Еліміздегі кәсіпорын экономикасының дамуы

Қазіргі кездегі  инвестициялық саясаттын ерекшелігі техникалық қаруландыруға салымдар және өндірістік кәсіпорынды қайта  жөндеу, инвестицияны базалық машина жасау саласына, ауыл шаруашылық саласына жіберу, ресурс алатын, өндірістің және пайдалану саласына бағыттау.

Инвестициялық өтімділіктің бір түрі – пайдық инвестициялық  қорлар. Инвестициялық пай – атаулы бағалы қағаз болып табылады. Әр инвестициялық пай иемденушісіне  бірдей құқық береді. Инвестициялық  пайды шығару тәртібі, оларды орналастыру, айналымға жіберу бағалы қағаздар нарығындағы федералды комиссия шешеді.

Инвестициялық пай –  құжатты және құжатсыз нысанда шығарылады. Инвестициялық пайдын мерзімі аңыкталмайды. Инвестициялық пай бойынша процент  және дивидент есптелінбейді.

 Инвестициялық  пай қорының мүлкі және инвесторлардын құқығы жүргізуші кәспорынның келісім шарты негізінде мамандырылған депозиттарімен жүзеге асады.Инвестициялық пай қордын тек бір ғана маманданған депозитариі болады.

Инвестициялық пай қоры инвесторлардын мамандырылған депозиттари  есебіне берілген және жүргізүші кэсіпорынның сенімді жерінде болған мүлкі негізінде құрылады.

Мамандырылған депазитариға және жүргізуші кәсіпорынға есеп үшін берілген мүлік инвестициямен  пайды, инвестициялық пай қорын  алу үшін жүзеге асады.

Инвестициялық пай қордын құрылуы инвесторлардын жүргізуші кәсіпорыннан инвестициялық пайды алу негізінде болады. Инвестициялық пай қорынан инвестициялық пайды алатын инвестордын қаржысы мамандандырылған депозиттари есебінен түседі.

 Инвестициялық пай  қоры 2 нысанда болады:

• ашық;
• интервалды.

Егер жүргізуші кәсіпорын  өзі шығарған инвестициялық пайды  инвесторлардын сұрауы бойынша уақытында  және инвестициялық пай қоры белгілеген тәртіп бойынша сұрау күннен бастап 15 күннен кешіктірмей сатып алуды  міндеттіне алса, онда ол қор ашық болады.

Егер жүргізуші кәсіпорын  өзі шығарған инвестициялық пайды  инвесторлардын сұрауы бойынша уакытында  және инвестициялық пай қоры белгілеген тәртіп бойынша, бірақ жылына бір  реттен артық емес болса, онда ол интервалды қор болады. 

Жүргізуші компания инвестициялық пай қорының мүлкін инвестициялауға құқылы. Ол инвестициялық қорының мүлкіне кездейсоқ зақымдап алса, жоғалтса өз мүлкімен жауап береді.              

Инвестициялық пайды  орналастыру жағдайында ол тек қана ақша қаражаттарымен төленеді. Орналастыру жағдайында ескере кететен бір жағдай: толық төленбеуге немесе төлемді кейінге қалдыруға болмайды.

Инвесторлар өздеріне тиісті инвестициялық паймен еркін қолданады.Олар пайды мұрагерлікке қалдыруға, бағалы қағаздар заңына сәйкес басқа да келісімдер жасай алады. Барлык кәсіпорындар инвестициялық әрекетпен байланысты. Инвестициялық жоба бойынша шешім қабылдау көптеген факторлармен қиындатылады. Олар: инвестицияның түрі, инвестициялық жобаның құны, қаржы ресурстардың шектеулігі, шешім қабылдаумен байланысты тәуекелділіктер.

Инвестицияны қажет  ететін себептер көп болуы мүмкін, бірақ жалпы оларды үш түрге бөлүге болады: қолда бар материалды-техникалық базаны жаңарту, өндірістік көлемін  ұлғайту, жаңа қарекеттердің түрін  меңгеру. Инвестициялық жобаны қабылдау міндеті әр бағытта әртүрлі. Егер бар өндірістік қуатты ауыстыру керек болса, онда шешім оңай қабылданады, себебі кәсіпорынның басшылары жаңа өндірістің қаңдай сиппаттамалармен қанша керектігін нақты біледі. Ал егер негізгі әрекетті кеңейтумен байланысты инвестиция туралы шешімді қабылдау қиынға түседі. Осы жағдайда жаңа туындайтын факторларды ескеру қажет. Олар: тауар нарығында кәсіпорынның  жағдайының өзгеруі, қосымша еңбекті игеру жэне т.б.

Инвестицияны өтелу  мерзімінің көрсеткішін есептеу  қажет. Сонымен қатар талдауда ескеретін бірқатар кемшіліктер бар. Біріншіден, ол соңғы мезгілдердегі табыстың әсерін ескермейді. Екіншіден, ол кумулятивті табыстардың сомасы бірдей жобаларды ерекшелемейді, бірақ оларды жылдар бойынша бөлуді ерекшклейді. Бірқатар жағдайларда өтелу мерзімін есептегеннен тұратын әдістерді қолдану дұрыс бола алады. Мынадай жағдайларда:

• кәсіпорын басшылары жобаның табысты емес, көбінесе өтімділік проблемасын шешумен айналысуда ;
• инвестиция тәуекелділіктің жоғарғы деңгейімен байланысты, сондықтан өтелу мерзімі қысқа болған сайын жобаның тәуекелделігі де аз болады.

Мұндай жағдай тез  техникалық өзгерістер болатын іс-әрекеттің  түрлеріне немесе салаларына сәйкес келеді.

         Кәсіпорында инвестициялық саясатты жүргізген кезде көптеген факторлар маңызды роль ойнайды. Соның ішінде ерекше орын алатын – инвестицияны мемлекеттік қолдау.

Инвестициялық жобалау  дегеніміз техника – экономикалық негізі бар (сызулар, түсіндірмелі хаттар) инвестициялық жобаның бизнес-жоспары  және жобаны жүзеге асыру үшін қажетті басқа материалдар. Оның ажырамас бөлігі болып инвстициялық жобаның құнның анықтайтын смета табылады.

Жоба – бұл техникалық материалдар (сызба, есептер, жаңа құрылған ғимараттардың макеті, құрлыстар  т.б) белгілі бір құжаттардың алдын-ала  тексті.

Ең алдымен өндірістік бағытта инвестициялық жобаны өңдеу ұзақ мерзім уақыт бойы жүзеге асады- идеядан бастап материалдық деңгейге дейін.

Инвестициялық жобаны нарыктық көрсеткіштердің көмегімен тиімді бағалау үшін жұмыстын басталуы мен  аяқталуын нақты білу керек. Зертеуші, ғалым үшін жобаның басталуы идеяның туындауы болса, бизнесмендер

үшін - алғашқы ақша қаражатты  жобаны жүзеге асыру үшін салу болып  табылады.

Жобаны қаржыландыратын  инвесторларды процесстің жасалуы  емес, оны өткізуден алатын пайда  қызықтырады. Ал жобаны жүзеге асыратын мекемелер үшін – жұмыстың аяқталуы. Кейбір жобалар үшін жұмыстың аяқталуы – қаржыландырудын тоқтатылуынан, объектіні пайдалануға шығару, жобалық қуаттылықты толығымен игеру болады.

Жобамен жұмыс істеу  мезгілінің басталуы мен аяқталуы құжатты түрде негізделу керек.

Жобаның басталу кезінен  өтімділік кезеңге дейінгі уақыт  аралығы инвестициялық цикл деп  аталады.

Инвестициялық циклды 3 топқа  бөлуге болады. Оның әркайсысының өз мақсаттары мен міндеттері бар:

• ивестицияға дейінгі - бастапқы зерттеулерден инвестициялық жобаны қабылдау шешіміне дейін, яғни соңғы зерттеулерге дейін
• ивестиция кезеңі - келісім шарт жасау кезеңі
• өндірістік - кәсіпорынның немесе объектінің шаруашылық қарекет ету кезеңі.

Екінші инвестициялық  кезеңде жоба мыналарды енгізеді:

• жобалық кәсіпорынды таңдау;
• жобалық сызуларды және модельді объектілерді дайындау;
• жобалық және құрылыстық жұмыстың алдын – ала жоспары;
• деталдық жоспарлау және спцификация;
• құрылыстық орындардың сызбасы.

      Осы кезеңде бас мердігер және  субмердігер тағайындалады. Мердігерлер мен жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін қысқа мерзімді зайымдар аңықталады.

Инвестициялық кезеңде орындалған көп нұсқаулы есептер нақты жобаны, оның техникасын және жабдықтарды анықтауға мүмкіндік  береді. Осы кезеңде қабылданатын шешімдер техникалық деңгейін, құрлымын құрлыстық өндірістік жобаны жүзеге асыру шығындары ғана емес, сонымен қатар пайдалану шығындарына да тәуелді.

      Жобалау  үрдісін 2 кезеңге бөлуге болады:

• жоба алдындағы;
• нақты жобалау.

Жобалау алдындағы кезең инвестиция салудың алғы шарттарын жасайды. Дәл осы кезеңде жобаның өміршеңділігі мен инвестициялық тартымдылығы қалана басталады. Жобалау алдындағы кезең зерттеулері нақты инвестициялық жобаның толық сипаттайды. Инвестициялық жобаның өмірлік циклін бұл кезеңде дәл анықтау мүмкіндігі қиынға соғады.

Нақты жобалау  өзі екі кезеңді енгізеді: бастапқы және соңгы жоба. Әр кезеңде болашақ  объектінің сметасы аңықталады.

Өндірістің техника-ұйымдастырушылық дәрежесінің көтерілуі соның  ішінде: еңбек, еңбек құралдары және еңбек заттары деңгейінде көрінеді. Міне осындай экономикалық көрсеткіштер, еңбекті іске асырумен бірге техника мен технологияның тиімділіктерінің дәрежесін көтереді. Жоғарыдағы көрсеткіштер (еңбек өнімділігі, қорқайтарымдылық, материалсыйымдылық) интенсификацияның жеке көрсеткіштері деп аталады. Оларды талдау техника-ұйымдастырушылық дәреженің факторымен шығару керек. Жеке көрсеткіштерге байланысты жалпылау да қолданылады.

Барлық жалпы көрсеткіштер жиынның технкалық және ұйымдастырушылық тиімділігін сипаттайтын, келесі топтарды қарастыруға болады:

• еңбек өнімділігінің, еңбекақы қоры жоғарылауы;
• еатериал қайтарымдылығының өсуі (материалдар шығынын азайту);
• негізгі қор қайтарымдылығын көтеру;
• айналым коэффициентінің артуы;
• өнім көлемін жоғарылату;
• өнімнің өзіндік құнының төмендеуі;
• қаржылық тұрақтылық жағдайын көрсеткіштерін жоғарылату;

Инвестициялық мүмкіншіліктерді қолданудың экономикалық тиімділігі барлық материалдық салаларға ортақ. Әдістік  ұсыныстар іс-шараларының кешені ғылыми-техникалық прогресті үдетуге бағытталған.

Жобалау үрдісіндесінде болашақ объектінің негізгі мәселелері шешіледі. Олар: өз белгілеуіне сәйкестілігі; прогресті пайдалану талаптары; қысқа мерзім ішінде аз ғана еңбек  күшін, материалды және ақша қаражатты  пайдалануда. 

  Отандық тәжірибеде кәсіпорынның жобасын жасау, өндеу кезінде мынандай бөлімдерді өзіне енгізеді:

• түсіндірмелі хат;
• техника-экономикалық бөлім;
• бас жоспар;
• енбек күші;
• құрлыстық бөлім;
• өндірісті баскару жүйесі;
• сметалық құжаттар.

Инвестициялық жобаның  әр жұмысының кезенінде оның құндық бағасы аңықталады. Шетелдік тәжірибеде оның кем дегенде төрт түрін есептейді және олардың нақты денгейі жобаны өңдеу кезінде өседі. Инвестициялық мүмкіншілікті зертеу кезінде алдын-ала құнның бағасы есептелінеді. Оның мөлшері 25-40% аралығында болу керек.

Инвестициялық процестін  әр кезеңінде жобаның экономикалық өтімділігі, табыстылығы аңыкталады. Басқа сөзбен айтқанда шығындарды алынатын табыстылықпен салыстырғанда алатын жобалық анализ жоспарланады.                        

Кәсіпорындар барлық инвестициялык ұсыныстарды «жинағанда»  оларды бағалау және ранжирлеу процесі  басталды. Сонымен қатар инвестицияның  нәтижелік көрсеткішін есептейтін жобаның бизнес жоспары кұрылады, олар өз кезегінде, банк және басқа  да кредиторларға ұсынылатын техника-экономикалық жағдайда жүзеге асырылады.

 

   

   Қорытынды

 

Инвестициялар – бұл, нарықтық экономикаға өту кезеңiнде  пайда болған, Қазақстандық экономика  үшiн бiршама жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлы жүйеде негiзгi қорларды қайта өндiруге, оларды жөндеуге жұмсалатын шығыстардың барлығын қосатын “жалпы күрделi салымдар” түсiнiгi қолданылады.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін сақтау үшін, жұмыс  бір нақты өнім мен тұтынушыға жұмсалу керек. Ұйым құрылымы-фирма  бөлімдері жақсы байланыста болуын, жауапкершілік пен құқықтардың дұрыс бөлінуін қалайды. Алайда бұл мақсаттар кәсіпорынның басқару жүйесінің дамытылғанына да байланысты. Болашақта үлкен нәтижелерге қол жеткізу үшін тұтынушыларды зерттей білу керек, бәсекенің әр жақтарын білу керек және өндірістің құрылымын меңгеру қажет.

Ұйымдастырушы құрылым  әр бөлімнің бір-бірімен деген байланысын қамтамасыз етеді және алға қойған мақсаттарына жету үшін, жауапкершілікті  бөліп береді. Ұйымдастырушылар фирмалардың  арасындағы байланысты да қадағалайды.

Ұйымдастыру жұмыстарын алға жылжыту үшін құқықтары жақсы  білу керек, ең басты мақсаты басқарудың тиімділігін жоғарылату қажет.

Ұйымдастырушы структура  ең бастысы фирманың барлық бөлімдерінде жақсы байланыс болғанын қалайды, олардың  әр қайсының құқығын және жауапкершіліктерін бөліп береді.

Сонымен алға қойылған мақсаттар  мен оның орындалу мүмкінділігі өте  жоғары, елдің жоғарығы шикізат қорларымен территориясының әлемдегі тоғызыншы  орында және орналасқан жері Еуразия  материгінің ортасында және екі  жағындағы көршілерін ескерсек Еуропа мен Азияны қосатын ірі экономикалық аймаққа айналады десек қателеспейміз. Осындай жағдайда біз 2005 жылға дейін индустриалды экономикаға жетуіміз қажеттігін президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан 2015 жылға дейінгі индустриалдық инновациялық даму бағдарламасында айтып кеткен болатын. Ол үшін тек мемлкет пен үкімет ойланып қана қоймай, бүкіл халық өз үлестерін қосу қажет екенін жеке айтып кеткен жөн. Қазақстанның осындай байлықтарымен территориясының кеңдігімен, адам ресурстарының жоғарғы білімділігімен XXI ғасырда дүние жүзінде өзінің орнын табатынына күмәніміз жоқ.

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2006 жыл, 1-наурыз.