Дүние жүзілік сауда ұйымы

 

Дүниежүзілік  сауда ұйымы

ДСҰ – халықаралық сауда ережелерін либерализм принциптеріне қарай реттейтін халықаралық экономикалық ұйым, ол 1995 жылғы 1 қаңтардан бастап жұмыс істей бастады. Алғашқы кезеңде ДСҰ-ға 77 мемлекет кірсе, 2005 жылғы 11 желтоқсандағы соңғы мәлімет бойынша оған 149 ел мүше болды. Бұрынғы кеңестік елдерден оның қатарында Литва, Латвия, Эстония, Грузия, Армения, Молдова, Қырғызстан, Украина бар. ДСҰ-ға кіретін елдердің үлесі әлемдік тауар айналымның 95% құрайды, яғни Ресейді қоспағанда бүкіл дүниежүзілік нарықты қамтып отыр деуге болады. Және Қазақстанды қосқанда 30-ға жуық ел осы ұйымға кіру ниеттерін білдірді, олар бүгінгі таңда бақылаушы мәртебесіне ие.

ДСҰ-ның міндеттері

ДСҰ басты міндеті  — іркіліссіз халықаралық сауда-саттықа  мүмкіндіктер жасау. Дамыған елдердің бастамасымен құрылған аталған ұйым халықаралық саудада экономикалық өсім мен адамдардың тұрмыс тіршілігін көтеруге ықпал етеді деп есептеледі. Бүгінгі таңда әлемдік сауда жүйесі негізгі бес ұстанымға сәйкес келуі тиіс:

— Саудада еш кемсітушіліктің болмау шарты, яғни бірде-бір мемлекет қайсыбір мемлекетке экспорт пен импортқа шектеушілік қоюға құқығы болмайды;

— Сауда кедергілерін азайту, немесе қайсыбір елдің нарығына шетелдік тауарлардың келуіне кедергі  келтіретін факторларды жою, оларға бірінші кезекте кедендік алымдар  мен импорттық квоталар жатады, басқаша  айтқанда импортқа қойылатын көлемдік шектеулер;

— Тұрақтылық пен  сауда шартының алдын-ала болжамдылығы, бұл шетелдік компаниялар, инвесторлар мен үкіметтер қолданыстағы сауда шарттарының кенеттен және бір тараптың еркімен өзгерілмейтініне кепілдік береді;

— Халықаралық  саудадағы бәсекелестікті ынталандыру, яғни түрлі елдер фирмаларының тең құқықты бәсекелестігі үшін «әділетсіз» тәсілдерді жою, оған экспорттық субсидиялар (экспортшы-фирмаларға мемлекет демеушілігі), жаңа сату нарықтарын иелену мақсатында демпингтік бағаларды пайдалану;

— Жоғары дамымаған  мемлекеттер үшін халықаралық саудада  жеңілдіктер жасау. Нақ осы бап  жоғарыда көрсетілген ұстанымдарға кереғар келеді, алайда ол әлемдік шаруашылыққа осал дамыған елдерді тарту үшін қажет болды. Бұл елдер алғашқы кезеңде дамыған мемлекеттермен бәсекелесе алмайтыны айдан анық, сондықтан да нашар дамыған елдерге ерекше жеңілдіктер қарастыру «әділетті» болар деп есептеледі.

Дүниежүзілік сауданың құрылымы.

Дүниежүзілік  сауданың ең қарқынды және өскелең  дамып келе жатқан секторы өңдеуші  өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды тауарлар.

Өнеркәсібі  дамыған елдерде ғылыми сыйымды тауарлар экспорты жылына 500 млрд.долл. құрайды, ал жоғары технолоиялық өнімнің үлесі 40%-ке жақын. Машиналар мен жабдықтар саудасының да рөлі артып келеді. Сонымен қатар ғылыми-техникалық, өндірістік, коммерциялық, қаржы-несие қызметтерінің айырбасы кең қанат жаюда. Машиналар мен жабдықтар саудасының қарқыны бірқатар жаңа қызметтер түрлерін өмірге алып келді. Оларға, инжинеринг, лизинг, консалтинг, ақпаратты-есептеу қызметтері жатады.

Инжинеринг  – клиентке көрсетілетін инженерлік, қызметердің жиынтығы. Оның түпкі мақсаты өндіріске жұмсалған күрделі қаржыны, немесе басқа шығындарды өтеуде жоғарғы нәтижеге жету. Ондай нәтижеге жету үшін инжинеринг материалдық, технологиялық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланудың әдістерін іздестіреді.

Лизинг –  машиналар мен жабдықтарды белгілі  бір мерзімге жалға беру туралы келісім. Лизинг халықаралық және ұлттық деңгейде өнеркәсіп-банк монополияларының жалғасып кетуінің жаңа нысаны.

Консалтинг  – жобаларды дайындау және жүзеге асыру кезіндегі кеңес беру қызметі.

Соңғы онжылдықта (1985 – 1995 ж.ж.) өнеркәсібі дамыған елдердің машиналар мен жабдықтар экспорты үш есе өсті. Әсіресе, электротехникалық және электронды жабдықтарды экспорттау жедел қарқынмен дамып келеді, олардың үлесіне машинотехникалық өнімдері экспортының 25% тиеді.

Халықаралық саудада  жедел дамып келе жатқан саланың бірі химиялық өнімдер саудасы. Энергоресурстар мен шикізатқа сұраныстың көбейгенімен шикі зат саудасының қарқыны дүниежүзілік сауда қарқынынан едәуір төмен. Мұның себебі, біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді ұлғайту; екіншіден, шикізаттың өзін ұтымды пайдалану арқылы қалдықсыз, терең өңдеу процестерін қолдану.

Дүниежүзілік  азық-түлік саудасының сұранысы біршама азайғаны байқалады. Бұл белгілі дәрежеде өнеркәсібі дамыған елдерде азық-түлікпен қамтамасыз ету деңгейінің жоғарылауымен байланысты.

Халықаралық ұйымдардың мәліметтері бойынша соңғы онжылдықта (1985 – 96 ж. ж.) халықаралық сауда жыл  сайын орта есеппен 5,2% өскен. Бірақ мұншалықты өсу барлық уақытта бірдей емес. Мысалы, 1989 жылы халықаралық сауданың өсуі 8,2% болса, 1993 жылы 4%-ке дейін төмендеген. Мұның басты себебі өнеркәсібі дамыған елдерде байқалған экономикалық тоқырау. Ал, дәл осы кезеңде азиялық, “жаңа индустриялды елдерде” сыртқы сауда қарқыны 10% -тен асқан.

1994 жылы халықаралық  сауданың көлемі 9,5%-ке жоғарылап, осы жылдардың басындағы төмендеу тенденциясы тоқтаған. Бұл тенденцияны төмендегі кестенің көрсеткіші дәлелдейді.

Дүниежүзілік  сауда 90-жылдардың ортасында жедел  өсуі АҚШ-тың, Италияның, Канаданың, Испанияның импортының қарқынды өсуімен байланысты. Сонымен қатар бұл процеске Қиыр Шығыс, Латын Америкасы елдерінің шаруашылық коньюктурасының жақсарғаны да әсер етті.

Егер сауда  саласындағы кедергілер біртіндеп жойыла берсе, онда халықаралық тауарлар рыногы жыл сайын орта есеппен 6%-ке өсері анық.

Жекелеген елдердің дүние жүзіндегі ең ірі экспорттаушы және экспорттамаушы елге АҚШ жатады. 1194 жылы АҚШ-тың сыртқы сауда айналымы1,2 трлн. долл-дан асты. Мұның өзі  дүниежүзілік сауда көлемінің 28%-ін құрайды. АҚШ-тан кейін Алмания мен Жапонияның көрсеткіштері жоғары.

Алмнияның сыртқы сауда айналымы 802 млрд. доллар болып, дүниежүзілік сауда көлемінің 18,8-ін құрады. Жапонияның бұл көрсеткіштері 672 млрд. доллар мен 15,2% болды.ең ірі сауда мемлекеттерінің қатарына Франия, Ұлыбритания, Италия, Канада, Голландия, Гонконг, Бельгия (Люксембургпен бірге) кіреді. Қытай, Сингапур, Чили, Фигляндия елдерінің де экспорты жедел қарқынмен дамып келеді.

Дүниежүзілік  саудада жүріп жатқан процестерді  басты тенденциясы сыртқы сауданы  ырықтандыру. Бұл орайда бірқатар проблемалар бой көрсетеді. Олардың негізгісі – мемлекетаралық экономикалық топтар мен сауда-экономикалық одақтар деңгейіндегі протекционистік тенденциялардың ұлғаюы. Дүниежүзілік банктың есептеулерінде бұл одақтардың шеңберінде 90-жылдары дүниежүзілік сауданың 42% жүзеге асырылған.

Ең ірі халықаралық  аймақтың сауда одақтары:

1. Еуропалық Одақ – Австрия, Алмания, Ұлыбритания, Италия, Ирландия, Франция, Испания, Португалия, Финляндия, Дания, Бельгия, Люксембург, Нидерланды, Греция.
2. Еуропалық еркін сауда ассоциациясы – Исландия, Норвегия, Швейцария, Лихтенштейн.
3. Еркін сауда туралы Солтүстік Америкалық келісім – АҚШ, Канада, Мексика.

 

 

 

Қазақстан — ДСҰ-ға кіруге мүдделі

Қазақстан Үкіметі  ДСҰ-ға кіру — елдің сыртқы экономикалық саясатындағы басымды бағыттардың бірі деп біледі. Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі жұмысшы топқа осы ұйымның 38 мемлекеті кіреді, сонымен бірге нарыққа тауарларды шығару жөніндегі келіссөздерге 14 ел, ал қызмет нарығына қатысты 10 ел қатысады.

Келіссөздер Женевада орналасқан ДСҰ Хатшылығында көпжақты және екіжақты негізде жүргізіліп келеді. Бүгінгі таңда қазақстандық делегация төрт негізгі бағыттар бойынша келіссөздер жүргізуде:

— Тауарлар рыногіне шығу келіссөздері ұйымға кіргеннен  соң Қазақстан пайдалануға құқық  алатын импорттық кедендік алымдарды  барынша байланыстыру деңгейлерін  ДСҰ-ға мүше-елдермен анықтау және келісуді көздейді;

— Қызметтер нарығына шығу туралы келіссөздердің мақсаты қазақ нарығына шетелдік жеткізіп берушілердің шығу шарттары болып табылады;

— Ауыл шаруашылығына  қатысты арнайы көп жақты келіссөздер, тарифтік аспектіден бөлек, ауыл шаруашылығын іштен қолдау білдіру мен экспорттық субсидиялардың мөлшерін келісуді көздейді;

— ДСҰ қатысушысы ретінде өз міндеттемелерін орындау  үшін заңнамада қолдануға тиіс шараларды  анықтау мақсатында жүргізіліп отырған  жүйелік мәселелер бойынша келіссөздер;

Жеке елдермен өткізілген екіжақты келіссөздердің 14 раундының қорытындылары бойынша Қазақстан тауарлар нарығына шығу жөнінде келіссөздердің соңғы мәресіне жетті. Бүгінгі таңда тарифтік міндеттемелерді егжей-тегжейлі талқылап, АҚШ, Еуропалық Одақ, Канада сияқты елдермен диалог құруға қол жеткізді. Сонымен қатар қызметтер нарығына шығу жөніндегі келіссөздер процесін одан әрі қарқынды жүргізуге негіз қаланды.

Бүгінгі таңда, Грузия, Пәкістан, Түркия, Оман Сұлтанаты, Корея, Жапония, Куба, Мексика Қырғыз Республикасымен екіжақты келіссөздердің аяқталуы туралы Хаттамаларға және ҚР Индустрия және сауда министрлігі мен Мысыр Араб Республикасының Индустрия және технологиялық даму министрлігі арасында өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылды. ҚР мен ДСҰ арасындағы ынтымақтастықтағы маңызды оқиғалардың бірі 2004 жылғы тамыздағы ДСҰ Бас хатшысы С.Паничпакдидің Қазақстанға сапары болды. Осы тұста айта кетер бір жай ДСҰ басшылығы әдетте бір елге арнайы сапар ұйымдастырмайды, қалыптасқан тәжірибе бойынша бірнеше мемлекетті аралап шығады. Осы сапардың барысында ұйым басшысы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевпен, елдің бірқатар министрлерімен кездесіп, ДСҰ келісімдерінің міндеттемелерін қабылдау жөніндегі Қазақстанның ортақ ұстанымын түсінісуге қол жеткізілді.

Қазіргі кезде  Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына  кіру процесі маңызды сатыда тұр. Келіссөздер жүргізу тұрғысында Қазақстан үшін бес мемлекет, атап айтқанда, АҚШ, Еуропалық Одақ, Канада, Аустралия және Болгария ең маңызды болып табылады. Келіссөздер процесінде уағдаластыққа жету қиыншылықтары тауарлар мен қызметтер нарығына шығуда көп жағдайда олардың нақты коммерциялық мүддені қозғамайтын, тіпті еліміздің экономикалық қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін әсіресе қатаң талаптар қоюынан туындауда. Аталған проблемаларды реттеу үшін Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздер мен ресми кездесулер кестесі әзірленді. Бұл тұрғыда Сыртқы істер министрлігінің шетелдік мекемелері де ДСҰ мүшелері болып табылатын жеке елдерге саяси ықпалды күшейтуге барлық мүмкіндіктер жасауда.