттіліктерін қоғамның мүддесімен келістіру, қоғамдық саяси жүйені тұрақтандыру.
                                • Халықтың материалдық тұрмыс жағдайын көтеруге жағдайлар жасау, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандыру, әлеуметтік мүдделерді теңестіру.
                                • Халықты әлеуметтік қорғау мен мемлекеттік кепілдік беретін әлеуметтік экономикалық құқықты қамтамассыз ету. Оның ішінде халықтың табысы аз, тұрмыс жағдайлары төмен бөлігіне қолдау көрсету.
                                • Қоғамдағы еңбекпен қамтамасыз етуге ықпал ету.
                                • Қоғамдағы қылмыс деңгейін төмендету.
                                • Әлеуметтік салаларды (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, тұрмыстық

                                 үй т.б. ) дамыту.

                                • Еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
                                 
                                 
                                 
                                 

                                Әлеуметтік  саясатты жүзеге асырудағы  мемлекеттің экономикалық саясатының  әдістері

                                      Әлеуметтік саясатты жүзеге асыру үшін мемлекеттік реттеу әдістері қолданылады:

                                • құқықтық реттеу – бұл барлық деңгейде қабылданған құқықтық актілер мен нормативтік құжаттардағы міндеттердің орындалуы;
                                • қаржы- несиелік реттеу – қаржы ағындарын реттеу құралдары, яғни әлеуметтік саланы қаржыландыру үшін мемлекеттік бюджетте арнайы баптың қаралуы. Сондай-ақ бюджеттен тыс әлеуметтік қорлар құру (зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру т.б.)
                                • жекешелендіру - әлеуметтік саладағы кәсіпорындарды жеке меншікке беру шектелген, өйткені мұндай кәсіпорындардың шығындарын көпшілік жағдайда мемлекет өтейді. Сондай-ақ әлеуметтік саясатта төмендегі маңызды ұғымдар қарастырылады.

                                    Әлеуметтік  саясатты жүргізу  құралдарына мыналар  жатады:

                                    Әлеуметтік  кепілдік - мемлекеттің азаматар  алдындағы, азаматтардың мемлекет алдындағы міндеттері мен жауапкершілктерін заңды түрде қамтамасыз ету.

                                    Әлеуметтік  стандарттар - бұл әлеуметтік қызмет көрсетудің әр түрлі формалары мен көлемдерін қалыптастыру. Бұл қаржы норматиытерін белгілеу үшін қажет. Мемлекеттік әлеуметтік стандарттар бірыңғай негізде және жалпы әдістемелік принциптерде жасалады.

                                    Минималды тұтыну бюджеті  тұрмысы төмен отбасыларына көмек беру үшін, сондай-ақ зейнетақы мен жалақының минималды деңгейін белгілеу үшін қолданылады. 

                                    Өмір  сүру минимумы - бұл минималды табыс. Ол әлеуметтік саясаттың маңызды құралы. Оның көмегімен халықтың өмір сүру деңгейі бағаланады, табыстар реттеледі және әлеуметтік төлемдер белгілегенде қолданады. Өмір сүру минимумы экономиканың белгілі деңгейінде адамның денсаулығын сақтау мен қызметке қабілетін қамтамассыз ету үшін қажет. Оның құрамына ғылыми негізделген азық-түлік, өндірістік тауарлар мен қызметтердің жиынтық құны және салықтар мен міндетті төлемдер кіреді. Минималды өмір сүру  минимумын анықтау үшін тұтыну қаржыны қолданылады.

                                    Жалақының минималды көлемі – квалификациясы төмен қарапайым еңбекке негзделген жалақының ең төменгі шегі. Оны басқа маман жұмысшылардың жалақысын белгілеу үшін қолданады.

                                    Зейнетақының  минималды деңгейі – нормативті актілер бойынша белгіленетін зейнетақының ең төменгі шегі. Ол минималды жалақы мен өмір сүру минимумына негізделеді.

                                Әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі  бағыттары:

                                    1. Халықтың өмір сүру деңгейін  көтеру, яғни халықты материалдық  және рухани игіліктерімен қамтамассыз  ету. Ресейлік ғалымдар өмір сүрудің 4 деңгейін атап көрсетеді:

                                    -  молшылық - жан-жақты қамтамасыз  етілген өмір, яғни өмір сүрудің  жоғары деңгейі;.

                                    - қалыпты өмір -  адамның физикалық  және интелектуалды күшін қалпына  келтіру деңгейі;

                                    -  кедейшілік – еңбекке қабілетін  сақтау мүмкіндігі;

                                    -  жоқшылық - бұл биологиялық критерий  бойынша өмір сүру.

                                    БҰҰ бойынша өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесі құрылған. Оған мыналар кіреді: Өмірге келу; Өмірден кету; Өмір сүрудің санитарлық - гигиеналық жағдайы; Азық-түлікті тұтыну; Тұрғын үй жағдайы; Жұмысбастылық; Білім деңгейі немесе сауаттылық; Мәдениеттілік деңгейі; Демалыс; Көлікпен қамтамасыз етілуі; Адам құқықтарының қорғалуы.

                                    2. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының  маңызды бағыты әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесін қалыптастыру. Халықтың кедейшілікке ұшыраған тобына, аурулар, мүгедектер, қарттар, көп балалы отбасыларға мемлекет тарапынан әлеуметтік көмекті қажет ету жүйесін қалыптасыру. Бұл топтар мемлекеттен өмірге қажетті минималды игілктер мен қамтамассыз етілуі тиіс. Ол үшін түрлі мақсаттағы қорлар, арнайы көмектер, тегін мемлекеттік мектептер, тегін медициналық көмек көрсетілу түрлі жеңілдіктер алуға міндетті.

                                      Мемлекеттік әлеуметтік саясатта міндетті түрде еңбек пен халықты жұмыспен қамту бағытын қамтиды.            

                                    Мемлекеттік еңбек нарығы тек құқықты мамандық таңдау еркіндігіне кепілдік беруі тиіс. Ол үшін орта және жоғарғы білім беру жүйелері бар минималды жалақы деңгейі белгіленіп, жұмыс аптасының ұзақтығы демалыс уақыты заңды түрде келісім арқылы белгіленеді. Сондай-ақ жұмыссыздықпен күресу шаралары қолданылады. Мұндай бағдарламалармен еңбек биржалары айналысады. Олардың қызметтеріне сонымен қатар төмендегілер жатады:

                                • көші-қон үрдістерін реттеу;
                                • зейнетақы жүйесін жетілдіру;
                                • Мемлекеттің денсаулық сақтау мен әлеуметтік медициналық сақтандыру саласындағы рөлі.Бұл бағыт мемлекет тарапынан тегін медициналық көмек берілуін қамтамассыз етуді көздеуді.  

                                    Казіргі кездегі аймақтық саясат ерекшеліктері.

                                     Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторлары толықтай ескеріп, оларды мемелекеттік саясаттың барлық бағыттарында нақтылағанда ғана ғылми тұрғыдан негізделген  және жүзеге асу мүмкіндігі жоғары болады.

                                    Қазіргі уақытта ресрублика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларының біркелкі болмауы мемелект тарапынан жүргізілетін аймақтық саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемелекеттің аймақтық саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизімдері анықталады.

                                     Мемелекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызыметіне тікелей араласпағанымен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы шектеулер т.б,) арласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тимді қызымет етуінің   бір шарты деуге болады. Ал егер мемелекет аймақтармен дұрыс өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың  өмір сүруін қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемелекеттің барлық аумақтарының дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын мемелекеттік реттеу  олардың дамуының қажетті шарты.

                                     Экономиканы мемелекеттік реттеудің ерекше бағытты ретінде қарастырылатын аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тимді жүзеге асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселердің бірі болып табылады. Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті мәселеге айналды.

                                      Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік, экономикалық, экологиялық ерекше мәселелермен сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады.

                                • шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
                                • индустриялық дамыған;
                                • агроөнеркәсіптік;
                                • дағдарыстық.

                                    Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылми-өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық - әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық жағдайларының нашар болуымен ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстанның экономикасын дағдарыстан шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін төмендегідей мәселелер кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:

                                • минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндірумен өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық щикізат  түрлеріне бай жерлерді интенсипті игеру;
                                • отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрлымдарды құру;
                                • ауылдық аумақтарының дамуындағы «жинақталған» күрделі мәселелерді (әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.

                                    Екінші  топқа- ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары техногиялық ғылыми жетістіктер қажетсінетін өнріс құру үшн қолайлы экономикалық жағайлары және жоғары ғылми-өндісті әлеуеті бар, негізінен қаржылық ресурыстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.

                                     Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін мәселелер қатарына төмендегілерді жатқызуға болады:

                                • шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті қалыптастыру;
                                • жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, элоктроника құралдары, автомобиль құрлысы жаңа материялдар, лазер технологиясын дамыту;
                                • нарықтық инфрақұрлымды дамытуды жеделдету.

                                    Үшінші  топ- ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.

                                      Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей мәселелер өз шешімін табуы тиіс:

                                • ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тимді мамандандыруды жүзеге асыру;
                                • ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалылығын және экспорттық әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен техникаларды енгізу және пайдалану,
                                • тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материялдық-техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру.

                                    Төртінші  топқа- қысылшаң (экстремльный) табиғи-климаттық, әлеуметтік - экономикалық және техника - технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық құрлымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған мәселелерден «арылу» үшін мемелекеттік реттеудің нақты шаралары қажет. Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер келесідей:

                                • экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
                                • осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін көтеру үшін материялдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
                                • қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқада тұрғылықты жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
                                • шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды тиімді пайдалану.

                                Аймақтағы  дағдарыстың нақты белгілері  мынадай:

                                  • өндіріс қарқынының төмендеуі;
                                  • халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы табыстың төмендігі);
                                  • жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың  етек алуы (жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
                                  • демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызыметтер көрсету саласындағы мәселелердің күшеюі және т.б.
                                 

                                Аймақтар  дамуның (дамымауының) негізгі себептері мен міндеттері.

                                      Мемлекеттегі  әрбір аймақ өзімен- өзі жеке  дами алмайды, өйткені басқа аймақтардың дамуына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктері де ескерілуі керек. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі аймақтық саясаттың маңызы ерекше. Мемлекет әрбір аймақ үшін бағдарлама дайындап, сол бойынша әрбір аймақ өзінің даму бағытын жүзеге асырады. Мемлекет аймақтық саясатты қалыптастыру үшін еліміздің территориясы бойынша себептерді көрсету қажет. Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:

                                  • еліміз аймақтарының табиғи - климаттық жағдайының айырмашылығы;
                                  • аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты, саласы және ауқымы. Бұл тек ауылшаруашылық, пайдалы қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайын жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
                                  • аймақтың орналасуының «күрделі» жағдайы, соның әсерінен шығындар артып, бағаның өсіуі байқалады. Бұл аймақтың көлік және байланс қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық дамуына ықпал етеді;
                                  • инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
                                  • елдің экономикалық  даму тенденциясы;
                                  • тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
                                  • институционалдық факторлар: жалпы және аймақтық саясаттың нысандары, саяси жағдайды, аймақтың даму тарихы т.б. ;
                                  • орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі, өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерімен қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
                                  • әлеуметтік мәдени факторлар. Урбанизация деңгейі, халықтың білім деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.;
                                  • орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық ерекшеліктердің есепке алынбауы;
                                  • орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.

                                   Аймақтар  экономикасын мемлекеттік  реттеу - еліміздің және оның жекеленген аймақтарының экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге қойлған мақсаттарға жетуді көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы керек. Ал, аймақтық саясаттың мәні - жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды тиімді басқару болып табылады.

                                   Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға болады:

                                    1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру.
                                    2. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемелекет үшін жүргізілетіндігімен ерекшелінеді. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру тек ірі, жалпы мемелекттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады, кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурыстардың жетіспеушілігі болады. Мемелекеттің негізгі функциясы, артта қалған аумақтарды - даму деңгейі жоғары аймақтардың қатарына жеткізу, бірақ мүндай жағдайлар   халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс.
                                    3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру.

                                4. Тұрақты  экономикалық өсуді қамтамасыз  ету.                      
                                 

                                15-тақырып.  Халықаралық экономикалық қатынастар және сыртқы экономикалық іс-әрекет 

                                1. Дүниежүзілік  шаруашылық.
                                2. Халықаралық қатынастар және оның негізгі көріну нысандары.
                                3. Қазақстанның әлемдік шаруашылықтағы рөлі
                                 

                                  Мақсаты: халықаралық экономиканы қарастыру арқылы, оның ішкі ұлттық экономикаға әсерін, оның негізгі түрлерін көрсете білу. Әсіресе сыртқы сауданың негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерге қалай әсер ететіндігін талдау. 

                                  Негізгі түсініктер мен терминдер

                                Валюталық курс; Ғаламдық проблемалар;Еркін сауда (фритредерство); Еркін экономикалық зона; Әлемдік шаруашылық; Протекционизм; Сауда балансы; Халықаралық сауда; Халықаралық экономикалық интеграция.  

                                   Дәріс мән-мәтіні

                                     Дүниежүзілік  шаруашылық  бір-бірімен тауарларлы - ақша  қатынастарымен байланысқан егеменді ұлттық мемлекеттердің жиынтығы. Дүниежүзілік шаруашылық нарықтық экономиканың заңдарына негізделген, өзара байланысты және бір біріне тәуелді ұлттық экономикалардың жиынтық әрекеттерін көрсететін экономикалық организм. Яғни бұл ұлттық шаруашылықтар бір бірімен  халықаралық еңбек  бөлінісі, өндіргіш күштер, өндірістік қатынастар арқылы әр түрлі деңгейде және әр түрлі сипатта  көрінетін өндірістік, ғылыми-техникалық, ғылымдық, т.б. байланыстар арқылы  біріккен ғаламдық экономика.

                                     Дүниежүзілік  шаруашылықтың даму ерекшеліктерінің бірі тұйықталған ұлттық шаруашылықтың  жүргізу тәжірибесінің бірте-бірте  сыртқы нарыққа бағытталып, ашық экономикаға  көшу. Көптеген саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер нәтижесінде дүниежүзілік шаруашылықта өзгерістер боды. Соған байланысты бүкіл дүниежүзілік шаруашылық бір тұтас жүйе ретінде қалыптаса бастады. Бірақ елдердің даму деңгейлері бірдей емес.

                                     Дүниежүзілік  шаруашылықтың болашағына және оның дамуына әсер ететін себептер:

                                • ғылыми-техникалық прогрестің жылдамдадауы, жаңа технологияның тарауы;
                                • қоршаған ортаның проблемаларындағы ғаламдық өзгерістер;
                                • халықаралық өсу мен қоныстаудың қозғалысы;
                                • бай және кедей елдердің арасындағы алшақтықтың өсуі.

                                     Халықаралық қатынастардың басты  формаларына  жататындар:

                                • халықаралық еңбек бөлінісі,
                                • тауарлар мен қызмет  көрсетудегі дүниежүзілік сауда,
                                • халықаралық несие,
                                • өндірістік  факторлардың (еңбек, капитал) халықаралық ауысуы,
                                • халықаралық валюта-қаржы қатынастары,
                                • халықаралық ғылыми-техникалық байланыстар,
                                • экономикалық интеграция.

                                      Халықаралық сауда - әртүрлі мемлекеттердің ұлттық шаруашылықт-арының арасында   жүретін тауар мен қызмет  айырбасы. Халықаралық сауданың негізі – халықаралық еңбек бөлінісі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке  елдердің  мамандандырылуын сақтайды. Олардағы өндіріс қызметінің әртүрлі саласын белгілі түрге мамандандырады  нәтижесінде   өндіріс нәтижесін, ғылыми-техникалық қызметтер тауарлармен айырбастау жағдай туғызып, халықаралық сауда дами түседі.

                                      Халықаралық еңбек  бөлінісі жеке елдердің тауар  өндіруге қалыптасқан дұрыс  жағдайларымен  түсіндіріледі. Халықаралық еңбек  бөлінісімен тауар айырбасын  ынталандыратын  төрт негізгі факторларды  атап өтуге болады.

                                1. Әлеуметтік  жағрапиялық  факторлар –   жағрапиялық  орналасу, халықтың құрылымы саны, және де олардың  шаруашылық  тәжірибесі, білімі, әдет-ғұрпы бойынша жеке елдердің арасындағы айырмашылық.
                                2. Табиғи  экономикалық факторлар –  табиғи  климаттық жағдайлар, жер  шаруашылығы құралдары, табиғи кен байлықтары, су және басқа да ресурстармен қамтамасыз етілу жағынан жеке елдердің арасындағы айырмашылық.
                                3. Техникалық  экономикалық факторлар – жеке елдердің  экономикалық және ғылыми  техникалық даму деңгейі әр түрлі болуымен  анықталады.
                                4. Ғылыми  техникалық процесс. Халықаралық еңбек  бөлінісі  өнімдердің тұрақты түрде  жаңаруына, тауарлар  ассортиментінің және олардың техникалық  күрделілігінің шапшаң өсуіне әкеледі.

                                      Халықаралық еңбек  бөлінісі мен  өнеркәсібі дамыған елдерді нығайту өнеркәсіп  өнімдерін айырбастаудың өсуіне алып келеді. Халықаралық саудада шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі қазіргі өндірісте шикізат ролі кемуінің тенденциясын байқатады. ҒТР-ның дамуы жаңа технологияны қолдануға әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің  мөлшеріне  энергияны қысқарта ҒТР сауданың қалыптасқан  түрлерінен басқа түрлерін де тудырады. Оларға: техникалық білім техникалық іс-тәжірибе, техникалық процесс пен лицензия  патенттер жатады.

                                      Сыртқы  сауда - тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт) құралады. Әрбір елдің сыртқы сауда нәтижесі сауда балансынан көрінеді. Егер шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса – онда оны сауда балансы деп атайды. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын құрайды.

                                      Халықаралық сауданың тиімділігін бағалау мынадай  теориялар арқылы жүргізіледі:

                                1. Абсолюттік  артықшылық теориясы – басқа мемлекетпен салыстырғанда  климаттық, жағрапиялық, техникалық жоғары деңгейде болуымен өндіріс  шығындары  кем болады.
                                2. Салыстыру  артықшылық теориясы (Д.Рикардо ХІХ ғ.)- мамандандырылған өндіріс пен сауданы басқа мемлекетпен салыстырғанда  альтернативтік шығындар аз болуы қажет сонда жалпы өнім көлеміде жоғары деңгейде болады.

                                Мемлекеттің сыртқы сауда саясаты  екі типте  жүргізіледі.

                                1. Протекционизм  - жергілікті   тауар  өндірушілерді  шетелдік  бәсекелестерден қорғау саясаты. Импортты шектеу негізінде үш негізгі шаралар  қолданылады:

                                • Кеден, баж салығы немесе тарифтік кедергілер жүргізу. Шетел тауарларына салық арқылы олардың бағасын көтеріп, сұранысты азайту.
                                • Тарифтік емес кедергілер (импортқа тыйым салу немесе шектеу қою: квота, лицензия және т.б. шаралар арқылы).
                                • Экспортты қолдау. Артықшылықтары: Төлем балансын теңдес-тіреді, демпингтен қор-ғайды. Жаңа салаларды қорғайды, өндіріс  көле-мінің  өсуін  ынталан-дырады.

                                2.  Фритредерство немесе еркін сауда  саясаты, яғни ішкі нарықта шетел капиталы мен қызметтерді енгізуді қолдау. Артықшылықтары: Бәсекені ынталандырады, монополияны шектейді, өндіріс тиімділігі өседі, бағалар  төмендейді. Тауарларды таңдау мүмкіндігі еді, мемлекет арасында жақындасу, бірігу процесі өседі.

                                     Мемлекеттің сыртқы экономикалық байланыстарын  сипаттауға төлем балансы қолданылады. Төлем балансы дегеніміз белгілі бір кезендік статистикалық есеп беру және келесі құбылыстарды көрсетеді:

                                • белгілі бір елдің басқа елдер арасындағы тауарлық, қызметтік, табыстық операциялар;
                                • меншіктегі өзгерістер және сол елдің қаржылық талаптар мен міндеттемелеріндегі өзгерістер;
                                • бір жақты аудармалар.

                                     Төлем балансына сыртқы саудадан, тасымал  құралдары  төлемінен, шетелге капитал  шығарудан, шетел  туризмінен және валюталық несиелік операциялардан және т.б. түскен табыстар кіргізіледі. Дәл осындай баптар төлем балансының  шығын  бөлімінде көрсетіледі. Төлем балансының  көрсеткіштері сол елдің белгілі бір кездегі экономикалық жағдайы туралы мәлімет береді. Егер төлем балансында теріс сальдо болса, онда сол ел  дүниежүзілік нарықта сенімсіздікке ұшырайды, мұның өзі ұлттық валютаның басқа елдердің ұлттық валютасымен салыстырғанда,  төмендеуіне әкеліп соғады.

                                      Халықаралық несие – бұл қайтарымдылық, жеделдік, процент төлеу шарты бойынша валюталық және тауар ресурстарының берілуі, яғни  мемлекеттердің бір - біріне ақша немесе тауар ресурстарын қарызға беруі. Бұл жағдайда қарыз беруші мен қарыз алушы рөлінде жеке  фирмалар, компаниялар, мемлекеттің үкіметі, аймақ, облыс, қала  әкімшіліктері мен халықаралық мекемелер болады. Халықаралық несие әр түрлі формада болады:

                                1. Өзінің мақсатты пайдаланылуына байланысты халықаралық несие байланысқан және қаржылық деп бөлінеді.
                                • байланысқан несие несиелік келісімде бекітілген қатаң түрдегі мақсатты сипаты болады (коммерциялық, инвестициялық несиелер);
                                • қаржылық несиелер қарыз алушының кез келген мақсатына сәйкес беріледі.
                                1. Ұсынылу формасы бойынша тауарлық және валюталық деп бөлінеді.
                                1. Берілу мерземі бойынша қысқамерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді, онкольдік деп бөлуге болады.
                                2. Несие берушінің кім екендігіне байланысты жекеше, үкіметтік, халықаралық ұйымдар несиелерді ажыратады.
                                3. Валюталық несиелер берілу валюта бойынша бөлінеді.

                                     Халықаралық жұмысшы күші нарығы жұмыс күшінің  сырттан келуімен (эмиграция) және кетуімен (иммиграция) қалыптасады, яғни ұлттық шаруашылықтар арасындағы жалдамалы еңбектің ауысуы (миграция) Оның пайда болуы өмір сүру деңгейінің  төмендегі мен даму қарқыны төмен елдерде  тұрғындардың салыстырмалы елдердің  дәрежесінің жоғары болуымен  түсіндіріледі. Сол себептен қосымша жұмыс күшін қажет ететін интенсивті дамыған елдерге ауысып отырады.

                                     Дүниежүзілік  шаруашылықтың  интернациалануының  тереңдеуі жағдайында капитал экспортының  мәні өсуде. Капиталдың миграциясы – бұл белгілі бір ұлттың айналымында жүрген капитал бөлігін басқа елдің экономикасына тауар немесе ақша формасында енгізу процесі. Оның басты себебі: бір елде капитал мөлшерінің салыстырмалы түрде көр болуы, яғни оның шектен тыс көп жинақталуы. Капитал миграциясының түрлері көп:

                                1. жеке меншік және мемлекеттік капитал миграциясы;
                                2. ақша және тауар капитал миграциясы;
                                3. қысқа және ұзақ мерзімдегі миграциясы;
                                4. қарыз және кәсіпкерлік капитал миграциясы.

                                     Қарыз капиталы сақтаудағы ақшадан, несиеден түсетін процент көлемінде табыс  әкеледі. Кәсіпкерлік капиталды шетке шығару – басқа елдердің территориясында өзінің өндірісін салу үшін қаржы жұмсау. Кәсіпкерлік капитал екі түрге бөлінеді:

                                • Тікелей инвестиция - өнеркәсіп, сауда т.б.  салаларға бағытталған.
                                • Портфельдік инвестиция – шетелдік облигация, акция мен басқа да құнды қағаздарға  бағытталған.

                                      Валюталық курс – бір елдің ақша  бірлігінің басқа елдердің ақша бірліктеріне  бейнеленген бағасы. Валюта қатынастары тарихында үш валюта жүйесі белгілі.

                                1. Алтын стандарты негізінде 1879-1934 жылға дейін: ақша  бірлігінде  алтын үлесінің болуы, алтын қоры мен ішкі ақша ұсынысының тең болуы, осының  нәтижесінде мемлекет валюталық курсты қатал шектеуде ұстап отырады.
                                2. Бреттон  Вуд жүйесі 1944-1971 ж. ақша айналымына алтын  девиза енгізілді, яғни мұндай өлшеуіш алтынның орнына алтыны аз елдердің кейбір ұлттық немесе бірлескен валюталардың жүруіне жол берілді. (алтын-доллор стандарты)
                                3. 1971 жылдан бастап  дүниежүзілік ақша міндетін алтын емес, ұлттық валюта мен біріккен валюта  атқара бастады да бұл жүйе - еркін өзгеріп отыратын  валюталық курс жүйесі деп аталды, яғни валюталық курс мемлекет әсерін тигізіп отыратын сұраныс пен ұсынысқа қарай өзгеріп отырады.

                                Валюталық курсты реттеу үшін  4 негізгі тәсіл  қолданылады:

                                1. Валюталық интервенция  валюталық нарыққа мемлекеттің араласуы. Валюталық сұраныспен ұсынысты қажетті бағытқа  өзгерту үшін мемлекет осы валютаның қажетті санын сатады немесе сатып алады.
                                2. Валюталық бақылау жүргізу, яғни егер елде  шетелдік  валютаның көлемі кемісе, оған сұраныс өссе, оның өсуін баяулату үшін валютаның легін ішкі  нарықта қайта бөлуге кіріседі.
                                3. Сыртқы сауданы бақылау арқылы валюталық сұраныс пен ұсынысқа жанама түрде мемлекет ықпалын жүргізеді.
                                4. Ішкі макроэкономикалық реттеудің әртүрлі шаралары бойынша валютаның айырбас пропорциясына мемлекет әсерін тигізеді.

                                Халықаралық экономикалық интеграция

                                      Соңғы уақытта әлемдік шаруашылықта күрделі  өзгерістер байқалады. Олардың ішінде ең маңыздысы – ұлттық шаруашылықтың  жақындасуы мен өзара тығыз байланысуы негізінде мемлекетаралық экономикалық бірлестіктердің құрылуы. Елдің мұндай  жақындасуы мен бірлесуін экономикалық интеграция деп атайды.

                                      Еркін экономикалық зона (ЕЭЗ) -  кейбір аймақтағы аудандарға экономикалық-әлеуметтік ғылыми техникалық дамуын және сыртқы экономикалық байланыстар ұйымдастыруды өздері шешуге берілген еркіндік. Осы мәселелерді қолайлы, жайлы жағдайлармен қамтамасыз ету үшін арнайы кеден және сауда тәртібі, тауарлар, еңбек ресурстары, капитал мен пайданың ауысуы, салық жеңілдіктері, инвестицияны қолдау шаралары қолданылады.

                                      ЕЭЗ-ның  негізгі мақсаттары:Осы аймақты дамыту; Әлемдік тәжірибе алу; Сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту; Экономикалық, ғылыми-техникалық жаңалықтар енгізу.

                                  Мақсаттың нақты түріне байланысты ЕЭЗ-ның  әртүрлі түрлері болуы мүмкін:

                                еркін кедендік зона; еркін сауда зонасы; өндіріс экспорты зонасы; ғылыми-техникалық зона (технопарк, технополис т.б.); ашық аудандар мен қалалар.

                                      Ғаламдық  проблемалар дегеніміз - жер шарындағы көкейкесті мәселелер ауқымын қамту болып табылады. Оған жататындар: дүниежүзілік өзара соғысты болдырмау, қоршаған ортаны қорғау, дамушы елдердің экономикалық артта қалуын жою, энергетикалық, ішкі заттық, азық-түлік және демографиялық проблемалар; дүниежүзілік мұхит байлығы мен бейбіт жағдайда космосты игеру, ауруларды жою және т.б.

                                      Ғаламдық проблемалардың ерекшелігі сол - оның барлығы адам  тағдырына қатысты және оны шешуді тоқтату өркениеттілікті күйретумен бірдей немесе жердегі өндіріс қызметі мен өмір жағдайын төмендету болып табылмақ.

                                      Өркениеттіліктің  болу негізі әртүрлі процестердің әсеріне ұшырап отырады :

                                • милитаризация мен қару-жарақтану;
                                • қоршаған ортаның төзімсіз ластануы;
                                • қауіпті аурулардың тарауы мен өсуі: СПИД, рак, нашақорлық т.б.
                                • дамушы елдердегі демографиялық процестердің асқыну салдарынан тақыр кедейлену, жұмыссыздық, сауатсыздықтың пайда болуы;
                                • ұлттық мәдениеттің жойылуы;
                                • дүниежүзілік мұхитты бақылаусыз қанау.
                                 
                                 
                                  Протекционизм Фритредерство
                                Мағынасы: Шетел өнімдерін  ішкі нарыққа кіргізуді ұлттық өндірісті  қорғау үшін шектеу. Ешбір кедергілерсіз  мемлекеттер арасында тауарлар мен қызметтердің еркін жүруі.
                                Артықшылықтары Төлем балансын теңдес-тіреді, демпингтен қор-ғайды. Жаңа салаларды қорғайды, өндіріс  көле-мінің  өсуін  ынталан-дырады. Бәсекені ынталандырады, монополияны шектейді, өндіріс тиімділігі өседі, бағалар  төмендейді. Тауарларды таңдау мүмкіндігі еді, мемлекет арасында жақындасу, бірігу процесі өседі.
                                Кемшіліктері: Өндіріс тиімділігі  төмендейді, бағалар өседі, тауарды  таңдау мүмкіндігі болмайды, экспорт  мүмкіншілігі азаяды. Ұлттық экономиканы  шетелдің теріс  әсерінен қорғау мүмкіндігі болмайды (демпинг, сапасыз тауарлар және т.б.).

Информация о работе Экономикалық теория