Экономикалық талдау

- басқару  әдістері мен жүйесін жетілдіру;

- өндірістің  жетілдіруі және дамуының әлеуметтік  механизмдерін                   белсенді пайдалану, кадрлар біліктілігін арттыру, еңбекті                       ұйымдастыруды жетілдіру;

-  халықаралық еңбек бөлінісінің  артықшылықтарын пайдалану.

Факторлардың маңыздылары және маңыздылығы төмені, обьективті (материалды) және субьективті (саяси, құқықтық, идеологиялық), қысқа және ұзақ мерзімділері болады. Факторлар өндіріс тиімділігіне әсер ету сипатына қарай ішкі және сыртқы орта факторлары деп бөлінеді. 1 қосымшада өндіріс тиімділігіне әсер етуші факторлардың жіктелуі көрсетілген.

Ішкі орта факторларына кәсіпорын  өзінің алдына қойған мақсаттары мен  міндеттері, қаржы ресурстары, инвестициялар, өнім сапасы, өндірістік және ұйымдық  құрылымдар, технология, басқару деңгейі  және шешім қабылдау әдістері, персонал, оның арнайы және технологиялық білімдері, корпоративтік мәдениет және т.б. жатқызамыз. Ішкі факторлар негізі және негізі емес болып бөлінеді. Негізгілеріне  өндірістік және өндірістік емес факторлар  жатады. Негізгі еместеріне тиімділік  көрсеткіштері мәнімен тікелей  байланысты емес, бірақ кәсіпорын  қызметінің нәтижесіне әсер ететін факторлар  жатады. Мысалы, шаруашылық, қаржы және технологиялық тәртіптің бұзылуы. Бәсекелестік артықшылық тарапынан  ең маңызды ішкі фактор болып корпоративті мәдениет саналады.

Көптеген кәсіпорындар жабдықтаушылармен  тығыз әріптестік орнату арқылы өнім сапасын арттырып, үнем жасап,  жаңа нарықтарға жедел шығуға мүмкіндік  алуда. Бәсекеде жеңіп шығу үшін тұтынушыларға  көп көңіл бөліп, оларды тарту  және ұстап қалудың жаңа әдістерін  ойлап табу қажет. Еңбек нарығы кәсіпорынға  жұмысқа алынуы мүмкін адамдар құрайтындықтан, олардың біліктілік деңгейінің жоғары болуы тиімділікті арттыруға  тікелей әсер етеді.

 Қорытындылай айтқанда, өндіріс  тиімділігін арттыру жолдарын  қарастыру әр факторды жекелей  есепке алу ғана емес, оларды  өзара толықтыру және оңтайлы  сәйкестендірудің әдістерін табуды  талап етеді.

Осыны жүзеге асырудың нақты дәлелі болып  өндірістің тиімділігін бағалаудың экономикалық көрсеткіштері табылады.

 

1.3   Өндірістің       экономикалық       тиімділігін       бағалау  көрсеткіштері

 

Экономикалық тиімділік деңгейі  екі өлшем - экономикалық тиім (нәтиже) және өндіріс шығындарын салыстыру  арқылы айқындалады. Экономикалық тиім көрсеткіштері қандай шығындар және ресурстар құнымен экономикалық нәтиже алынғанын көрсетеді.

Экономикалық тиімділік жалпы (абсалютті) және салыстырмалы деп ажыратылады 

Жалпы тиімділік шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде (сала, кәсіпорын, ұйым, капиталды құрылыс объектісі) анықталып, тиімділіктің жалпы шамасын  анықтайды.

Салыстырмалы тиімділік - белгілі-бір  өндірістік-шаруашылық міндетті шешу үшін екі немесе бірнеше нұсқадағы  технико-экономикалық көрсеткіштерді салыстыру арқылы есептеледі. Бұлұтымды  нұсқаны таңдау,     оны     басқалармен     салыстырғанда  технико-экономикалық , әлеуметтік және прогрессивті артықшылықтарын анықтау үшін пайдаланылады. Салыстырмалы тиімділікті қарастырғанда ең бастапқы кезеңі - негізгі технико-экономикалық көрсеткіштерді салыстыру болып табылады: капитал салымдары, өзіндік құн және табыс, еңбек өнімділігі және қор сиымдылығы, материалдарды пайдалану көрсеткіштері және т.б. Бірнеше нұсқаларды осы көптеген көрсеткіштер арқылы салыстыра келе  кәсіпорын  экономикалық тиімдісін таңдайды.

Өндірістің экономикалық тиімділігінің  жалпы шамасын анықтайтын  көрсеткіштерге кеңірек тоқталайық.

Өндірістің экономикалық тиімділігін  анықтағанда экономикалық нэтиже еңбек, материал шығындарымен, өндірістік қорларымен (негізгі және айналым), капитал салымдарымен және табиғат ресурстарымен  сәйкестендіріледі.

Өндірістің экономикалық тиімділігі мына көрсеткіштер арқылы айқындалады:

1.   Негізгі   қорларды   пайдалану  тиімділігі   (қор   қайтарымы                және қор сыйымдылығы)

2. Инвестициялардың  тиімділігі (капитал қайтарымы және капитал сыйымдылығы)

3.   Еңбек   ресурстарын   пайдалану   тиімділігі   ( еңбек өнімділігі, еңбек сыйымдылығы)

4. Материалдық  ресурстарды пайдалану тиімділігі  (материал қайтарымы,  материал сыйымдылығы)

5.   Шаруашылық қызметінің жалпы  тиімділігі  ( пайдалылық )

Қор   қайтарымы - 1 теңге   өндірістік   қорларға   есептегендегі өндірілген  өнім  құнын  көрсетеді.

 

                                              Fқ =Dn / F                            (1)

Ол өнімді өткізуден түскен табыстың ( Б ) негізгі өндірістік қорлардың  жылдық орташа құнына (Ғ)  қатынасымен  анықталады.

Қор қайтарымын анықтағанда өнім көлемі құндық (өнімнің кең номенклатурасын  шығаратын кәсіпорындарда), заттай және шартты (тек бір ғана өнім түрін  өндіретін кәсіпорындарда) өлшеммен есептелуі  мүмкін.

Негізгі қорлардың белсенді бөлігінің  үлес салмағының артуы қор қайтарымына  оң  әсерін тигізеді.

Қор қайтарымына кері көрсеткіш  қор сыйымдылығы - өнім бірлігіне  санағандағы  өндірістік  қорларды

              fc=1/fқ                     немесе                  fc=Ғ/ D^N                              (2)

2. Капитал салудың қайтарымы  мына формуламен анықталады:

                                               Кқ=  Q/К                                                       (3)

Мұндағы: Кқ - капитал қайтарымы

                 Q – капитал салымы нәтижесінде  өнім көлемінің өсімі

                  К –капитал салымы

Капитал  сыйымдылығы - өнім көлемінің  бірлігінің өсіміне қажетті негізгі     қорларды     құру     үшін     жұмсалған     капитал     салымдарын көрсетеді, капитал  қайтарымына кері  шама:

                                                  Кс=К/ Q                                                       (4)

3. Еңбек өнімділігінің негізгі  көрсеткіші - бір жұмыс істеушіге  шаққандағы жылдық орташа өндірілген  өнім көлемі болып табылады. Оның  шамасы бір жұмысшыға шаққандағы  орташа өндірілген өнім мен  жұмыс істеушілер құрамындағы  жұмысшылардың үлес  салмағына  байланысты.

Бұл тәуелділік мына формуламен көрсетіледі:

                                             Wо= D^N  *r/ R*r = D/r * r/R                             (5)

Мұндағы: R - жұмыс  істеушілердің тізімдік орташа саны;

                  г - жұмысшылардың тізімдік орташа  саны;

                 D^N / r - бір жұмысшыға шаққандағы жылдық орташа өндірілген                              өнім;

                 г/ R  - жұмыс   істеушілер   құрамындағы    жұмысшылардың                         

                            үлес салмағы;

Бір жұмысшының орташа жылдық өнім өндіруіне  экстенсивті және интенсивті себептер әсер етеді. Экстенсивті себептерге жұмыс уақытының қорын пайдалануға, ал интенсивтіге - уақыт бірлігіндегі еңбек өнімділігіне, яғни орташа сағаттық өнім өндіруге әсер ететін  факторлар  жатады. Материал сыйымдылығы - өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды бағыты, 1 теңге тауарлық өнімді өндіру үшін қанша материалдық ресурстар шығындары жұмсалатынын көрсетеді. Ол материал қайтарымына кері  шама болғандықтан былай анықталады:

                                                                                                

                                                   Мс= Мқұны / D^N                                         (9)

Өнімнің өзіндік құнындағы материалдық  шығындар үлесі -материалдық шығындар сомасының (Мқұны) өндірілген өнімнің  толық өзіндік құнына (С) қатынасы. Осы көрсеткіштің динамикасы өнімнің  материалдық сыйымдылығының өзгеруін көрсетеді.

5. Шаруашылық      қызметінің      жалпы      тиімділігін      көрсететін  пайдалылық көрсеткіштерін бірнеше  топтарға біріктіруге болады:

1) өндіріс   шғындарының өтімділігі көрсеткіштері.  Өндірістік     қызметтің     пайдалылығы   (шығындардың     өтімділігі) жалпы   (ӨСТТ)   немесе   таза  табыстың   (ТТ)   өткізілген   өнім   бойынша шығынға  қатынасы  (Шс):

                               Rз= ӨСТТ/Шс   немесе   Rз = ТТ/Шс                            (10)

ӨСТТ - өнімді  сатудан түскен табыс;

ТТ - таза табыс;

Шс - өткізілген өнім бойынша шығын;

Бұл   көрсеткіш  өнімді   өндіру  және  өткізуге   кеткен   шығындардың әр   теңгесінен    кәсіпорын   қанша   пайда   табатынын   көрсетеді.    Оны кәсіпорын   бойынша   жалпы   немесе   бөлек   бөлімшелер, жеке   өнім түрі  бойынша  есептеуге  болады.

2) сатылымның көрсеткіштері

Сатылымның    пайдалылығы    (айналым) - өнімді    сатудан    түскен табыстың немесе таза табыстың түсімге қатынасы (В):

                                  Rрп= ӨСТТ/Т   немесе    Rрп = ТТ/ Т                       (11)

ӨСТТ- өнімді сатудан түскен табыс;

ТТ- таза табыс;

Т- түсім;

Осылайша анықталған көрсеткіш, 1 теңге  сатылымнан кәсіпорын қанша пайда  табатынын көрсетіп, кәсіпорын бойынша  және өнім түрі  бойынша жеке  есептеледі. Сатылымның пайдалылығы  деңгейіне өткізілген өнімнің құрлымының, оның өзіндік құнының және өнімді сату бағаларының өзгерісі ықпал  жасайды.

3) капиталдың табыстылығы

Капиталдың    табыстылығы - баланстық,    жалпы,    таза    табыстың жалпы   инвестицияланған   жалпы   капиталға (КL)   немесе   оның   жеке бөліктері:    меншіктік,        қарыз,        негізгі,        айналым,        өндірістік капиталдардың орташа жылдық құнына қатынасы. Формуласы  былай  бейнеленеді:

                         Rк=БП / КL;        Rк =Прп/ КL;       Rк =ЧП / КL               (12)

БП,  Прп,  ЧП - баланстық,  жалпы,  таза табыс;

КL - активтер

4)   Өнімнің      пайдалылығы      (Rп)   -   өнімді      сатудан      түскен табыстың (D^N)  толық өзіндік қ9нға (С) қатынасы:

                                     Rп = D^N / C                                                    (13)

Мұндағы:  ӨСТТ  - өнімді  сатудан түскен табыс;

                  С - толық өзіндік құн

 

Оларды дұрыс есептей білу, әртүрлі  себептердің олардың деңгейінің өзгеруіне әсерін анықтап, талдау өндіріс  тиімділігін арттыру резервтерін  ашуға, табылған кемшіліктерді жою  туралы ұсыныс жасауға, оның қаржылық жағдайының жақсарып, бекінуіне мүмкіндік  береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 Әлемдік экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы бiрқатар мәселелерге тап болып отыр. Негiзгi мәселелерге мыналарды жатқызуға болады: өндірістің бiржақты, шикiзаттық бағыты, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және аймақ аралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар, өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалуы, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканың ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық деңгейге өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi. Осы орайда нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындардың тиімді қызмет етуі үшін өндіріс тиімділігін арттыруөте маңызды. Себебі әрбір кәсіпорын өз қызметінің, еңбек өніміділігінің жоғары болғанын қалайды. Сондықтан  да әрбір кәсіпорын нарықтық позицияға сай өзінің тиімділігін арттыруға тырысады.

Өндірістің экономикалық тиімділігі кәсіпорынның тұрақты экономикалық өсуі және дамуы, өндірістік өнімнің  бәсеке қабілеттілігінің артуына байланысты. Өндіріс аясында кәсіпорынның дамуы  тек оның өсуі болғанда ғана емес, қызмет масштабы өзгермеген кезде де, өсу  өз кезегінде дамуға кедергі келтірмейді.

 Тауар өндірушінің негізгі  мақсаты - әлемдік сапа деңгейіндегі  жоғары бәсеке қабілетті өнім  өндіретін жоғары пайдалы кәсіпорын  ұйымдастыру  (жұмысшылардың   жеке ынталарын пайдалана отырып).

Өнеркәсіптік өндірісінің тиімділігі – кәсіпорынның қысқа, орта, ұзақ мерзімдердің нәтижелеріне бағытталған кәсіпорын  әзірлеген стратегиясына тәуелді (кәсіпорын потенциалының ең жақы пайдаланылып және оның тұрақты дамуын қамтамасыз ететін) экономикалық категория  болып табылады.