Бучети давлати ва роххои самаранок истифодабарии он

 Оиди ьар мавз=е, ки мавриди таьлил ыарор мегирад ё ом=хта мешавад муаллиф ба он пеш аз ьама сарсухан ва ё оиди муьтавои мавз= ва дар жомеъа чи гуна муфид будани он сухан меравад.

Бесабаб нест, ки давлат дар  ьама давру замон оид ба боигарии миллц ва аьолц дар он сарзамин умр ба сар баранда вазифаьои  мушаххаси ижтимоию иытисодц ва сиёсц (истифода ва щанигардонии боигарии миллц  ва аьолц, фаъолияти маыомоти ижроия ва ыонунгузорц, сиёсати молиявц  ва андозу бучетц , фаъолияти сиёсати беруни тадыиыотьои асоси илмию техники мудофияю ьифси ьуыуы ва харожоти ижтимоию маданц)-ро ба уьда дорад.

Муносибатьои молиявие, ки дар байни давлат, корхонаьо, ташкилотьо, муассисаьо ва аьолц ба вужуд меояд, муносибатьои бужетиро ташкил менамояд соьаьои гуногуни иытисодиёт ьавзаьои фаъолияти жамъиятц, байни ноьияьо ва сатььои гуногуни идора ташкил менамояд.

Муносибатьои бужетц ва шакльои  он пеш аз ьама мувофиыи усул (метот)-ьои хожагидорц сатьу даражаи хизматрасониьои ижтимоию маданц ба шаьрвандон ва вазифаьои ижро карда истодаи давлат дар ьар як давраи инкишофи таърихи вобаста аст.

Умуман, истилоьи бужет аз забони франсавц истифода ёфтааст ва мазмуни лущавии он ьисобу китоби ягон ќадриятњои иќтисодї ба монанди ваыти ичтимоц, пульо ва мольо буда, имконияти пурраи  захиракунц ё жамъкунц ва барои ягон маысади умумц ё алоьида мушаххаскор фармудани оньо мебошад, яъне чи дар имконияту ва чи дар амал фоиданок кор фармудани захираьо ва бо роьи ьисобу китоб, даромаду баромад дар ягон наышаи муыаррари нишон додан мебошад..

 Буљет – ин зинаи марказии низоми молиёт буда, он кулли аломатњои сифатии молияро ифода менамояд. Давлат дар роњи ноилгардии маќсадњои созмондињї, иќтисодиву иљтимої ва мадании худ харољоту даромадњои муайянро дар худ нигоњ медорад, ки ин буља номида мешавад.

Буљети давлатї – ин фондњои пулии марказонидашудаи давлат мебошад, ки дар соли таќвими ташкил ва истифода шуда, аз ду кисм: даромаду харољот иборат мебошад.

Дар шароити иrтисоди бозоргонb ислохоти rатъии хамаи системаи молиявии Љумхурии Тоxикистон, инчунин зиннаи асосии он – системаи бучетй зарур аст. Имрeзхо системаи буxетии нав холо дар мархилаи ташкилёби аст, механизми таrсимотии ваколатхои маrомотхои xумхуриявb ва махаллb коркард шуда истодааст. Бинобар ин раванди ташкилёбии ва иxроиши буxахои хамаи сатњњо мушкилихои зиедеро дорад. Бо маrсади бартараф кардани ин мушкилихо rонунгузории Xумхурии  Тоxикистон аз нав дида баромада шудаанд, Кодексхои андоз ва Гумрукb    Xумхурии  Тоxикистон, Rонуни Xумхурии  Тоxикистон «Дар бораи асосхои сохтори буxети ва раванди буxетb» аз 15 маи соли 1997 №423, Rонуни Xумхурии  Тоxикистон «Дар бораи хазинадори» аз 12 маи соли 2001 №19, Rонуни Xумхурии  Тоxикистон «Дар бораи назорати давлатии молиявb» аз 2 декабри  соли 2002 №66 ва rабули дигар rонунхои молиявb ин rадамхои аввалин дар ислохотхои куллии системаи буxети давлатb мебошад.

 Халли масъалахое, ки бо ташкилёбb ва иxроиши буxетхои  хамаи сатххо вобастаанд, барои бартараф кардани шиддатнокии иxтимоb дар Xумхурb шароит фарохам месозад. Дар давраи пеш тартибдихb ва иxроиши буxетхо танхо диrrати доираи махдуди мутахассисонро чалб мекард, имрузхо ин масъала на танхо мутахассисон, балки гурeхи зиёди андозасупорандагон донистан мехоханд, ки даромадхои андозb ба кадом маrсадхо сарф карда мешаванд ва  барои ахолb оё самара мебахшад, донистан мехоханд. Аз хамин сабаб намояндагони хукуматхо, рохбарони хоxагихо ва ташкилотхои тиxорати , ахолии мамлакат дар бораи ташкилёби ва иxроиши буxет, дар бораи механизми андозb, системаи гумруки, фондхои uайри буxетb бояд фахмиш дошта бошанд.

Дар равиши дарси мазкур масъалахои ташкилёби ва амал намудани буxети давлатb, инчунин мундариxаи иrтисодии буxет, принсипхои сохтори системаи буxетb, тартиби ташкилёби, дида баромадан, тасдиr намудан ва иxроиши буxет тахлил карда шудааст. Инчунин дар фанни тартиби маблаггузории бучетии сохахои алохидаи хоxагии халr, чорабинихои иxтимоb- маданb, маrомотхои идоракуни ва масъалахои назорати буxети дида баромада шудаанд. Маrсад ва вазифаи навиштани фанни ин тахлили  пурраи буxети давлати мебошад, зеро буxети давлати хамчун унсури маркази системаи молиявии мамлакат бо хамаи сохахои иrтисодиёт ва иxтимоиёт алоrаи зич дорад. Боз як маrсади омухтани фан ин имкониятхои тараrrиёти системаи буxети дар Xумхурии  Тоxикистон мебошад.

Хангоми омузиши масъалахои мундариxа, ахамият ва принсипхои сохтори системаи буxети давлатb мохияти бучети давлати, ахамияти сохтори буxети инчунин омилхои муайянкунандаи ислохоти буxети дар Xумхурии  Тоxикистон дида баромада шудаанд.

 Дар масъалахои даромадхо ва хароxотхои буxети давлатии Xумхурии  Тоxикистон мохияти иrтисоди даромадхои буxети давлатb, даромадхои андозb ва uайриандозb, системаи андозb Xумхурии  Тоxикистон, хароxотхои буxети давлатb, усулхо ва равияхои асосии маблаггузории бучети ва касри бучет хамчун объекти тахлил rарор гирифтааст.

Дар боби омузиши раванди буxет дар Xумхурии  Тоxикистон ва мохияти он дар тараrrиёти иrтисодёти мамлакат» асосхои буxети давлатии Xумхурии  Тоxикистон, салохияти маrомотхои хокимият дар раванди буxет, мархилахои асоси раванди буxет ва назорати  буxетb дар Xумхурии  Тоxикистон нишон дода шудааст.

   Ба маънои дигар г=ем. Бужт яке аз фишангьои асосии азнавтаысикунии даромад ва харожоти давлат буда, олоти ыулайтарини танзими иытисод   дар амал татбиыгардонии сиёсати иытисодц, дар ьудуди маъмурц: шаьр, корхона, ташкилот, муассиса,  оила ё шахси алоьида низ дар давраи муаяни ваыт ( сол, семоьа, моь) бо ифодаи пулц мебошад.

     Дар адабиётьои иытисодии муосир баъзан истилоьи бужет ва андозро дар як ыатор гузошта, оиди сиёсати бужету андоз ё худ ьамрадифии он сиёсати хазинадори (фискалная)-ро истифода мекунанд.

  Баъзан ба жои бужет ё худ андоз мафьуми «молияи давлатц», «молияи мамлакат», «системаи бужетию андоз ва пулию ыарзц» низ истифода карда мешавад. Аксар ваыт дар шакли умум, яъне хулоса, фаыат мафьуми молия истифода карда мешавад.

     Одатан, бужет аз ду нуытаи назар:

1) ташкили ьажми захираьои  пулию молиявии  дар ихтиёрдоштаи  воьидьои (субъект, агентьо)-и иытисодц ва 2) таносуби даромад ва харожотьои субъектьои иытисодц , баланс (тароз)-и воситаьои пулц, ки даражаи  воридот ва истифодаи онро нишон медиьад, мавриди таьлил  ыарор  дода мешавад.

Бужет яке аз фишангьои муьимтарини танзими молиявц мебошад. Танзими бужетц- раванди таысими даромад ва азнавтаысимкунии маблащьоро дар байни бужетьои низоми гуногун ( маьалла, ноьия, вилоят, губерния, штат…) ва ба ьам баробар крдани базаи (таькурсц)-и даромади оньо ифода меёбад.

  Системаи бужетц ьамчун мажмуи муносибатьои байни субъетьои гуногуни оиди бунёд ва ташаккули даромадьо , таысими даромади ьамаи звенаьои бужетц- бужети давлатц, жумьуриявц, маьаллц, воситаьои пулии ташкилотьои щайрибужетц, гирифтан ва баргардондани ыарзьо, танзими ыарз, раванди ижрои наышаьои бужетц, ыабули ижрои оньо, назорат ва щайра ташкил карда мешавад.

  Бужети давлатц ин наыши солонаи пулц, ки он ьар сол дар ижлосияи Мажлиси намояндагон Мажлиси Олц дида баромада, муьокимаю таклифотьо ва тащйиротьои муьими ьаётан барои инкишофи жумьур зарур аст, тастиы карда мешавад ва он чун ыонуни муьими давлатц амалу ижро мегардад. Риояи ин ыонуну наышаи бужет дар зарфи як соли муаян барои ьама маыомотьою сохторьои чц давлатию ва чц иытисодц ьатмист. Бужети давлатиро сохторьои ыонунгузор –  Мажлиси Намояндагони Мажлиси Олц ва мажлисьои маьаллц ыабул менамояд, лекин ижрошавии онро ьукумати жумьур ва ьукуматьои маьаллц ба зиммаи худ дорад, ки ин таъмини назорату таьлили бужетро дар назар дорад.

  Бужет ба ду ыисм: даромад ва харожот жудо мешавад.

Ыисми даромади бужет аз саржамъи пардохтьо, ьиссажудокуниьо  ва андозьои ьатмие, ки субъекьои иытисодц барои фаъолияти соьибкорц ва щайрисоьибкорц , тибыи ыарору меъёрьои муаян карда шудаи давлат бебозгашт ба бужет ворид мекунанд, ташкил меёбад.

Бужет, асосан, аз ьисоби ду сарчашма: даромад аз ьисоби андозьо (даромадьои андозц) ва даромади щайриандозц  бунёд мегардад. Даромадьои андозц даромаде мебошад, ки аз жониби ыонунгузории жумьуриявц, вилоятц, маьаллц муыаррар шуда, дар шакли андозьои субъекьои  Жумьурии Тожикистон, андозьои маьаллц, жаримапулц  ва жамъовариьои дигари меъёри ба  бужетьои сатььои муаян гузаронида мешаванд.

Ба даромадьои щайриандозц  чунин намудьои даромад дохил  мешаванд:

• Даромади аз ьисоби истифодаи моликияти давлатц ва моликияти мунисипалц  бамиёноянда;
• Даромади аз ьисоби фур=ши молу мулки моликияти давлатц бавучудоянда;
• Даромади аз ьисоби хизматрасонии шакльои мликияти гуногун ташкилшаванда;
• Даромади аз ьисоби жаримаьо, мусодира, зараровариьо ва щайра анд=хташаванда;
• Даромадьои аз ьисоби бужетьои дигар ба тариыи ёрдам пешниьод карда шуда ва щайра

Аз нигоьи мазмуни иктисодц харожотьои бужутиро ба ду гуруь жудо мекунанд: жорц ва асосц

Харожотьои асосц- масрифоте мебошад, ки аз жониби бужетьо барои тадбирьои иноватсионц (навоварц) ва инвеститсионц (сармоягузорц), махсусан барои азнавсозц, тажьизонц, модернизатсияи истеьсолот таъми ва таждиди истехсолот жудо карда мешавад.

Харожотьои жории бужет  барои подош намудани масрифоти  жории ьокимияти давлатц, ташкилотьои  маьаллии худидоракунц, муассисаьои  бужетц, соьа ва корхонаьои алоьида, ёрдаму имтиёзьо ва щайра жудо карда мешавад.

Харожотьои бужет дар  чунин шакл ба амал бароварда мешаванд:

• Пулжудокуниьо барои нигоь доштани ташкилотьои бужетц;
• Адои ьаыыи ижрои кор ва хадамоте, ки аз жониби шахсони воыец ва ьуыуыи тибыи фармоишьои  давлатц                                                                                                                                                                                                                                                                                     пешниьод шудаанд;
• Пулжудокуниьо барои ижроиши корьои маысадноки давлат ва гузашткуниьо ба ьокимиятьои поёнц ( ёрдампулиьо, имтиёзьо, фармоишьо ва щайра );
• Ыарзьои бужети  ба шасиятьои хуыуыц;
• Ыарзьои бужетц, ёрдампулиьо, гузашткуниьо, имтиёзьо ба шахсиятьои ьукуыц ва фондьои щайрибужетц;
• Ыарзжудокуниьо ба шаьрвандони хорижц;
• Подош кардани масрифоти интишори саьмия, облигатсия, асъор ва дигар намудьои ыощазьои ыимматнок;

Агар ьажми жамъи   даромадьо аз ьажми жамъи харожотьо  баробар бошад – ин бужети м=ътадили  баробарц ва агар ьажми жамъи даромадьо  аз ьажми жамъи харожотьо камтар бошад, дар он гоь бужет- бужети дефиситц ё касрц ном дорад. Инчунин бужетц профиситц ьам мешавад – агар ыисми ьажми умумии даромадьо аз ьажми умумии харожотьо барзиёд бошад.

Дар ыисми харожоти бужет  самтьои таысим ва истифодаи бужет  ба ьавзаьои муьимтарини хожагии халы нишон дода мешавад. Одатан, барои руйпуш намудани касри бужетц давлат аз захираьои молиявию пулии дохилц ва берунц фаъолона истифода мекунанд.

Ба ин маысод интишори заёмьо (облигатсияхо)-и давлатц, кредитьои бонкц, сармояи хорижц, интишори пульои ыощазц (ыарзц), ыарзц байналхалыц ва дигар механизмьои молиявию ыарзц ба таври васеъ истифода карда шудааст.

Роььои паст кардани таъсири  бужети дефиситц чуниньоянд:

Тадбиру сарфаю сариштакорц, ихтисор кардан харожотьои аппарати давлатц – ьукуматц, танзими ыонунгузорию ыонуныабулкунии шароити инкишофи бозори иытисодиёт, ислоьоти низоми андозьо  барои инкишофи фахолияти васеъи соьибкорц, ба роь мондан инкишофи бизнес- соьибкории хурду миёна.

 Бужети давлатц тавозуни  даромадьо ва харожоти давлатц  дар давраи муайян буда, бо  худ наышаи молиявии асосии  мамлакатро ифода менамояд. Бужетц  давлатц баъд аз ыабул ва  тасдиы шуданаш дар маыомоти  ыонунбарор, ыувваи ьуыуыц мегирад  ва барои ижро ьатмц мебошад.

   Бужети давлатц  барои маысадьои зерин пешбинц  мешавад:

1. Маысадьои сиёсц-таъминоти бехатарц ва мудофиаи миллц (нигоьдории артиш, милится, суд ва щайра), нигоьдории аппарати идоракунии давлатц;
2. Маысадьои иытисодц-нигоьдорц ва таъмини фаъолияти сектори давлатии иытисодиёт ва субсидияьо ба сектори хусусии иытисодиёт;
3. Маысадьои ижтимоц-таъминоти ижтимоц (нафаыа, идорапулц, жубронпулиьо), маориф, тандурустц, инкишофи илмьои фун-даметалц, ьифзи муьити атроф ва щайра.

    Гузариш ба иытисоди бозорц, азнавсозии таркибии иытисод ва гузариши корхонаьо ба усули худмаблащгузорц моьиятан дар сиёсати молиявии давлат инъикос меёбанд.

   Ьоло таьияи усули  бужети давлатц дар шароити  иытисоди бозорц тащйир ёфт.  Ин жо ду омили асосц амал  мекунанд:

якум, аз он иборат аст, ки жузъи  хожагидории иытисод, ьатто дар  сохтори давлатц ьам мустаыил буда, бо низоми молиявии марказии иытисодц пайванд буда, андоз ва дигар харожотьоро пардохт менамояд. Шакли асосии пардохт – ин андози арзиши иловашуда ва андоз аз фоида аст. Ба бужети давлатц пардохтьое, ки аз муассисаьои савдо, даромад аз фаъолияти берунмарзц, андоз аз аьолц ва дигар даромадьо дохил мешаванд.

   Омили дуюм –  ин низоми бозории гузариши корхонаьо ба усули худтаъминкунц ва худмаблащгузорц буда, бо ьамин сабаб моддаи асосии харожоти бужети давлатц – маблащгузориьои муассисаьои ижтимоию фарьангц, низоми маориф ва тандурустц, ьифзи ижтимоии аьолц мебошанд.

   Моьияти бужети  давлатро бештар ва пурра чунин  вазифаьо инъикос менамоянд: