Еңбекақы

    ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 

    Қ.И.Сәтпаев  атындағы Қазақ Ұлттық Техникалық Университеті 
 
 
 
 
 
 

    РЕФЕРАТ 
 
 
 

     Тақырыбы:  Еңбекақының экономикалық мәні және еңбекақының

     қағидалары,еңбекақыны саралаудың экономикалық негіздері.

     Еңбек туралы ҚР-ның кодексі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                                     Орындаған: Еркиншеева.Г.Т 

    Тексерген: Демегенова.А.Ө 

    Мамандығы: 050712 3-к 

    Тобы: САПР-3к 
 
 
 

             

Алматы 2011

 

    Мазмұны 

      Кіріспе

1. Еңбекақының экономикалық мәні………………………………………..4

     2. Еңбекақы төлеудің маңызы, түрлері және оларды ұйымдастыру……4

     3. Еңбекақыны  жоспарлау және реттеу…………………………………...8

     4. Еңбекақының жүйелері және нышандары………………………………8

     5. Қазақстан Республикасының “ Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы ” заңы……………………………………………………………………11

      Қорытынды

    Қолданылған әдебиет……………………………………………………..15

 

     Кіріспе 

    Еңбек ұғымы тауар өндіруде және қызмет көрсетудегі барлық дене және адамдардың ақыл ой қаблеттілігін көрсетеді.

    Еңбекақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі  ықпал етеді. Себебі, еңбекақы жұмыс күшін тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі.

    Еңбекақы  бұл жұмыскеге оның еңбегі үшін сапасына, санына  және шығарған қажетті өнім көлеміне сәйкес берілетің төлем. Қалыпты жағдайда еңбекақы қажетті өнімнің құнына тең және оның ақшалай түрі болып табылады .

    Жұмыс күші бұл қызметкердің өміріне қажет  және оның еңбек қаблетің қалпына  келтіруге жәрдемдесетің заттардың жинақ құны.

    Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары  болып саналады. Жұмыс беруші әсіресе  бұйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға тырысады.

    Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының  негізгі және басты бөлігі болып табылады, сонымен қатар еңбекақы қызметкерлердің және оның жанұя мүшесіндегі адамдардың әлауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады. Осыдан еңбекақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін көбейту үшін еңбек нәтижесін жақсартудан тұрады.

    Қазіргі нарықта экономика жағдайында еңбекке  ақы төлеу күрделі құбылыс  болып отыр. Ең алдымен ол нақты  жалақының барлық салада төмендеуі  орташа жалақымен күн көру шегінің  қатынасы жұмыс күшінің табиғи құны дұрыс бағаланбайды. Екіншіден, түрлі  әлеуметтік топтар арасындағы үлкен дифференциациясы пайда болды. Үшіншіден, ынталандырушы, қозғаушы күш болудан қояды. Ол ынталандыру саясатын жеткізуге кедергі  келтіреді.

 

1. Еңбекақының экономикалық мәні

 

    Еңбекақы  жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің (тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбекақы жұмыс күшін тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Міне, сондықтан да, мұны еш уақытта да естен шығаруға болмайды.

    Еңбекақы  бұл - мемлекет белгіленген нормаларға сәйкес түпкі нәтижелеріне, санына және сапасына байланысты еңбектері үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге кәсіпорындар, мекемелер және ұйымдар төлейтін ақшалай төлем. Қалыпты жағдайда еңбекақы қажетті өнімнің құнына, тең және және оның ақшалай түрі болып табылады. Былайша айтуға болады — еңбекақы кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысына баратын өнім өндіруге және сатуға кеткен шығындардың бір бөлігі.

    Батыстың  экономикасы дамыған елдерде  бұл ұғым "еңбекақы" және "ақшалай сыйақы" түрінде болады. Әдетте еңбекақы қызметкерлердің дене еңбегін, ал ақшалай сыйақы ой еңбегін марапаттауға арналған. Бұл екі фактор әлеуметтік жағынан қарағанда, бір-біріне өте жақын ұғым, бірақ олардың өзгешелігі де бар. Жалақы қысқа мерзімді шектеулі (1 күн, 1 ай) болады және оның деңгейі кәсіпорын немесе жұмыс берушінің өзара келісімдерінде анықталады.

    Ал  ақшалай сыйақы болса, оның төлемдері едәуір ұзақ мерзім ішінде жүзеге асады, мөлшері жеке келіссөздер арқылы белгіленеді.

    Еңбекақы  төлеудің негізінде еңбекақы төлеудің шекті өнімділігімен шектелінетін, өндіріс факторы ретіндегі еңбектің құны жатыр. Шекті өнімділік теориясына сәйкес қызметкер еңбекақының орнын толтыратын өнім өндіруге міндетті, олай болса еңбекақы қызметкердің еңбек тиімділігіне тәуелді.  Әлеуметтік-экономикалық категория бойынша еңбекақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қарастыру қажет.

    Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының  негізгі және басты бөлігі болып табылады, сонымен қатар еңбекақы қызметкерлердің және оның жанұя мүшесінде адамдардың әлауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады.

    Осыдан  еңбекақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін көбейту үшін еңбек нәтижесін, жақсартудан тұрады.

    Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары  болып, саналады. Жұмыс беруші әсіресе  бүйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға тырысады.

    Еңбекақы  кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды  ынта және еңбек төлемінің нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет атқарады. 

2. Еңбекақы  төлеудің маңызы, түрлері  және оларды ұйымдастыру

 

    Еңбекақы  төлеудің маңызын, қызметкерге еңбек міндетін орындағаны үшін берілетін сыйақы деп түсінеміз.

    Еңбекақы  төлеудің негізінде еңбекақы төлеудің шекті өнімділігімен  шектелінетің, өндіріс факторы ретіндегі еңбектің құны жатыр. Шекті өнімділік теориясына сәйкес қызметкер еңбекақының орнын  толтыратын  өнім өндіруге міндетті, олай болса еңбекақы қызметкердің еңбек тиімділігіне  тәуелді.

    Әлуметтік экономикалық категория бойынша еңбекақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қатыстыру қажет.

    Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының негізі және басты бөлігі болып табылады, сонымн қатар еңбекақы қызметкердің және оның жанұя мүшесіндегі адамдардың әл-ауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады.

    Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары болып саналады. Жұмыс беруші әсіресе бұйымның кететің шығындарды барынша азайтуға тырысады.

    Еңбекақы  кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет атқарады.

    Еңбекақы  төлеудің ақшалай және заттай нышандары бар.

    Еңбекақы  төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.

    Негізгі еңбекақыға мынадай төлемдер жатады:

• мерзімділік, үдемелі және кесімді еңбекақы төлеу кезінде орындалған жұмыстың сапасы және мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
• еңбектің қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни мерзімнен тыс жұмыстар үшін, түнгі уақыттарға, мереке күндерде және т.б күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер;
• қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер;
• сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер және т.б.

    Қосымша еңбекақыға ұжымдық келісім шарттарда және еңбек туралы заңдарда қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшін төлемдер жатады:

• демалыс уақыттарына ақы төлеу;
• мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы төлеу;
• кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзілістері үшін ақы төлеу;
• жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.

    Өнеркәсіп кәсіпорындарында тарифтік жүйені қолдану.

    Жұмыстың  негізгі түрлерінің толық сипаттамасынан тұратын және өнеркәсіптің әрбір саласын құрастырылған тарифтік біліктілік анықтамасының негізінде жүргізіледі. Анықтаманы және оның қолданылу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.

    Тарифтік  мөлшерлеме – бұл  жұмыс уақытының бірлігі үшін, (сағат, күн, ай) біліктіліктің айқын күрделілігінде еңбек нормасын  орындаған қызметкердің еңбекақысының белгіленген мөлшері.

    Тарифтік  тор – бұл разрядтардың және оған меншіктелінген тарифтік коэффициенттердің арақатынас мәкілі. Тарифтік тордағы разрядтардың саны және тарифтік коэффиценттер арасындағы алшақтықтар әртүрлі және олар өнеркәсіптің әр түрлі саласында орын иемденген нақты ерекшеліктермен және бөлінісінің дәрежесімен анықталған.

    Лауазымды жалақы қызметкерлердің атқаратын қызметтеріне байланысты бекітілген еңбекақының абсолюттік мөлшері.

• қызметкерді босату кезінде жұмыстан шығардағы жәрдемақыны төлеу.

    Кәсіпорындар  мен жұмыскерлер үшін жалақыны жүйелі түрде төлеу үлкен мәселеге айналып  отыр. Осы жағдайдың себептерін анықтап, бұл күрделіліктен шығудың мүмкін жолдарын қарастыру қажет, яғни еңбекақы төлеуді жетілдіру қазіргі уақытта өткір мәселе болып отыр. Еңбекақы төлеуді, ұйымдастыру дегеніміз - кәсіпорынның жұмыскерлерінің еңбекақыларының түрлері мен жүйесін анықтау, кәсіпорынның жұмыскерлерімен мамандарының жеке жетістіктері үшін қосымша ақы анықтау және бөлу.

    Қазіргі еңбекақы жұмыскерлер табысының  негізгі бөлігін құраушы болғандықтан еңбекке ақы төлеу түрімен  олардың еңбектерімен материалдық  ынталандыру формасы болып табылады. Сондықтан жалақыны дұрыс ұйымдатыру еңбек өнімділігінің өсу қарқына әсер тигізеді. Табыстар мен жалақы облысында саясаттың үш түрі бар:

    1. Салықтар көмегімен құнсыздануға  бақылау жасау.

    2. Табыстарды мемлекеттік ережелер  негізінде реттеу.

    3. Жақты қатынас саясаты.

    Еңбекақы  төлеудің ақшалай және заттай нышандары  бар. Қызметкерлерге ақшаны өзінің қажеттіліктерін  қанағаттандыру үшін барынша тиімді пайдалану мүмкіндік беретін акшалай форма еңбекақы төлеудегі ең басты нышандардың бірі болып саналады. Қазіргі кезде еңбекақы төлеудің заттай нышаны сирек пайдаланылады. Еңбек төлеудің мұндай нышанын ақша айналымының бұзылуы кезінде, экономиканың тұрақсыз, гиперинфляция және құлдырау жағдайларында кең қолданамыз.

    Кәсіпорында еңбекақыны ұйымдастырудың механизмі  жұмыс күшінің еңбекақыға өзгеруінің процесін тікелей қамтып көрсетеді. Олардың қазіргі нарықтық жағдайларға қаншалықты сәйкес келетіндігі. Еңбекақының негізгі қызметті орындауына байланысты. Еңбекақыны ұйымдастыру арқылы нарықтық экономиканың екі қозғалушы күштері арасында әлеуметтік әріптестік қатынастардың дамуына мүмкіндік, беретін, жұмыс беруші мен қызметкердің мүдделері арасында келісімдер жасалынады.

    Еңбекақының көлеміне қызметкердің иемденетін ақшасының  мөлшері ғана емес, сонымен қатар  оның ол ақшаға нені сатып ала алатындығы да себепші бола алады. Сонда ақшаның сатып алу қабілеттілігі нақты еңбекақы мен номиналдық еңбекақының ара қатынасы арқылы анықталынады. Кәсіпорын қызметкерлерге еңбекақыны мемлекеттің бекіткен ең төменгі деңгейінен жоғары төлеуге міндетті.

    Еңбекақы  төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.