Бөлім. Шығындар

6. Өнеркәсіптің  өңдеуші салаларындағы шикізат құрамының жиынтығындағы өзгеріс, өнімнің жекелеген түрлерін өндіру қажеттілігі. Бұлар өнеркәсіптің өндіруші салаларындағы өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп соқтыруы мүмкін. Моральды тозудың нәтижесінде физикалық тозу басталғанға дейін негізгі құрал объектілерін жаңасына, неғұрлым үнемдісіне ауыстырады. Моральды тозуды болдырмас үшін негізгі құрал объектілерін қайта құрады және жаңғыртады. Мұражай және қылқалам құндылықтарынан кітаптардан, фундаментальді кітапханалардан, фильмдер қорынан, сәулет пен өнердің ескерткіші болып табылатын үйлер мен ғимараттардан басқа негізгі құралдардың барлығы моральды тозуға бейім.

 Амортизация  – бұл қызмет мерзімі ішінде  активтің амортизацияланатын құнын  жүйелі бөлу түрінде тозудың  құнмен көрсетілуі, басқалай айтсақ, есептелген амортизация сомасы белгілі бір кезең ішінде пайдаланған немесе тұтынған негізгі құралдардың құнын көрсетеді. Амортизацияланатын құн пайдалы қызмет мерзімі аяқталғаннан кейін сыныққа, қалдықтарға айналатын қосалқы бөлшектердің болжанатын құны ретінде негізгі құралдардың түсуі кезінде анықталатын бастапқы құн мен жою құны арасындағы айырманы білдіреді. Амортизациялық жарналар (аударымдар) әрбір есепті кезең үшін өнімдердің тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің элементі және шығысы ретінде танылады.

 Амортизациялық  аударымдар амортизация нормалары  бойынша жасалынады.

 Амортизация  нормасы- бұл амортизациялық аударымдардың  жылдық сомасының негізгі құралдардың  жылдық орташа құнына қатынасы.

 Негізгі құралдарға  амортизация (тозуын) есептеудің  басты мақсаты олардың құнын өтеу көзін таба білуден тұрады. Бұл көз амортизацияны шығыстарға, шығындарға қосу есебінен жасалады. Амортизациялық жарналардың сомасын көбейту немесе азайту шығыстарды бұрмалауға алып келеді, мұнан жиынтық жылдық кірістің көлемін, кірістерді бұрмалау орын алады, демек, салық салудағы дәлсіздіктерге әкеліп соғады.

 Жұмыс істеген  бүкіл кезең ішіндегі амортизациялық  жарналардың жалпы мөлшері амортизацияланатын  құнға немесе бастапқы және  тарату құндары арасындағы айырмаға  теңестірілуі тиіс.  

2.2 Амортизацияның  әдістері 

 Амортизация  кәсіпорында ай басында бар  негізгі құралдарға есептеледі. Кіріске алынған негізгі құралдар  келесі айдың бірінен басталып  есептеледі, ал шығысқа шығарылған  негізгі құралдар келесі айдан  бастап есептеуі тоқтатылады.

 Ол бухгалтерлік  есеп шоттарының жұмыс жоспарында 2420 «Негізгі құралдардың құнсыздануы  мен амортизациясы» шотында жүргізіледі. 

 № 16 ХҚЕС  талаптарына сәйкес амортизацияның 4 әдісі бар: 

 • құнды  біркелкі есептеп шығару әдісі; 

 • өндірістік  әдіс;

 • кумулятивтік  әдіс;

 • кемімелі-қалдық  әдісі. 

 Құнды біркелкі  есептеп шығару әдісі. 

 Құнды біркелкі  есептеп шығару әдісі неғұрлым  қарапайым әдіс болып саналады. Осы әдіс бойынша объектінің  амортизацияланатын құны негізгі  құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бұл әдіс бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құн мен қалдық құнының айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни құнды біркелкі есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.

 ТОО «Каzжиһаз»  станок сатып алды. Оның бастапқы құны 200 000тг., ал жою құны 20 000тг. Станокты пайдалану мерзімі 5 жыл. Осы әдіс бойынша амортизациялық аударымды есептейік:

7210 2420 30 000

 Бұл станоктың  барлық амортизацияланатын смасы  1 800 000 теңге (2 000 000 – 200 000), яғни  бастапқы құны мен жою құнының айырмасы, ал оны пайдалану мерзіміне бөлу арқылы бір жылдық амортизациялық аударым сомасы табылады. Бұл станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялануға тиісті соманы 100% (пайыз) деп алып, ал бір жылдық амортизациялық аударым мөлшерін (100/5 = 20%) сол соманың 20% (пайыз) деп те табуға болады. Бұл жағдайда жоғарыдағы көрсеткішке тең сома табылады:

1 800 000 * 20% = 360 000

 Станокқа  амортизациялық аударым сомасының  бес жыл бойы есептелуін төмендегі  кестеден көруге болады

Кестеде көрсетілгендей есеп беретін жылы екі еселеніп алынған  амортизациялық аударым сомасының  мөлшері әр уақытта өткен (алдыңғы) жылдың аяғындағы негізгі құралдардың  қалдық құнының сомасына көбейтіліп табылады. Жинақталған тозу сомасы осылайша белгіленген пайыз арқылы табылған сомаға өсіп отырып, тек соңғы жылы ғана негізгі құралдардың қалдық құны сомасына тең болатындай, шектеліп алынады. Негізгі құралдардың құралдардың қалдық құнының мөлшері 2 000 000 теңге болғандықтан, бұл кестеде соңғы, яғни бесінші жылы амортизациялық аударым сомасы 59 200 теңгемен ғана шектелген.

 Амортизациялық  аударым негізгі құралдарды қайта  құру мен техникалық қайта  жарақтау кезігде және ол толық  тоқтап тұрған жағдайда, сондай-ақ  толық амортизацияланған негізгі  құралға есептелмейді.

 Халықаралық  практикада баяу амортизациясы  деп аталатын әдіс бар, мысалға,  күрделі пайыздық әдіс, бірақ  оны тек қана арнайы жағдайда  ғана пайдаланады. Бұл әдістің  мәні мына жағдайдан тұрады: онда  негізгі құралды пайдалануды  бірінші жылында тозу сомасы аз мөлшерде есептен шығарылып, ал келесі жылдары ол біртіндеп арта бастайды. Амортизациялық әдіс өзгертудің нәтижесі ағымдағы және болашақтағы есеп беру кезеңдерінде көрініс табады.

 Мысал: «Каzжиһаз»  ЖШС 2003 жылы желтоқсан айында  құны 1 608 333 теңге тұратын сауда құрал-сайманын сатып алған. Оның болжаған жою құны 3760 теңге тұрған, ал пайдалану мерзімі 15 жыл.

 Кәсіпорын  амортизациясын есептеу үшін  кумулятивтік әдіс пайдаланған,  ал 2006 жылдан бастап бірқалыпты  әдіске көшкен.

 Есеп қағидасындағы өзгерістің әсерін есептеу және оны көрсету мынадай жолмен жасалынады:Кезеңі Кумулятивтік әдісі бойынша

 амортизацияны  есептеу Бірқалыпты әдісі бойынша  амортизацияны есптеу 

2004 жыл (1608333-3760)x15/120=200572 теңге (1608333-3760)/15=106971теңге 

2005 жыл (1608333-3760)x14/120=187200 теңге (1608333-3760)/15=106971теңге

2006 жылғы жинақталған 

 амортизациясының 

 сальдосы 

200572+187200=387772 теңге 

106971+106971=213942теңге  

 Амортизацияны  есептеу 2004 жылдың 1-ші қантарынан  басталған. 

 Амортизацияны есептеу үшін кумулятивтік саны мынадай формула бойынша есептелінеді:

15x(15+1)/2=120.

 Екі әдісті  пайдалану салдарынан 173830 теңгеге  айырма пайда болған, осы пайда  болған айырма таратылмаған (бөлінбеген) табысқа жатқызылады. 

 Мысалы: объектінің  қызмет мерзімі 5 жыл. Әшеінгі нормасы (бірінші әдістегі) 20% (100:5), сонда кемімелі қалдық әдісі 2 коэффициентті ескергенде 40% құрайды, қалдық құнға негізі болып саналады. Бастапқы құн 10 000тг., жою құны 1000тг. Бұл жерде жылдағы амортизациясы болады:

 бастапқы  құн амортизация сомасы қалдық  құны 

(баланстық) 

1 жыл 10000 4000= (40% х10000) 6000= (10000 - 4000)

2 жыл 10000 2400= (40% х 6000) 3600= (6000 - 2400)

3 жыл 10000 1440= (40% х 3600) 2160= (3600 - 1440)

4 жыл 10000 864= (40% х 2160) 1296= ( 2160 - 864)

5 жыл 10000 296= (1296 - 1000) 1000= (1296 – 296 )  

 Тозуды есептегенде:  

7420 2420  

2.3 Амортизацияның  синтетикалық есебі  

 Негізгі құралдарға  тозу сомасы есептелгенде бухгалтерлік  есепшоттары бойыша жүргізілетін  шаруашылық операциялар

 № Операциялар  мазмұны Дебет Кредит 

1 2 3 4

1 Ұйымға келіп  түскен, кіріске алынған негізгі  құралдарының тозу сомасына 2410 2420

2 Ұйымның басқа  заңды және жеке тұлғаларға  сатқан немесе басқадай жолмен  есептен шығарған негізгі құралдарына  бұрын есептелген тозу сомасының есептен шығарылуына 2420 2410

3 Негізі құралдарға  есептелген тозу сомасына:

- негізгі өндірісте; 

- қосалқы өндірісте; 

- жалпы шаруашылыққа  арналған;

- сатуға қызмет  көрсететін салада;

- күрделі құрылысқа  пайдалануда; 

 - алдағы есепті кезеңге жатқызылғандары:

- қысқа мерзімге  жалға берілгендеріне.

8046

8045

7210

7110

2930

1620, 2910

7420

2420

2420

2420

2420

2420

2420

2420

4 Негізгі құралдарды  қайта бағалауға байланысты бастапқы  құнының өсуіне сәйкес тозу сомасының артуына

5 Негізгі құралдарды  қайта бағалауға байланысты бастапқы  құнының кемуіне сәйкес тозу  сомасының азаюына  

 Шаруашылық  операциялар Д К Сома  

 Негізгі құраладарға  тозу сома 

 есептелді: 

1. Негізгі өндірістегі  жабдықтарға 8010 2420 93 740

2. Көмекші өндірістегі  жабдықтарға 8030 2420 81 200

3. Әкімшілік  ғимаратына 7210 2420 44 500

 Көмекші өндірістің  жабдықтары 

 есептен шығарылды 

 баланстық  құнына 7410 2410 32 200  

 Жабдықтардың  тозу сомасы есептен 2420 2410 11 000

 шығарылды 
 
 
 

III бөлім Маркетингтің негізгі принциптері

3.1 Маркетинг  дегеніміз не?

«Маркетинг» термині  ағылшынша «market» (нарық) сөзінен  шыққан және дәл мағынасы нарықпен байланыста кәсіпкерлік әрекетті білдіреді. «Нарық» түсінігі осы цикілдің соңғы  түсінігі «маркетингке» жетелейді. Маркетинг-ол нарыққа қай жағынан да қатынасы бар адам әрекеттері. Маркетинг- адамдардың мұқтаждығы мен тұтынысын қанағаттандыруды мақсат етіп, алмастыру арқылы нарықта жұмыс атқару. Сонымен, маркетинг- мұқтаждық және тұтыныс қажеттерін алмастыру арқылы орындауға арналған адамзат әрекеттері деген анықтамамызға қайта ораламыз.

 Маркетингтік  мақсаттар фирманың өз мақсатына  жетуін қамтамасыз етеді. Бұл  мақсаттар сан арқылы көрсетіледі  және нақты, уақыты шектеулі, икемді  болып келеді, әр түрлі жағдайларға қарай түзетуге келетін мақсаттар болуы мүмкін.Мақсаттар сатысында, әрине, алғашқы орын фирманың табиғи мақсаты болып саналатын – үнемі пайда түсіру және оны көп шамалау болып табылады. Көптеген американдық батыс еуропалық, ресейлік және қазақстандық фирмалар пайданы өзінің қызметінің негізгі мақсаты ретінде қарастырады. Қазіргі жағдайдағы маркентингті басты мақсаты – адам факторы, бизнес әлемінде табысты дамып келе жатқан компаниялардың басшылары оны жандандыру мәселесі – фирмамен маркетингтің мұратына жету үшін керек маңыздылардың бірі деп санайды.

 Әр түрлі  компаниялардың мақсаттары бірдей  бола бермейді, әйтсе де осылардың  арасынан ең негізгісін саралап,  сонымен бірге арадағы мақсат  болып табылатын екінші деңгейдегі  мақсаттардың бәрін бір тізімде біріктіруге болады. Кейіннен сыртқы ортаны маркетингтік талдау нәтижесінде және фирманың бәсекеге қабілетін, сондай – ақ ол қабілетті арттыру жолдарын анықтағанда, бұл мақсаттар түзетілуі мумкін. Маркетингтің мақсаттары келесі суретте көрсетілген.  

 Маркетингтік  мақсаттар 

 Тұтынушының  сұранысын ең көп шамада қанағаттандыру 

 Нарық үлесін  ұлғайту 

 Пайданы өсіру 

 Саясатқа  қатысты фирма мақсаттары