Экономикалық өсудің мәні

1. Экономикалық  өсудің мәні.

       Экономикалық  өсу деп – қоғамдық өнімнің  және өндіріс факторларының сандық өсуін және сапалық жетілуін түсінеміз. Экономикалық өсудің тұрақтылығы –  экономикалық саясаттың басты бөлігі болып табылады. Экономикалық өсу  халықтың өмір сүру деңгейін көтеруді қамтамасыз ету үшін қажет. Ұлттық экономиканың өсуін өлшеу үшін жиынтық өнім көрсеткіштерін пайдалануға болады: ЖІӨ, ЖҰӨ, ҰТ.

       Экономика ғылымында экономикалық өсудің негізгі 3 факторы бар: ұсыныс факторлары (тікелей),  сұраныс факторлары (жанама) және бөлу факторлары.

       Ұсыныс (тікелей) факторы деп өндіріс көлемінің өсуін жүзеге асыруды түсінеміз. Оның құрамына:

• Табиғи ресурстарының саны мен сапасы;
• Еңбек ресурстарының саны мен сапасы;
• Негізгі капиталдың көлемі мен сапасы;
• Қолданыстағы технология;
• Ғылыми жобалардың тәжірибеде қолданылуы жатады.

      Сұраныс (жанама) факторына:

• Қоғамдағы жиынтық табыстар мен шығындардың деңгейі;
• Бос капиталдың қолма-қолдығы;
• Кредиттік қатынастар жүйесінің дамуы және тұтынушылардың кредит алу мүмкіндіктері;
• Табысқа салынатын салықтың төмендеуі;
• өндірістік ресурстарға бағаның төмендеуі жатады.

       Бөлу  факторларына:

• өндіріс факторларын және ресурстарын ұтымды орналастыру;
• табыстарды бөлу;
• елдің экономикалық құрлымының өзгеруі;
• өндірілетін өнім бағасының динамикасы;
• экономикадағы инфляциялық процестердің болуы.  

       Экономикалық  өсудің типтері:

Экстенсивті - өндірістік қуаттардың кеңеюі бұрынғы техникалық негізде қалады.

Экстенсивті экономикалық өсудің кемшіліктері:

• техникалық тозуға ұшыратады;
• өндірістік стагнацияның (экономикалық өсудің тоқтауы) болуы мүмкін;
• өндірістік шығындардың басым болуы.

Артықшылығы:

- экономикалық  өсудің қамтамасыз етудің қарапйымдылығы;

• табиғи ресурстарды жылдам игерілуі;
• еңбек қамтудың жоғары болуы.

Экстенсивті экономикалық өсудің факторалары:

1. жұмыс күші санының өсуі;
2. инвестиция көлемінің өсуі;
3. пайдаланылатын шикізат пен материалдардың көлемінің өсуі.

Интенсивті  экономикалық өсу: техника мен технологияның жетілуі өндіріс потенциалының көбеюіне әкеледі. Ерекшелігі:

• өндірістің ғылымсиымдылығының көтерілуі;
• ғылыми-техникалық ақпараттың кеңінен пайдаланылуы.

Интенсивті  экономикалық өсудің факторалары:

• жаңа техника мен технологияның енгізілуі;
• жұмысшылардың квалификациясының өсуі;
• өндірісті ұйымдастырудың жақсаруы;
• қолданылып жүрген негізгі және айналым қорларының жақсаруы;

Аралас (интегарлды немесе нақты) экономикалық өсу.

2. Елдің экономикалық өсуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер.

       Экономикалық  өсудің негізгі көрсеткіші – жалпы  ішкі өнім.

       Жалпы ішкі өнім – белгілі бір уақыт ішінде елдің экономикалық аумағында оның экономикалық резиденттерімен өндірілген барлық түпкілікті өнім мен қызмет көрсетулердің нарықтық құны.

       Экономика ғылымында “экономикалық резидент”  түсінігінің маңызы зор. Экономикалық резидент деп ұлттық шығу тегіне тәуелсіз, өзінің экономикалық мүддесіне сәйкес осы елде бір жыл немесе одан көп уақыт өнім өндіретін кәсіпорын немесе үй шаруашылығын түсінеміз. ЖІӨ - мен бірге елдің экономикалық дамуын талдауда ЖҰӨ пайдаланылады.

       ЖҰӨ - орналасқан аумағына тәуелсіз ұлттық экономикалық компаниялар өндірген тауарлар мен қызметтердің нарықтық құны. ЖҰӨ көрсеткішін есептеу үшін ЖІӨ - ге Қазақстанның кәсіпорындар мен жеке тұлғалары шетелден алған табыстарының және Қазақстанда орналасқан шетелдік компаниялардың алған табыстарының айырмашылығын қосамыз.    

       ЖІӨ және ЖҰӨ жалпы көрсеткіштер болғанымен, амортизацияны алмастан есептелінеді. ЖҰӨ мен ЖІӨ таза күйінде есептелінуі  керек, сондықтан одан амортизацияны  алып тастаймыз. (ЖІӨ - амортизация = Таза ұлттықөнім). Сонда ТҰӨ пайда болады. Елдің экономикалық даму деңгейін сипаттайтын макроэкономикалық көрсеткіштер Ұлттық Есеп Жүйесі ұсынған әдістемемен есетелінеді. ҰЕЖ статистикалық ақпаратты жинау мен өңдеудің халықаралық стандарты болып табылады. Оның міндеттерін БҰҰ-на кіретін елдердің барлығы орындауға міндетті. ҰЕЖ – сін БҰҰ Статистикалық комиссиясы әзірлейді, оның үнемі жетілдіріп отырады.

       ЖІӨ үш тәсілмен есептеуге  болады, оның біреуін  қолданады, қосу арқылы:

1. Ұлттық экономиканың барлық салаларының қосылған құнын (ЖІӨ өндірістік немесе салалар бойынша);
2. Берілген жыл ішінде өндірілген өнімді сатып алуға кеткен шығындарды қосу арқылы (ЖІӨ шығын бойынша);
3. Осы жыл ішінде өнімді өндіруден алынған барлық табыстарды қосу арқылы (ЖІӨ табыстар бойынша).

       ЖІӨ-ді салалар бойынша есептегенде  секторлар мен салаларға топтастырылған барлық өндірістік кәсіпорын – резиденттердің жалпы қосылған құнын біріктіреді (қосады).  Экономиканың секторлары – орындайтын функцияларының белгілеріне бойынша топтасатын, бірыңғай институционалды бірліктерді айтады: қаржылық емес корпоративті және квазикорпоративті кәсіпорындар, қаржы мекемелері мен корпорациялар, мемлекеттік басқару органдары, коммерциялық емес жеке ұйымдар).   

      Бірінші тәсілмен есептегенде ЖІӨ-нің ішінде жекелеген салалардың қарым-қатынасын анықтауға мүмкіндік болады:

Мысалы: Қазақстанда 2002 жылы ЖІӨ салалар бойынша мынадай  болды:

1. өнеркәсіп 33,8%
2. ауыл шаруашылығы 8,9%
3. құрылыс 6,9
4. көлік және байланыс 12,9%
5. сауда 13,5%
6. басқа да салалар 24,4%.

       Екінші  тәсілмен есептегенде (шығындар бойынша немесе түпкілікті тұтыну) барлық экономикалық агенттердің  шығындарын қосамыз:

       ЖІӨ =  C+G+I+NX

C – жеке тұтынушылық шығындар, оған үй шаруашылығының ұзақмерзімді

       пайдалануға сатып алған кеткен  шығындарын қосқанда (тұрғын үй сатып алуға

       кеткен шығын қосылмайды);

G – армияны, басқару аппаратына, экономиканың мемлекеттік секторында жұмыс

       жасайтындардың еңбек ақысы, қоғамдық  тұтынудың шығындарын жабуға 

       қажетті шығындар;

I – жалпы таза инвестициялар, яғни кәсіпорындардың үйлер мен ғимараттардың

      құрылысына, жабдықтар сатып алу,  туарлық-материалдық құндылқтарға,

      ескерген жабдықтардың орнын  толтыруға кеткен шығындар жатады;

NX – тауарлардың таза экспорты, , экспорт пен импорттың айырмашылығы.

       ЖІӨ -ді табыстар бойынша есептегенде (бөлуші тәсіл) елдегі барлық факторлық табыстар және амортизациялық аударымдар мен бизнеске салынатын қосымша салық қосылады. ЖІӨ құрамына мыналар қосылады:

• жалдамалы жұмысшылардың еңбек ақысы;
• кәсіпорынның таза пайдасы;
• кәсіпорынның жеке меншігіндегі табысы;
• ренталық табыс;
• қарыздың пайызы;
• амортизациялық аударым;
• жанама салық.

ЖІӨ-нен мемлекеттік  субсидияны алып тастаймыз.   

       ЖІӨ материалдық және материалдық емес сфераларды қамтығанымен, бұл көрсеткішке  көптеген операцияларды есептеп қосу, мүмкін емес:

• үй шаруашылығындағы жұмыстары;
• дайын өнім болып табылмайтын, бірақ ғалымның өзіне ғана қажетті жұмысы;
• бартерлік айырбас;
• қараңғы экономика табысы;
• ресторандардағы қосалқы ақшалар.

       Ұлттық  табыс – бұл көрсеткіш елдің барлық экономикалық резиденттерінің табыстарын білдіреді. Оны табу үшін: ТҰӨ - жанама салықтар = ҰТ.

       Бір жыл ішінде экономикалық өсу ді бағалау  қажет болған жағдайда, инфляиц я  деңгейі міндетті түрде есепке алынады. Оны баға индексі арқылы анықтайды. Ағымдағы бағамен есептелген ЖІӨ номиналды деп аталады, нақты ЖІӨ базистік бағамен есептелінеді.

       Нақты ЖІӨ = Номиналды ЖІӨ / тұтынушылық баға индексі 

       немесе  Нақты ЖІӨ = Номиналды  ЖІӨ / ЖІӨ Дефляторы

      Тұтынушы  бағасының индексі  - белгілі бір  уақыт ішінде жеке тұтынушылар сатып алған тауарлардың бағасының өзгеруі.

      Бағаның өзгеруіне байланысты ЖІӨ-нің өзгеруін ЖІӨ дефляторы деп атайды.

ЖІӨ дефляторы = Ағымдағы жылдағы нарықтық қоржынның бағасы / базистік жылдарғы нарықтық қоржынның құны.

      Ұлттық  өмір сүру деңгейі есептелгенде ЖІӨ - ді жан басына шағу керек.

      Ал, елдің экономикалық өсуін есептегенде, өсу көрсеткішінің қарқынын білу керек. Ондай көрсеткіштер мыналар: нақты ЖІӨ өсім қарқыны және  нарқыт ЖІӨ өсу қарқыны болып  табылады.

       Экономикалық  өсу қарқыны = ЖІӨ₁ / ЖІӨ₀ * 100%

       ЖІӨ₁ – нақты ЖІӨ ағымдағы жылда;

       ЖІӨ₀ – базистік жылдағы нақты ЖІӨ.

       Нақты ЖІӨ-нің өсім қарқыны = ЖІӨ₁ - ЖІӨ₀ / ЖІӨ₀ * 100%= ΔЖІӨ/ЖІӨ*100%.

       ΔЖІӨ  - базистік жылмен салыстырғанда ағымдағы жылдағы нақты ЖІӨ - нің

                     өсімі.