Институционализмнің пайда болуы

Институционализмнің пайда  болуы

ХІХ-ХХ ғасырлардың аралығында нақтылы тарихи жағдайлардың әсерінен АҚШ әлемдегі әлеуметтік-экономикалык жағынан күшті дамыған бірден-бір елге айналды. Мұнда экономиканың еркін бәсекеден гөрі монополистікке өтуі жалпылама түрде айқын көріне бастады. Бұл АҚШ-тың антимонополистік шаралар қолданған алғашқы ел болуына себепкер болды.

"Институционализм" терминінің  негізіне институт түсінігі жатады. Институиионалистер оны экономикалық қоғамдық қозғаушы күштердің бір элементі деп қарайды. "Институттарға" институционалистер идеологтары түрлі категориялар мен құбылыстарды (мысалға, мемлекет, жанұя, кәсіпкерлік, монополия, жекеменшік, кәсіподақ, дін, рух, т. б.) жатқызады. Олар дәстүрді, мінезді, этиканы, қүқықтық шешімдерді, қоғамдық психологияны қарастырады.

Институционализм —  белгілі бір мағынада неоклассиктерге  балама экономикалық теорияның бағыты. Егер неоклассиктер Смиттің жетілген рынокты шаруашылық механизмінен бастау алып, экономика өзін-өзі реттейді деп, таза экономикалык ғылымды жақтаса, институционалистер экономиканың қозғаушы күшіне - материалдық факторлармен қатар рухани моральдық, құқытық және басқаларын жатқызып, оларды тарихи орнына қарай зерделейді. Басқаша айтқанда, институционалистер талдаудың пәні деп экономикалық және экономикалык емес әлеуметтік экономикалық даму проблемаларын есептейді. Институционализм методологиясында Германияның тарихи мектебінің жалпы белгілері бар.

“Ескі”  институционализм µкілдері экономикалыќ мєселелерді басќа ќоѓамдыќ ѓылымдардыњ  єдістерін ќолдана отыра зерттейді. “Ескі” институционализм негізінен индуктивті єдісті ќолданып, жеке жаѓдайлардан жалпы жаѓдайларды талдаѓан. Институттардың біртұтас теориясы қалыптасқан жоқ. “Ескі” институционализм радикалды экономикалыќ аѓым ретінде индивидтердіњ м‰ддесін ќорѓауда ±жымдыќ іс-єрекетке баса назар аударады. Холизм єдістемесі негізінде зерттеуді индивидтен емес, институттан бастайды. Басқаша айтқанда, институттардың сипаттамасынан индивидтердің сипаттамалары алынады. Ал институттардың мәні олардың макродеңгейдегі қатынастарды ұдайы өндірудегі қызметімен түсіндіріледі. Институционалды детерминизм ќаѓидасы басым: институттар кездейсоқ дамудағы негізгі тежеуші, тұрақтандырушы фактор ретінде қарастырылады.  Институттар бұрынғы үрдістердің нәтижесі болғандықтан бұрынғы жағдайларға бейімделген, сондықтан олар әлеуметтік, психологиялық инерцияның факиоры болып табылады. Демек, институттар кейінгі дамудың «шектерін» құрайды.

Институционализмнің үш бағыты: 1. Т.  Веблен - әлеуметтік-психологиялық (технократтық) бағыты 2. Дж.   Коммонс  - әлеуметтік-кұқықтық бағыты. 3. У. Митчелл — коньюнктуралық-статистикалық бағыт.

Соғыстан  кейінгі институционализмнің көрнекті өкілі  Джон Кеннет Гэлбрейт (1909 т.ж.). Гэлбрейт қоғамдағы «техноқұрылымның» ролін зерттейді: ғалымдардан, технология, басқару, қаржы бойынша мамандардан, яғни корпорацияның қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ететін адамдардан тұратын қоғамдық топ. Техниканың дамуы индустриалды қоғамда ірі корпорациялардың ролінің жоғарылауына әкелді.  Ал корпорациялардың үстемдігі экономикадағы мемлекет ролінің артуы, жоспардың дамуы сияқты белгілерін қалыптастырады.

Америкалық экономист және социолог Д. Белл  (1919 ж.т.) «постиндустриалды қоғам» концепциясын негіздеді. Постиндустриалды қоғамда экономикалық және саяси билік меритократияға, яғни білімге ие топтарға өтеді. Ғылым өндірістің маңызды факторына айналады, интеллектуалды еңбектің ролі артады, қызмет саласы қарқынды дамиды.

Қазіргі институционализм

Ќазіргі институционалды теория ХХ ѓасырдыњ екінші жартысында наќты тарихи алѓашарттар  негізінде ќалыптасты. Ењ басты себеп  ретінде неоклассикалыќ теорияныњ  наќты экономикалыќ мєселелерді  т‰сіндірудегі ќолданылу ауќымыныњ  тарылуы ќарастырылады. Ќазіргі  институционалды теория µз дамуында ѓылыми-єдістемелік т±рѓыда екі  іргелі баѓыт - “ескі” институционализм жєне неоклассикадан бастау алады.

Неоинституционалды  теория, ќоѓамдыќ ѓылым салаларындаѓы  саяси, құқықтық және басқа да мєселелерді  неоклассикалыќ экономикалыќ теорияныњ, єсіресе, ќазіргі микроэкономика жєне ойындар теориясыныњ єдістерін  ќолдана отыра зерттейді. Б±л  ѓылымѓа “экономикалыќ империализм” атымен енген. Ќазіргі институционализм дедуктивті єдісті ќолдану арќылы институттарды  бірт±тас теория негізінде талдауѓа тырысады, әдістемелік индивидуализмді  ќолданады. Яѓни,  зерттеудіњ орталыќ  мєселесі - µз еркімен өз м‰ддесіне  сєйкес шешім ќабылдайтын тєуелсіз индивид. Институттарды өз іс-әрекеттерін  үйлестіруде қолданатын  индивидтердің  мүддесі мен мәнез-құлқы арқылы институттардың мәні түсіндіріледі. Ешқандай ұйым (фирма немесе мемлекет) өз мүшелерінен  бөлек, дербес өмір сүре алмайды. Сондықтан, олардың сипаттамасы дербес агенттердің  мақсатты бағытталған мінез-құлқы  тұрғысында талданады.

Неоинституционалды  экономика неоклассиканыњ ѓылыми негізін  µзгеріссіз ќалдырып, дєст‰рлі микроэкономикалыќ  єдістерге с‰йене отыра, б±рын неоклассикалыќ теорияда ғылыми зерттеу нысаны болмаған мєселелерді талдайды. Дәстүрлі неоклассиканың шеңберінде қала отыра, неоинституционалды экономика оның бірқатар алғышарттарын  ғана өзгертеді (толық рационалдылық, ақпарттаың абсолютті толықтығы, жетілген бәскеке, тепе-теңдіктің тек баға механизмі арқылы қалыптасуы, т.б.). Қоғамдық ғылымдардың басқа салаларын (әлеуметтану, психология, құқық, саясат, т.б.) талдауда, бұл бағыт дәстүрлі микроэкономикалық талдау әдістерін қолданып, әртүрлі қоғамдық қатынастарды рационалды ойлаушы «экономикалық адам» тұрғысында талдауға тырысты. Сондықтан, адамдар арасындағы қарым-қатынас өзара ұтымды айырбас тұрғысында талданады. Бұл ұстаным контрактілі парадигма деп аталады.

Неоинституционалды  экономиканыњ зерттеушілік баѓдарламасы алѓаш рет Р. Коуздыњ «Фирма табиғаты», «Әлеуметтік шығындар мәселесі»  ењбектерінде ќалыптасты. Осы баѓдарлама шењберінде неоклассикалыќ теорияѓа бірќатар µзгерістер енгізілді.

Біріншіден, т‰рлі меншік жєне контракт формалары ќарастырылады. Жеке меншікпен қатар ұжымдық, мемлекеттік, акционерлік меншік формалары талданып, әрт‰рлі меншік режимдерініњ салыстырмалы тиімділігі олардыњ рынокта мєміле жасауды ќамтамасыз етуі бойынша салыстырылады. Осы баѓыттыњ іргелі теориялары: меншік ќ±ќыѓы теориясы (Р. Коуз, Р. Познер, С. Пейович), оптималды контракт теориясы (Дж. Стиглиц, Й. Макнил), ќоѓамдыќ тањдау теориясы (Дж. Бьюкенен, Г. Таллок), конституционды экономика теориясы (В. Ванберг). Конституционды экономиканың ерекшелігі неоклассикалық қоғамдық таңдау теориясы және «ескі» институционализмнің құрамдас бөлігі ретіндегі «тәртіп теориясының» элементтерін біріктіруінде.

Екіншіден, неоклассикалыќ модельге аќпараттыќ шыѓындар, аќпараттыњ асимметриясы т‰сініктері енгізіледі. Яғни, рынок жағдайы және мәміле туралы ақпараттарды іздеу және қол жетумен байланысты шығындар.

‡шіншіден, µндірістік немесе трансформационды шыѓындармен ќатар неоинституционалистер трансакционды шыѓындардыњ болуын ќарастырады. Трансакционды шыѓындар теориясында (Р. Коуз, О. Уильямсон) мәміле жасауда қалыптасатын барлық шығындар трансакционды шыѓындар ретінде анықталады. Жања экономикалыќ тарих (Д. Найт) теориясы трансакционды шыѓындар жєне меншік ќ±ќыќтары теорияларын тарихи талдауда қолдану негізінде ќалыптасты.

Адам  капиталы, отбасылық қатынастар, білім  беру, қылмыс, демография сияқты мәселелердің экономикалық аспектілері Г. Беккер, Т. Шульцтың еңбектерінде талданады.