Бюджет тапшылығы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ..............................................................................................................3

I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ...........................................5

1.1 Мемлекеттік бюджет мәні, бюджет жүйесі және бюджет тапшылығының мазмұны...............................................................................................................5

1.2 Фискалдық саясат – бюджет тапшылығын басқаруды қамтамасыз ететің механизм ретінде...............................................................................................10

1.3 Бюджеті бекіту үрдіснің сипаттамасы және оның тапшылықтарын болжау әдістері................................................................................................................14

II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҚТАРЫН БАСҚАРУ ПРОЦЕСТЕРІ.......................16

2.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін талдау............................16

2.2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттің орындалуын талдау және бюджет тапшылықтарын басқару (Астана қаласы мысалы негізінде).........20

2.3 Фискалдық саясаттың құралы ретіндегі бюджеттің орындалуын

талдау (Астана қаласы мысалы негізінде)......................................................25

III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ тапшылығын басқаруды жетілдіру.............................................................................................................27

3.1 Қазақстан Республикасындағы бюджетті қалыптастыру

үрдісін жетілдіру...............................................................................................27

3.2 Қазақстан Республикасындағы бюджет үрдісінің

тиімділігін арттыру жолдары...........................................................................30

ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................33

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..................................................35

КІРІСПЕ                           

              Кез келген мемлекеттегі бюджеттік саясат, бейнелі түрде айтатын болсақ, шектелген қаржылық ресурстарды қоғамның бәсекелес мұқтаждықтары мен қажеттіліктері арасында бөлу үрдісі болып табылады. Бюджет қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін жүзеге асырудағы маңызды элемент болып табылады, себебі, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы әр түрлі мәселелерді шешудің барлық альтернативті көздері мен жолдары бюджеттің ақиқаттығымен алдын ала анықталған. Себебі, кез келген іс-шаралар мен жүзеге асырылатын бағдарламалар бюджеттік ресурстардың белгілі бір қатысуын талап етеді. Бюджеттік саясат Үкіметпен және жергілікті жерлердің билік органдарымен іске асырылатын ең маңызды қызмет саласы болып табылады. Мемлекеттің бюджеттік саясатын жүзеге асыру ұйымдастырушылық инфрақұрылымның қызмет етуін қамтамасыз етеді, яғни адамның әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру. Бұл кезде, «қажеттілік − пайда табу (қажеттіліктерді қанағаттандыру) − қажеттіліктердің жаңа деңгейі» деп аталатын экономикалық үштік заңдылығын еске ала отырып, бюджеттік саясат өркениеттің әрбір даму кезеңінде қажеттіліктердің жоғары спектрін қамтамасыз ету үшін үздіксіз дамуды және жетілдіруді талап етеді. Өз кезегінде, ақша қорларын қалыптастырудың және оларды қоғамға көрсетілетін, бірі-бірімен бәсекеге түсетін қызмет түрлері арасында бөлу халық мұқтаждықтарына максималды түрде жауап беретін, тиімді және «жоғары сапалы бюджеттік өнім» болуы керек.

Қазіргі күндер шынайылығы бюджетті қалыптастыру және орындау үрдісіне жаңа тәсілді талап етеді. Бюджеттік саясатты іске асыру кезекті құжаттардың сәйкесінше пакеттерін қалыптастыру ғана емес, басқарудың циклдік, үздіксіз үрдісі болып табылады.

Нарықтық экономика жағдайында дамудың әлеуметтік-экономикалық реттеу құралы ретінде әр түрлі бюджеттік рычагтар қолданылады: салықтық түсімдерді бюджеттің әр түрлі деңгейлері арасында бөлу, әр түрлі трансферттер, дотациялар мен субвенциялар, кірісті және шығысты өкілеттіктерді реттеу. Бюджетаралық қатынастардың тұрақты, айқын және «таза» ережелерін орнату, оларды обьективті критерийлер мен әдістер негізінде заңдастыру, бюджеттік кірістерді бөлшектеп теңестіруді іске асыратын орталығы бар аймақтық билік органдарымен өзінің кірістік базасын бекіту үшін стимулдардың рационалды үйлесімділігі оларды қолданудың жалпы принциптері болып табылады.

    Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің және еліміздегі фискалдық саясаттың әдістемелік негіздері, атап айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің мәні, бюджет жүйесі, фискалдық саясатының мәні, мақсаттары, сонымен бірге мемлекеттік бюджет фискалдық саясаттың құралы ретінде қарастырылады.

                                                                                                                     3

Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы фискалдық саясатындағы бюджет жүйесінің рөлі туралы сөз қозғалады. Еліміздің фискалдық саясатына және бюджет жүйесіне талдау жасалады, мемлекеттік бюджетті басқару туралы айтылатын болады. Фискалдық саясаттың құралы ретіндегі бюджеттің орындалуына талдау жасалады.

Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасы бюджет жүйесіндегі мәселелерді шешу жолдары қарастырылады. Бюджеттік үрдісті жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар айтылады және Қазақстан Республикасында бюджеттік саясаттың прогрессивті дамуына жағдай жасайтын, бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістемелері ұсынылады.

                                                                                                                                   4

1   ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ                 БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

      1.1 Мемлекеттік бюджет мәні, бюджет жүйесі және бюджет тапшылығының мазмұны

Мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үрдісінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық қатынастарды білдіреді.

Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына өзгеше белгілермен сипатталады:

1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;

2) құнды жасау және оны тұтыну үрдісін шарттастыратын материалдық өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;

3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.

              Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол, қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субьектілер арасында бөлінеді. Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді [1].                                 5

              Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-экономикалық үрдістерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық үрдістер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары − салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік несие, мемлекеттік қарыздар және т. б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды. Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.

              Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн (Сурет 1).

Сурет 1 − Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы

              Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз жіктерін (зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.

              Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады.

                                                                                                                                                                                                    6

              Қаржылық жоспарлау үрдісінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді. Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субьектілермен және ұжымдармен етене байланысқан.

              Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен ерекшеленеді.

              Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет үрдісі мен қатынастарының жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады [2].

              Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.

              Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:

              1) мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің бюджеті;

              2) федерация мүшелерінің бюджеттері;

              3) жергілікті бюджеттер;

              Унитарлық мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық үрдістерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.

              Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан − федералдық емес, басқарудың Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.

              Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер жұмыс істейді (сурет 2):

    − республикалық бюджет;

− облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;

− ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.

Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.

                                                                                                                                                                                      7

1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның 35% республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында болды.

              Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет − араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.

Сурет 2 − Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі

              Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет − араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.

Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет − мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі.

                                                                                                                                                                             8

Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет [3] .

Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі республикалық бюджетте шоғырланған.

Республикалық бюджет − бұл салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.

Жергілікті бюджет (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) − облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті, аудандардың (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.

Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып табылады.

Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.

Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.

Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітіледі.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы және т. б. қағидаттарына негізделеді.

Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама әлсіреді.                                                                                                                                                                   9

1.2 Фискалдық саясат – бюджет тапшылығын басқаруды қамтамасыз ететің механизм ретінде

              Көп жағдайда дамыған елдерде бюджет тапшылығы бір факторларға байланысты пайда болғанда негізгі экономикалық механизм ретінде фискалдық саясаты қарастырып оны жетілдіру және дамыту жолдарын қарастырады. Осыған байланысты фискалдық саясаттың негізгі мақсаттырының бірі болып ол бюджет тапшылығын басқару болып саналады.

Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалды саясатты − бюджет (мемлекеттің шығыстары) пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде затталады. Тікелей қаржылық реттеудің үрдісін жүргізе отырып, ұлттық табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға аса зерек өндірістік емес сфераның жай-күйі  де осындай тәртіппен реттеледі.

Экономикалық циклдың сипатына қарай дискредициялық фискалды саясаттың нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау кезінде ынталандырушы фискалды саясат жүргізіледі, ол мыналарды қарастырады:

              1) мемлекет шығыстарының көбеюі;

2)     салықтардың төмендеуі;

3)    мемлекеттің шығыстары артуының үлкен нәтижесін ескере отырып фискалды саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі.

Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы тиіс.

Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалды саясат кері бағыттарды қамтиды:

1)    мемлекет шығыстарының азаюы;

2)    салықтардың көбеюі;

3)    бұл бағыттардың үйлесуі.

Дискредициялық емес фискалды саясат акцентті нарықтық өзін-өзі реттеуге қоя отырып, мемлекеттің қаржы үрдістеріне аз араласуын  қажет етеді.

Дискредициялық  емес фискалдық саясат автоматты, яғни кіріктірме тұрақтандырғыштардың (кіріктірме тұрақтылық) механизмі негізінде іс-әрекет етеді. Бұл жағдайда экономикалық циклдің түрлі фазаларында салық алынымдарының сомасы ұлттық өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді: өрлеу кезінде сұранымды шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты түрде экономикалық өсуді тежейді; құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық өндірістің азаюын жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді.

Автоматты тұрақтандырғыштардың  іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі бюджет тапшылықтары мен артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы өрлеу фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда болады, бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені

                                                                                                                     10

ұлттық өнімнің жоғары деңгейі инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға ынталандыратын бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды [4].

Тәжірибеде тепе-теңдік үлгілерінде қаралған тәуелділіктер қосымша факторлардың әсерін бастан кешіреді:

1) фискалды саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы (уақыттың кешеуілдеуі);

2) ығыстыру әсерінің іс-әрекеті, бұл ақша нарығында пайыздық мөлшерлемелердің өсуімен байланысты үкімет шығыстарының көбеюі кезінде жекеше инвестициялар элементтерінің қысқаруында көрінеді;

3) сұранымды ынталандыру жиынтық  ұсынымға әсер етеді, бұл бағалардың инфляциялық көбеюіне әсерін тигізеді және жиынтық шығыстардың көбею әсерін төмендетеді;

              4) ашық экономикада ұлттық өндіріс жиынтық шығыстардың элементі ретінде таза экспорттың мөлшерін өзгертетін валюта бағамдары өзгерістерінің ықпалын басынан кешіреді.

              Сондықтан ынталандырушы фискалды саясаттың шаралары жоғарыда айтылған факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп, кейнсшілдік тауарлар мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы реттеудің негіз қалаушы факторы ретінде бөліп көрсетеді: мемлекет жиынтық сұранымды ынталандыруға мүмкіндік туғызады, ресурстардың қамтылу деңгейінің артуына ықпал етеді, мемлекет көтере сатып алудың көлемін кеңейтеді, несиенің құнын реттейді. Кейнс шаралары салықтарды төмендетуді, шығыстарды көбейтуді, инвестицияларды ынталандыруды (пайыз мөлшерлемелерін төмендетудің көмегімен) қажет етеді.

              Стагфляцияны жеңу үшін ұсыным экономикасы теориясының жақтаушылары ұсынған шаралар жарамды. Тұжырымдаманың мәнісі − өндіріс шығындарын төмендету жөніндегі қаржы және ақша саясаты шараларының кешені есебінен ұсынымға нысаналы ықпал ету, бұл нарық субьектілерінің инфляциялық болжамдарын төмендетуге жеткізеді. Ұсынымды ынталандыру жөніндегі шаралар мыналарды қамтиды:

1)           өндіріс шығындарына қосылатын салықтарды қысқарту;

2)          еңбекке ақы төлеуге жұмсалатын шығындарды тежеу (еңбек өнімділігінің өсу қарқынын оған ақы төлеудің өсу қарқынынан озық жүруі);

3)          өндіріс ауқымын арттыру жөніндегі ұйымдық-техникалық сипаттағы шаралар (жабдықтың тиелімін, оның жұмысының ауысымдылығын арттыру, бос тұрып қалуларды азайту, өндірістің ырғақтылығына жету);              

4)          өндірісті техникалық жағынан жетілдіру жөніндегі инновациялық бағдарламаларды енгізу.

Бұл бағытта заңдылыққа сәйкес Филлипс ауытқымасы бойынша анықталғандай тұрақтандыруға және инфляцияны төмендетуге жұмыссыздықтың өсуі есебінен жетуге болмайды [5, 223 б].

                                                                                                                     11

ХХ ғасырдың аяғында жаңа теория − тұрақты даму теориясы қалыптасты, онда қазіргі кездегі жағдайлар тұрғысынан ғаламдық экономикалық және қаржылық үрдістер түсіндіріледі, күрделі шаруашылық жүйелердің тұрақты эволюциялық дамуы жөнінде ұсыныстар жасалынады.

Тұрақты даму теориясында тұрақты жұмыс істейтін жүйелерді − төменгі шаруашылық жүргізуші субьектіден ұлттық экономика мен бірнеше елдің экономикалық одағына дейінгі жүйелерді дағдарысты құбылысқа алып келетін себептер айшықталады. Бұл теория мына қағидаттарға негізделген:

1. Кез келген ауқымдағы күрделі экономикалық жүйелердің өздігінен дамуының мәнін қамтып көрсететін эволюциялық қағидаты. Бұл осы теориядағы өзекті қағидат.

2. Экономикалық мүдделерді үйлестіру қағидаты қалыптасқан тепе-теңдікті тұрақсыздандыратын сан алуан факторлардың үздіксіз өзара іс-қимылының күрделі жағдайларында өзара іс-әрекет ететін тараптар мүдделерінің балансын сақтауды қажет етеді.

3. Эволюцилық қағидатының логикалық дамуы мен оны нақтылау ретіндегі әртараптандыру қағидаты. «Әртараптандыру» термині кең мағынада экономикалық жүйенің құрамды бөліктерінің әр алуан түрлерінің, тұрпаттарының жиынтығы, құрылымдық нысандардың әр түрлілігі, функциялық әртараптандыру ретінде пайдаланылады.

4. Экономикалық жүйедегі оның дамуына қарай иерархиялық саралау қағидаты. Орташа деңгейді бөліп көрсетуді қажет етеді.

Бір жағынан, дағдарыстық құбылыстардың терең себептерін және екінші жағынан, өндірістің құлдырауына қарсы әрекет ету механизмдерін анықтау тұрақты дағдарыссыз дамудың негізгі қағидаттарын айырып, ажыратады, оларды қолдану келеңсіз факторлардың әсерін айтарлықтай төмендетуге және тіпті экономикалық жағдайдың жалпы дүниежүзілік нашарлау кезеңдерінде де экономикалық өсуді қолдап отыруға мүмкіндік береді.

              Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзiмдi фискалдық саясаты Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң фискалдық стратегиясын белгiлейдi, бар мемлекеттiк ресурстар көлемi мен үш жылға арналған негізгi фискалдық басымдықтарды айқындауға мүмкiндiк бередi. Осыған орай,  2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттiк бюджет болжамы 1-кестеде көрсетілген.

                                                                                                                 12 

Кесте 1− 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттiк бюджет болжамы

                ЖIӨ-ге пайызбен

              Бұдан    басқа,    фискалдық   саясат   мемлекеттің   жалпы   экономикалық саясатының маңызды   құрамдаушысы бола отырып, жоспарланған кезеңде инфляцияның орташа жылдық деңгейi бойынша белгiленген меженi, төлем балансының   орнықтылығын,   тауарлар   мен   қызмет көрсетулердiң соңғы тұтынуының өсуiн және капиталдың жинақталуын қолдауға ықпал етуi тиiс.

Фискалдық саясат міндеттерін іске асыру мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асырылатын болады:

1)     салық заңдарын және салық әкімшілігін жүргізуді жетілдіру;

2)   мемлекеттің мұнай кірістерін Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры арқылы пайдалану тетіктерін жетілдіру;

3)   шығыстарды, бір жағынан, мемлекеттік функциялардың толық көлемде тиімді орындалуын және, екінші жағынан, макроэкономикалық тұрақтылыққа жәрдемдесуді қамтамасыз ететін деңгейде ұстау;

4)   мемлекеттік шығыстардың нәтижелілігі мен тиімділігін, соның ішінде бюджет үрдісінің барлық деңгейлерінде бюджеттік бағдарламалау әдістерін одан әрі енгізу жолымен арттыру;

5)   дамуға бағытталатын бюджет шығыстарын тиімді қалыптастырудың жүйелілігін қамтамасыз ету мақсатында инвестициялық жобаларды дайындау, қарау, іріктеу үрдісін реттеу;

6)   бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бюджет жүйесінің түрлі деңгейлері арасында кіріс және шығыс өкілеттіктерді нақты ажыратуды белгілеу. [7, 45 б].

                                                                                                                                                        13

1.3 Бюджеті бекіту үрдіснің сипаттамасы және оның тапшылықтарын болжау әдістері

              Бюджеттік үрдіс бюджетті жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, нақтылау, түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептемені жүргізу, мемлекеттік қаржылық бақылау, сонымен бірге байланыстырылған гранттарды жоспарлау мен пайдалану жөніндегі бюджет заңнамасымен регламенттелінген қызмет болып табылады. Бюджеттік үрдістің барлық кезеңдері өзара байланысты және қоғамның экономикалық үрдістерін ғана емес, сонымен бірге саяси өмірінің тікелей бейнеленуі болып табылады. Қазақстан Республикасында бюджеттік үрдіс Бюджет кодексіне, «Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы», жыл сайынғы «Республикалық бюджет туралы» Заңға және Қазақстан Республикасының басқа заңдарына сәйкес жүргізіледі. Бұл заңдар әртүрлі деңгейдің бюджеттерін қалыптастыру үрдісінде пайда болатын қаржы қатынастарын реттейді, республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, атқару және бақылау тәртібін белгілейді.

              Бюджеттің жобасын уақытылы және сапалы әзірлеу мен бюджетті нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар жасауды қамтамасыз ету мақсатымен Қазақстан Республикасының Президенті бюджеттік комиссияны құрады, ол туралы қағиданы бекітеді, оның құрамын анықтайды.

              Бюджеттік комиссиялардың құзіретіне мыналар кіреді:

              1) алдағы үш жылдық кезеңге орта мерзімді фискалды саясат жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;

              2) тиісті қаржы жылына  арналған бюджеттер жобаларының көрсеткіштерін айқындау жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;

              3) алдағы үш жылдық кезеңде және жоспарланып отырған қаржы жылында қаржыландыруға арналған бюджеттік бағдарламаларды іріктеу, орта мерзімді фискалды саясатты негізге ала отырып, оларды іске асыру механизмін айқындау жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;

              4) республикалық және жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды немесе түсімдерін қысқартуды көздейтін нормативтік құқықтық актілердің жобалары бойынша ұсыныстар талдап-жасау;

              5) тиісті қаржы жылына арналған бюджеттерді нақтылау жөнінде  ұсыныстар талдап-жасау;

6) бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалау нәтижелерін қарау және олар бойынша ұсыныстар талдап-жасау және өзге де өкілеттіктер.

Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.

                                                                                                                   14

Мемлекеттік бюджет кiрiстерi салық заңнамасы, әлеуметтiк-экономикалық дамудың орта мерзiмдi жоспары жобасының маңызды макроэкономикалық көрсеткiштерi мен салық саясатының ел экономикасын одан әрi дамытуға және инвестициялар тартуға бағдарланған бағыттары негізінде айқындалды. Мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң 2006-2008 жылдарға арналған болжамы 2-кестеде келтiрiлген.

     Кесте 2 − Мемлекеттік бюджет кірістерінің 2006-2008 жылдарға арналған               болжамы (ЖIӨ-ге пайызбен)

Бюджеттік жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған бюджет түсімдерінің көлемін және басымдықты ескере отырып, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу үрдісі болып табылады.

              Бюджет бір қаржы жылына жоспарланады. Кезекті қаржы жылына арналған бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үш жылдық кезеңге арналған бюджеттің болжамы жасалады.

              Республикалық бюджеттің жобасын әзірлеу тәртібін Қазақстан Республикасының Президенті айқындайды, жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібін Үкімет айқындайды.

              Республикалық бюджет жобасын әзірлеу үрдісі мынадай кезеңдерді кіріктіреді:

1)          алдағы қаржы жылына арналған түсімдердің болжамды көрсеткіштерін айқындау;

2)          ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму бағдарламаларына арналған шығыстардың шектерін айқындау;

3)          республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдерді жасауы;

4)          республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдерін қарау;

5)          алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын әзірлеу.

Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық өкілетті орган үш жылдық кезеңге бекітілген бюджеттік алынымдар көлемін ескере отырып және орта мерзімді фискалды саясат негізінде бюджет құрылымына сәйкес алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштерін айқындайды және оларды Республикалық бюджет комиссиясының қарауына жібереді.                                                                 15

              2   ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҚТАРЫН БАСҚАРУ ПРОЦЕСТЕРІ

     2.1  Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін талдау

              Бюджет саясатының негізгі мақсаты қатаң бюджет тәртібін сақтай отырып, мемлекеттің қаржылық міндеттерінің тиімді және толық орындалуын қамтамасыз ету болып табылады.

              Бюджет саясатының негізгі бағыттары мыналар болады:

− бюджет заңнамасын және бюджеттік жоспарлау жүйесін жетілдіру жолымен Қазақстан Республикасы Ұлттық Қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасын іске асыру;

− перспективалы бюджеттік жоспарлаудың рөлін арттыру;

− шектеулі бюджет саясатын жүргізу жолымен мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелілігін арттыру, мұнда ағымдағы шығыстардың өсуі мұнай емес кірістердің өсуіне тікелей байланысты болады;

− ұлттық қауіпсіздікті нығайту;

− адамдар денсаулығының жай-күйін және өмір сүру ұзақтығын жақсарту, білім және мәдени деңгейін арттыру жөніндегі жүргізілетін әлеуметтік реформаларды қаржылық қамтамасыз ету;

− бюджетаралық қатынастардың ашықтығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету, басқарудың әрбір деңгейінің дербестігін күшейту [9, 53 б].

              Қазақстандық экономиканың қазіргі жай-күйі барынша қолайлы сыртқы экономикалық конъюнктурамен сипатталады, бұл экспортты, сондай-ақ аралық тұтыну тауарлары мен қызметтерін дамытуға оң ықпал етеді.

              2007 жылғы 1-тоқсанда тазартылған мыстың 1 тоннасының орташа әлемдік бағасы 2002 жылмен салыстырғанда 2,1 есе, металл мырыштікі − 1,5 есе, алтынның бір унциясыныкі − 1,6 есе, мұнайдың бір баррелінікі − 2 есе ұлғайды.

              Қазақстандық экспорттың аса маңызды баптарына әлемдік бағаның биік деңгейі экспорттық пайданың өсуіне негіз болды. 1998 жылмен салыстырғанда 2007 жылы экспорттың номиналды ұлғаюы 3,7 есені, ал мұнай экспорты бойынша − 6,4 есені құрады. Бұл бағаның жоғары болуынан басқа осы кезеңде мұнай өндірудің 2,4 есені құрағанына байланысты. Қазіргі уақытта экспорт көлеміндегі мұнай үлесі 52,3%-ды құраса, 1998 жылы ол тек 27,4%-ды құрады.

              Экспортты дамытудың аталған қарқыны негізінен сыртқы экономикалық фактор есебінен қазақстандық экономиканың экономикалық әлеуетінің ұлғаю үрдісін сипаттайды. Сайып келгенде, бұл шағын экономика үшін дамудың дұрыс бағыты, алайда Қазақстандағы экспорт өсімі негізінен, шикізатты және оның бастапқы өңдеу өнімдерін жеткізу есебінен қамтамасыз етіледі. Соңғы жылдары экспорттың өсуі жалпы ішкі өнімнің (бұдан әрі − ЖІӨ) серпініне айтарлықтай әсер ете бастады.

                                                                                                                                                                                             16

ЖІӨ көлемінің ұлғаюына баға факторының басып озу әсері 2005−2007 жылдардағы экономика дамуының ерекшелігі болып табылады. 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда ЖІӨ-нің 18,7%-ға, оның ішінде өндірістің табиғи көлемінің 8%-ға өсуі, өндірілген тауарлар мен қызметтерге бағаның 10%-ға ұлғаюы есебінен номиналды ұлғаюы жоспарланып отыр.

              Елдегі макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің фискалдық саясаты мұнай мен металдардың әлемдік бағаларының жоғары болуынан алынған кірістерді ішкі айналымнан шығару жөніндегі шараларды іске асыруға бағытталған.

              Шикізат экспортынан түсетін үстеме кірістердің барлығы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына (бұдан әрі – Ұлттық қор) шоғырландырылады, бұл ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қолдауға, инфляция өсуінің жоспарланған өлшемдеріне қол жеткізуге, «голланд ауыруы» туындауының, яғни, өндірістік құрылымның шикізаттық салалардың пайдасына «тоқырауының» алдын алуға ықпал етеді.

              Мысалы, энергия жеткізгіштердің әлемдік бағасының айтарлықтай өсуі салдарынан елге шетелдік валютаның ағылуы кірістердің бір бөлігін Ұлттық қорға аудару есебінен ішінара тазартылды.

              2003-2007 жылдары экономикалық өсуге капитал факторының үлесі орта есеппен 6%-ды, еңбек факторының үлесі − 1,2%-ды құрады. Жалпы факторлық өнімділіктің өсу үлесі 3,2%-ды құрады. Қарастырылып отырған кезеңде экономикалық өсудің негізгі факторы негізгі капиталды ұлғайту болып табылды.

              Жалпы еңбек өнімділігі факторы экономикадағы еңбек өнімділігінің өсуін ғана емес, жүргізіліп жатқан құрылымдық реформаларды, адами капитал мен технологияларды пайдалану тиімділігін де көрсететінін айта кету қажет.

              2006 жылы мемлекеттік бюджет шығыстары ЖІӨ-ге 23,9%-ды құрады. Мемлекеттік бюджет тапшылығы ЖІӨ көлеміне 0,3%-ды құрады.

              2007 түсімдер ЖІӨ-ге 23,5%-ды, шығыстар ЖІӨ-ге 25,2%-ды құрайды, мемлекеттік бюджет тапшылығы ЖІӨ-ге 1,7%-ды құрайды деп болжанып отыр. Мемлекеттік бюджет көрсеткіштерінің 2005-2007 жылдардағы серпіні 3-кестеде келтірілген.

                                                                                                                            17

Кесте 3 − Мемлекеттік бюджет көрсеткіштерінің 2005-2007 жылдардағы   серпіні  (ЖІӨ-ге пайызбен)

                                                                                                                      18

              2005 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі қолданысқа енгізілгеннен бері бюджет процесін ұйымдастыру соның нормалары негізінде жүзеге асырылады. Бюджет кодексінің қабылдануы орта мерзімді жоспарлаудың рөлін күшейтуге мүмкіндік берді және бюджет жүйесіндегі заңнаманы үйлестіруді қамтамасыз етті.

              Елдегі экономикалық және бюджеттік саясатты қалыптастыру және жүргізу тәжірибесі тұрғысынан алдағы үш жылға арналған фискалдық саясат мемлекеттің ұзақ мерзімді, орта мерзімді бағдарламалық құжаттарына сәйкес құрылатын болады.

              Орта мерзімді кезеңде мемлекет саясаты мұнай емес секторды дамытуды көтермелеуге бағытталады. Мұнай кірістеріне тәуелсіз салықтық базаны дамыту экономиканы әртараптандыру жөніндегі мақсаттарға қол жеткізуге ықпал етеді және жүргізіліп жатқан фискалдық саясаттың тұрақтылығын қамтамасыз етеді [10, 47 б].

      Кесте 4 − 2008 жылғы 1 мамырға арналған мемлекеттiк бюджеттің   атқарылуы.

Өлшем бірлігі: мың теңге

                                                                                                                                                                                              19

2.2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттің орындалуын талдау және бюджет тапшылықтарын басқару (Астана қаласы мысалы негізінде)

Астана қаласының 2007 жылға арналған бюджеті кірістер бойынша –27 441,0 млн. теңге сомасында, алынған арнайы трансферттер бойынша – 26 662,5 млн. теңге сомасында, шығыстар бойынша – 52 219,4 млн. теңге сомасында, бюджет профициті – 1 434,1 сомасында, жергілікті атқарушы органның қарызын өтеуге профицитті бағыттау – 1 434,1 млн. теңге сомасында бекітілді.

   Кесте 5 – Астана қаласының 2006-2007 жылдарға арналған бюджет көрсеткіштерінің серпіні

млн. теңге

                                                                                                                           20

              2007 жылдың 1 қаңтарынан әрекетке Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің енгізілуіне байланысты бюджет үрдісін ұйымдастыру оның нормалары негізінде іске асырылады.

              Бюджет кодексін қабылдау орта мерзімді жоспарлау рөлін күшейтуге мүмкіндік берді және бюджет жүйесінде заңнаманы үйлестіруді қамтамасыз етті [19, 2 б].

              Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы жолдауларында айтылған тапсырмаларды және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004-2007 жылдарға арналған бағдарламаларын іске асыру жөніндегі Іс-шаралар жоспарын орындау барысында Астана қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарында экономика саласын дамыту саласындағы міндеттер және мақсатқа жету және басымдықты іске асыру үшін оларды шешу жолдары қарастырылды.

     Қала дамуының басты стратегиялық мақсаты – халық өмірінің жоғары деңгейін және ахуалын қамтамасыз ететін үйлесімді дамыған елорда ортасын қалыптастыру.

              Қаланың 2007-2009 жылдары басымды дамуының негіздері:

–             тұрғын үй құрылысын дамыту;

–             қайыршылықпен және жұмыссыздықпен күрес;

–             қаланың әлеуметтік инфрақұрылымы обьектілері желісін кеңейту жолымен адами ресурстарды дамыту;

–             индустриялық-инновациялық даму;

–             денсаулық сақтауды реформалау және дамыту бағдарламасын бұдан әрі іске асыру;

–             білім берудің мемлекеттік бағдарламасын іске асыру;

–             қаланы сумен қамту және су тарту;

–             көлік инфрақұрылымын дамыту;

–             қаланы электрмен және энергиямен қамтамасыз ету болып табылады.

Негізгі міндеттер:

–             инвестицияларды тарту және ғылыми өндіріс өнімінің өсуі есебінен экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету;

–             тұрғын үй мәселесін шешу;

–             қаланың әлеуметтік инфрақұрылым обьектілерінің желісін дамыту;

–             қаланы сумен қамту және су тарту;

–             қаланы жылумен және электр энергиясымен жабдықтау;

–             жаңа талаптарға сай қоғамдық көліктермен қамтамасыз ету;

–             шағын және орта бизнесті әрі қарай дамыту болып табылады.

                                                                                                                       21

Кесте 6 – Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық                        дамуының 2007-2009 жылдарға арналған негізгі мемлекеттік көрсеткіштері

              Жергілікті бюджет бойынша болжамды кіріс 100% орындалды, болжамды 38 178,7 мың теңгеде нақты 38 313,2 мың теңге түсті немесе 134,4 мың теңге артық. Былтырғы жылмен салыстырғанда түсімдердің мөлшері (ҚҚС) 11 322,4 мың теңгеге ұлғайды.

              Шағын кәсіпкерлік субьектілерінен түсетін салық бюджетті толықтыратын тұрақты көздердің бірі болып табылады.

              2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша салық комитетінің есебінде 38 570 шағын кәсіпкерлік субьектілері тұр, оның ішінде заңды тұлға – 13 288, жеке кәсіпкер – 25 282, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 7 910 субьектіге немесе 25,8%-ға артық. Салық есебінде тұрғандардың ішінде нақты қызметті орындайтын 27 856 немесе 72,25%, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 6 590-ға немесе 31%-ға артық.

              2007 жылы шағын кәсіпкерлік субьектілерінен 16 214 500 мың теңге сомасында салық пен алым түсті. 2006 жылмен салыстырғанда түсімдер 4 644 400 мың теңгеге немесе 40,1%-ға ұлғайды [21, 33 б].

              Бюджетке түсетін түсімдер үлесіндегі шағын кәсіпкерлік субьектілерінің түсімі 7%-ды құрайды, ірі ұлттық компаниялар түсімдерінің есебінсіз – 12%.

              2007 жылы бюджетке айыппұл ықпалшараларымен қоса салық, жиын және төлемдер 9 179 563 мың теңге есептелінді (оның ішінде заңды тұлғаларды құжаттық тексеру бойынша 9 125 382 мың теңге, жеке кәсіпкерлікті тексеру бойынша 54 181 мың теңге), оның ішінде 8 434 406 мың теңге сомасында салық, жиын және төлемдер, 796,0 мың теңге айыппұл, 744 360 мың теңге өсімақы.

                                                                                                                        22

Оның ішінен барлығы 1 196 852 мың теңге немесе бюджетке қайта есептелген соманың 13% өндіріліп алынды.

              Салық заңнамасын жетілдіру, алдымен, жұмыскерлер табысының салық жүктемесін төмендетуге бағытталған. Бұл шара жалақы қорын жария етуге мүмкіндік береді, бұл түсетін салықтың мөлшерін тек қана сақтап қалуға емес, ұлғайтуға да мүмкіндік береді. Солай, былтырғы жылмен салыстырғанда, ағымдағы жылы төлеу көзінен салынатын жеке табыс салығы бойынша түсімдердің 4 663 460 мың теңгеге және әлеуметтік салықтың 6 836 644 мың теңгеге ұлғаюы күтіледі.

Кесте 7 – Астана қаласы бюджетінің кірісі

млн. теңге

                            Алдағы жылға арналған салық саясатының негізгі басымдықтары салық жинау деңгейін көтеру, салық салу және салықтық әкімшілендіруді ықшамдау, салық санын белсендендіру мен шағын және орта бизнес субьектілері үшін арнайы салықтық түзімдерді қолдану тетігін жетілдіру болуы керек.

«Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсетулер» функционалдық тобы бойынша 2007 жылы – 919,2 млн. теңге, 2008 жылы – 936,3 млн. теңге, 2009 жылы – 929,9 млн. теңге шығыстар болжанады.

              «Қорғаныс» атқарымдық тобы бойынша шығыстар 2005 жылы 67,7 млн. теңге сомасында орындалды. Әкім қарауындағы аумақта қорғаныс, төтенше жағдайлардың салдарын ескерту мен жою және зардап шеккен халыққа көмек көрсету саласындағы іс-шараларды іске асыру мақсатында Астана қаласының бюджетінен қаражат бөлу 2007 жылы – 112,9 млн. теңге, 2008 жылы – 119,7 млн. теңге, 2009 жылы – 126,9 млн. теңге көлемінде анықтау жобалануда.

              «Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік» функционалдық тобы бойынша шығыстар 2007 жылы 3581,1 млн. теңге сомасында орындалды. Екі жылдық кезеңге шығыс сомасы мына көлемдерде болжанады:  2008 жылы –3 796,0 млн. теңге және 2009 жылы – 4 023,9 млн. теңге.

              «Елді мекендерде жол қозғалысын реттеу бойынша құралдар мен жабдықтарды іске қосу» бағдарламасы бойынша  шығыстар 2007 жылы – 504,3 млн. теңге болып, 2008 жылы – 534,6 млн. теңге, 2009 жылы – 566,7 млн. теңге көлемінде болжанады.

                                                                                                                       23

Іс-шараларды іске асыру жол қозғалысының қауіпсіздігін, жөнделген жолды сақтауды, іркілістер мен жол-көлік оқиғаларның азаюын қамтамасыз етеді.

              Білім беру функционалдық тобы бойынша шығыстар 2007 жылы – 11 189,9 млн. теңге сомасында болды, ал 2008 жылы – 13 183,3 млн. теңге сомасында, 2009 жылы – 10 999,9 млн. теңге сомасында болжанады.

              Астана қаласы бойынша 2007-2009 жылдарға арналған инвестициялық жобалар тізбесіне сәйкес білім беру обьектілерінің құрылысына және қайта жаңғыртуға республикалық және жергілікті бюджеттен 15 776,5 млн. теңге жоспарлануда (2007 жылы – 4 645,2 млн. теңге, 2008 жылы – 6 705,5 млн. теңге, 2009 жылы – 4 425,6 млн. теңге).

              Астана қаласының білім беру мекемелері мен ұйымдарының күрделі жөндеуіне 2007 жылы – 337,0 млн. теңге, 2008 жылы – 337,0 млн. теңге, 2009 жылы – 337,0 млн. теңге бөлу жоспарлануда.

              «Денсаулық сақтау» функционалдық тобы бойынша шығыстар 2007 жылы 12 565,9 млн. теңге, 2008 жылы – 10 723,0 млн. теңге, 2009 жылы – 13 594,1 млн. теңге жоспарлануда.

              «Астана қаласының денсаулық сақтау ұйымдарын 2007-2009 жылдары күрделі жөндеу және материалық-техникалық жарақтандыру бағдарламасын» іске асыруға жергілікті бюджеттен барлығы 1 986,2 млн. теңге, оның ішінде жылдар бойынша 2007 жылы – 623,9 млн. теңге, 2008 жылы – 661,3 млн. теңге, 2009 жылы – 701 млн. теңге қарастырылуда. Денсаулық сақтау саласында 2007-2009 жылдарға арналған құрамында ауысымда 350 келушіге арналған үлкендер, ауысымда 150 келушіге арналған балалар емханасы бар алты амбулаторлық-емханалық кешеннің құрылысы жоспарланды.

                                                                                                                                                                              24

2.3 Бюджеттің орындалу мәселелері және оларды шешу жолдары

Қазақстан Республикасында бюджетті орындау үрдісінде ең күрделі және өзекті мәселелердің бірі болып бюджет бойынша кредиторлық қарызды өтеу мәселелері табылады. Қолданылған шараларға қарамастан, Қазақстандағы кредиторлық қарыз көлемі айтарлықтай жоғары болып тұр, ал шығыстардың кейбір түрлері бойынша үнемі өсу тенденциясына ие болып табылады.

Бюджеттік саланың коммуналды қызметтермен жабдықтаушылар алдында үлкен қарыздарының болуынан бюджеттік ұйымдарға, соның ішінде білім беру және денсаулық сақтау мекемелеріне электр және жылу энергияларын беру тоқтатылады. Бюджеттің өзінің қарыздары бойынша есептесу мүмкіндігіне сенімсіздік танытқаннан кейін, қызметтер жабдықтаушылары сотқа шағымданады, нәтижесінде соттардың шешімі бойынша бюджеттік ұйымдарда есепшоттар жабылады. Мұндайда бюджетпен бір қарыздарды жабу мүмкіндігін іздестіру кезінде басқаларын жабу мүмкін болмайды. Бұл республиканың барлық жергілікті бюджеттерінің ортақ мәселесі және оның пайда болу себептерін, оны шешудің нәтижелі тәсілін табу мақсатымен, түсініп алу қажет

Кредиторлық қарыздың пайда болуының басты себептерінің бірі болып жергілікті бюджеттердің үнемі орын алатын жасырын тапшылығы, онда кіріс бөлігін жасанды жоғарылатудың немесе «ауаның» болуы табылады. Бюджеттің шығысты бөлігін оңтайландыру, қазіргі кезде мүмкін болмай тұр. Қазіргі кезде жоспарланатын шығыстар көптеген жағдайларда орнатылған нормаларға әлдеқайда сәйкес келмейді. Жұмсақ инвертарь, құрал-жабдықтар және жиһаздар алуға кететін шығыстар, ағымдық және толық жөндеуге кететін шығыстар тәжірибе жүзінде қаржыландырылмайды. Ең төменгі минималды деңгейде коммуналдық қызметтерді төлеуге шығыстарды қаржыландыру жүргізіледі. Бұл кезде осы қызметтерге жыл сайынғы бағалардың өсуі есепке алынбайды. Осыған орай, бюджеттің шығысты бөлігі инфляцияға байланысты жылдан жылға ұлғайып келеді, бірақ жоғары тұрған бюджетке бюджеттік алымдардың қазіргі тәртібі жыл сайын муниципалитеттердің қарамағында қалатын кірістердің үлесін қысқартады.

Жергілікті бюджеттерде кредиторлық қарыздың құрылуының негізгі себебі болып жергілікті салықтар базасының үнемі қысқаруы табылады. Бұл жағымсыз құбылыстың, жұмыссыздықтың өсуі, өндіріс көлемінің төмендеуі сияқты және елдегі жалпы экономикалық дағдарыспен байланысты басқа да обьективті себептерінен басқа, нақты салықтық түсімдердің қысқаруына субьективті факторлар да үлкен әсер етеді. Бәрімізге белгілі, жергілікті кірістерде ауқымды үлесті мүлікке және жерге салынатын салықтар алады. Егер ТМД-ның барлық елдерінде мүлікті бағалау бойынша қызметтің нормативті базасы қаржылық органдардың басшылығымен баяғыда жасалған.

                                                                                                                    25

Егер Қаржы министрлігі бағалау қызметі бойынша өкілетті орган болса және негізгі құралдарды қайта бағалауды жүргізу үшін қажетті әдістемені бекітсе, онда жергілікті салықтардың базасы анағұрлым тұрақты болады және өсе бастайды. Салықтық база қысқаруының орын алатын субьективті себептерін жою қажет және аймақтар бюджеттерінің кірісті бөлігін өсіру үшін жағдай жасау қажет.

Кредиторлық қарыз көлемін төмендетудің басқа резерві болып өзара сынақтар өткізу бойынша жұмысты жақсарту табылады. Кредиторлық қарызды төмендетуге қатысты барлық сұрақтарды Қаржы министрлігінің жергілікті бюджеттерге кредиторлық қарызды жабудың типтік Ережелерін бекітуі жолымен шешуге болады. Осыған қоса, бұл құжатқа жыл сайынғы жаңартуға уақыт кетірмес үшін ұзақ мерзімді сипат беру дұрыс болар еді.

Осыған орай, жылжымайтын мүлік пен жерді обьективті салықтық бағалаудың нормативті-құқықтық базасын, сонымен бірге өзара сынақтарды өткізуді жеңілдетуді жасау туралы сұрақты жедел шешкен жағдайда, көптеген аймақтарда кредиторлық қарыз айтарлықтай деңгейде төмендетілетін болады. Егер көрсетілген резервтерді қолдануға байланысты кірістер бойынша жоспар орындалса, онда республикалық бюджетке де жоспарланған алымдардың барлық көлемі түсетін болады [21, 257 б].

Кредиторлық қарызды жою мәселесінен басқа, Қазақстан Республикасында сонымен қатар, бюджеттік үрдіс тиімділігін бағалау жүйесінің төмен деңгейі орын алып отыр.

Жалпы түрде тиімділік деп нәтиженің оны алуға кеткен шығындарға қатынасы түсіндіріледі. Егер бюджет жобасын және оның орындалуын бағалау кезінде шығындарды анықтау қиындық туғызбаса, онда сол немесе басқа шығыстар топтарының шығындарының нәтижесін анықтау, толығымен бюджет тиімділігін анықтауды айтпағанда, айтарлықтай күрделі мәселе болып табылады.

                                                                                                                                26

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ тапшылығын басқаруды жетілдіру

3.1 Қазақстан Республикасындағы бюджетті қалыптастыру

        үрдісін жетілдіру

Бюджет саласында қаржылық менеджменттің немесе қаржыны басқарудың тиімді жүйесін жасау қажеттілігі айтпаса да түсінікті. Экономиканың мемлекеттік секторын әрдайымғы реформалауға және оңтайлы етуге қарамастан, бюджетті секвестрлеу, салықтық және бюджеттік заңнаманы өзгерту, бюджеттің шығысты және кірісті бөліктеріндегі жүйелік диспропорцияларды жою әзірге болмай тұр. Үкімет және биліктің жергілікті органдары қаржылық резервтерді тапжылмай іздеумен айналысуда, бірақ бұл жүйесіз ұмтылыстар қалыптасқан қиын жағдайды жақсартуға жағдай жасамайды.

              Қазақстан Республикасындағы бюджетті құру тәжірибесі кемшіліктерге ие:

–      мемлекеттік бюджет көп деңгейлі, көп құрамды күрделі жүйе бола отырып, біртұтас емес жүйе ретінде құрылады, республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы өзара байланыс жойылған;

–      атқарушы биліктің жергілікті органдары салықтық базаның ұлғаюына қызығушылық танытпайды, себебі белгілі бір деңгейде кіріс бөлігі Үкіметпен бекітілген жан басына шаққандағы бюджеттік қамтамасыз ету нормалары негізінде құрылады және кірістердің барлық қол жеткізілген өсімі республикалық бюджетке аударылады.

–      жан басына шаққандағы қамтамасыз ету нормативі шамадан тыс іріленген, төмендетілген және минималды қажетті шығындардың бірліктік нормаларына сәйкес келмейді, осының нәтижесінде жергілікті бюджеттің қарыз көлемі тәжірибе жүзінде төмендемейді және кейбір облыстарда бюджет көлемінің 30% дейін жетеді.

–      шығындардың көптеген обьектілері мен түрлері бойынша әлеуметтік және экономикалық нормативтердің болмауы бюджетті құру үрдісін және оның орындалуын бақылауды қиындатады, бюджеттің бірнеше рет нақтылануына және секвестрленуіне алып келеді;

–      салалар, бағдарламалар, функционалды топтар, аймақтар арасында шектелген бюджеттік ресурстарды бөлу субьективті фактордың басымдығымен жүргізіледі;

–      бюджеттің орындалуын бағалау жүйесінің болмауы бюджеттік қаражаттарды тиімсіз қолдануға алып келеді.

Қазіргі кезде аталған мәселелерді шешу бюджетті орталықсыздандырумен байланысты деген пікірлер қалыптасқан. Бюджеттік түсімдерді қысқарту жағдайында шығыстарды сақтау немесе ұлғайтуды талап ететін топтар жағынан саяси қысымдар, Үкіметті мемлекеттік бюджеттің баптарының бөлігін биліктің жергілікті органдарына аударуына мәжбүрлейді.              27

Осының нәтижесінде қазір жергілікті бюджеттерден жергілікті ғана емес, жалпы ұлттық маңызға (соның ішінде әлеуметтік қамтамасыз етуге, қорғанысқа, қоғамдық тәртіпті күзетуге кететін шығыстар) ие мемлекеттік шығыстардың біраз және ұлғая беретін үлесі қаржыландырылады. Мемлекеттік мекемелерді жекешелендіру нәтижесінде әлеуметтік кажеттіліктерге және инфрақұрылымға кететін шығыстар да жергілікті бюджеттерге жүктелген. Сол уақытта жергілікті бюджеттердің жеке кірістері өсіп кеткен шығыстарға әлдеқайда дәл келмейді. Оған қоса, көптеген себептерге байланысты жергілікті салықтардың үлесі әрдайым төмендеуде. Жергілікті органдарға шығыстардың біраз бөлігін аудара отырып, Үкімет олар өздерінің шығыстарын өздері дербес қысқартуға мәжбүр болады деген оймен, олардың кірістерінің сәйкесінше ұлғаюын қамтамасыз етпеді. Бұл шын мәнінде жергілікті бюджеттерді шектейді, осының нәтижесінде шығындардың көптеген баптары бойынша қарыз жинақталады. Жалақы бойынша қарыздарды жабу үшін жергілікті органдар бюджеттік ссудалар және коммерциялық несиелер алуға мәжбүр болады. Бюджеттің тапшылығынан, олар өздерінің қарыздары бойынша есептесе алмайды. Қарыздар тоқтамастан өседі, ал бюджеттік алымдардың қалыптасқан жүйесі оларды жабуға кедергі жасайды. Үкіметпен жергілікті салықтар базасын төмендетуге және алынып бітпеген кірістерді қайта қалпына келтіру бойынша шаралар қолданбауға алып келетін шешімдер қабылданады. Осындай тәжірибе экономиканың тұрақсыздануына және бюджет құрылымында айқындылықтың бұзылуына алып келуі мүмкін. Нәтижесінде салықтық өкілеттіктердің орталықсыздандырылуымен еріп жүрмейтін, шығыстардың орталықсыздандырылуы аймақтардың одан да үлкен теңсіздігіне алып келеді.

Әрине, бюджеттердің парасатты орталықсыздандырылуы пайдалы болып табылады. Ол жергілікті органдардың, халыққа ұсынылатын мемлекетпен кепілдендірілген қызметтердің сапасы және мөлшері үшін жауапкершілігін жоғарылатады. Бірақ жауапкершіліктің жоғарылауы сәйкесінше өкілеттіктердің және бастысы, оларды жүзеге асыру үшін жеткілікті қаражаттардың болуын ұйғарады. Дегенмен, бұл компоненттер әзірге теңдестірілмеген. Сондықтан қазіргі уақытта жарияланған бюджеттік орталықсыздандырылу принципі нақты мазмұнмен толтырылуы қажет. Бюджеттің шығыстары мен кірістерін бөлуді мемлекеттік басқарудың әр түрлі деңгейлері арасында функцияларды айқын бөлу негізінде жүргізу қажет. Қазіргі уақытта көптеген мемлекеттік қызметтер жергілікті жерде және орталықта қосарланады. Мысалы, өртті қадағалау қызметі орталықта да, жергілікті жерде де іске асырылады – бұл жүйені қаржыландыру республикалық бюджеттен де, жергілікті бюджеттен де жүзеге асырылады. Сол сияқты ветеринарлық қызметтер, тәртіп сақтауды қадағалау қызметтері және т. б. жүйелерін қаржыландыру бөлігінде де жағдай осындай болып тұр. Әдістемелік жағынан биліктің орталық органдарына таза мемлекеттік қызметтерді қалдырған дұрыс болар еді: әскерді, мемлекеттік қауіпсіздік,

                                                                                                                                                      28

әділет комитеттерін және т.б. қаржыландыру, ал жергілікті халықтың мүддесіне қатыстының барлығын биліктің жергілікті органдарына тапсыру. Бюджеттік үрдістің бірлік принципін қамтамасыз етуді әлеуметтік-экономикалық қамтамасыз етудің нормативтерін орнату және оның орындалуын бақылауды күшейту жолымен іске асыру қажет [22, 58 б].

Биліктің жергілікті органдарының кірістері мен шығыстары арасындағы сәйкессіздік үкіметтік құрылымдардың әр түрлі бөлімдері арасында қаражаттарды қайта бөлуді қажет етеді – биліктің жергілікті органдарымен ұсынылатын, жергілікті бюджеттердің жасырын тапшылығын жабу үшін және коммуналдық қызметтердің минималды деңгейін қамтамасыз ету үшін (теңестіру). Аталған міндетті жүзеге асыру үшін қаржылық жүйенің әрекет ету өнімділігін және оның жұмысының тиімділігін жоғарылатуға бағытталған бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістемесін жасау қажет.

Кешенді бюджеттік жоспарлау және бағдарламалаудың негізгі әдістемелік алғышарты болып халықты мемлекетпен кепілдендірілген қызметтермен қамтамасыз етудің ғылыми негізделген нормалар жүйесі табылады. Көптеген әлеуметтік нормативтер салалық нормативті құжаттар нормаларында жоспарлы экономика кезеңінде орнатылған болатын. Олар талап етілетін елді мекеннің бір мың тұрғынына есебінде орындардың, кереуеттердің, шаршы метрлердің талап етілетін мөлшері болып табылады. Көптеген әлеуметтік нормалар ескірді және қайта қарастыруды талап етеді. Әлеуметтік нормалар – бұл біз жоспарланған кезеңде қол жеткізгіміз келетін қызмет көрсету деңгейі [23, 88 б].

Әлеуметтік нормалардан басқа, экономикалық нормативтерді – әлеуметтік норматив бірлігіне кететін шығындар нормасы, жасау қажет болып табылады. Мысалы, мектептегі бір орынға мұғалімдерге, қызмет көрсетуші персоналға, жылуға, электр энергиясына, байланысқа, суға деген қажеттілік, сонымен бірге, жаңа оқу орындарын құруға қажетті капиталдық салымдарға деген қажеттілік.

Жоспарлау міндеттеріне байланысты, бюджеттік ресурстарды бюджеттік саланың қалыпты қызмет етуі үшін қажетті ағымдағы шығындарға, әлеуметтік нормативке сәйкес келетін қызмет көрсету деңгейіне қол жеткізу үшін қажет етілетін қаражаттар – капиталдық шығындарға бөлу керек.

Бюджеттік қаржы бөлудің кемшілігіне байланысты тәжірибе жүзінде көптеген жағдайларда бюджеттің кірістері орнатылған экономикалық нормативтерге сай есептелген ағымдағы шығындарды жабуды қамтамасыз етпейді.

              Республикалық деңгейде бағдарламалар арасында ресурстарды бөлу оңтайландырылады және республикалық және жергілікті бюджеттер шығындары арасында қолайлы қарым-қатынас анықталады. Содан кейін сол сияқты облыстар арасында бюджеттік ресурстар бөлінеді [24, 137 б].

                                                                                                                   29

3.2 Қазақстан Республикасындағы бюджет үрдісінің тиімділігін арттыру жолдары

Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің принциптерінің бірі болып бюджеттердің дербестігі табылады. Ол мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің бюджеттік үрдісті дербес жүзеге асыру құқығын реттейді. Сонымен бірге, мемлекеттік басқарудың белгілі бір деңгейіне Бюджеттік кодекспен сәйкес бюджет деңгейі орнатылған: республикалық бюджет, Астана және Алматы қалаларының, облыстың бюджеттері, облыстық маңызы бар қала бюджеті, аудандық бюджет.

Бюджет жүйесінің аталған принципіне сай, біздің елімізде бюджеттің барлық деңгейлері сәйкес атқарушы органдармен, әкімдіктермен, мәслихаттармен, республикалық деңгейде – Үкіметпен және Парламентпен дербес қарастырылады, бекітіледі және атқарылады. Бірақ, жергілікті бюджеттердің дербестігі шектерін регламенттейтін нормаларды тәжірибеде қолдануды пайдалану олардың қатаң шектелгендігін көрсетеді.

Мемлекеттік реттеу шеңберінде бюджетаралық қатынастардың негізгі мақсаты болып бюджеттің барлық деңгейлерінде бюджеттік қамтамасыз етуді теңестіру және атқарушы билікпен Қазақстанның барлық территориясында мемлекеттік қызметтердің бірдей деңгейін ұсыну табылады.

Бұл мақсатқа қол жеткізу жекелеген ауданның немесе облыстың мүдделерінің мемлекет мүдделеріне бағынуына негізделген, бюджеттің деңгейлері арасында кірістер мен шығыстарды бөлуді тек қана орталықтандыру арқылы мүмкін. Мұндай бюджетаралық қатынастарды реттеу механизмі бар: заңды түрде республикалық және жергілікті бюджеттерге аударылатын кірістер түрлері, сонымен бірге мемлекеттік қызметтердің барлық бағыттары бойынша іске асырылатын шығыстар анықталған. Осы кезде бюджеттің бір деңгейінен басқасына шығыстарды немесе түсімдердің түрлерін жіберу тек қана бюджеттік заңнамаға өзгертулер мен толықтырулар енгізу жолымен мүмкін болады және облыстық (аудандық) мәслихат берілген территорияда бюджеттің кірісті және шығысты бөліктерін сапалы өзгерту сұрақтарын дербес шешу құзіретіне ие емес болып табылады.

Егер салықтық және салықтық емес түсімдер, сонымен бірге негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер бойынша мемлекеттік реттеу сомаларды көрсетусіз белгілі бір тізімді орнатумен шектелсе, онда бюджеттік субвенциялар мен алымдар көлемі абсолютті көрсетілімде үш жылдық кезеңге белгіленеді. Осы кезде республикалық бюджет пен облыстық бюджет арасындағы трансферттер көлемі Қазақстан Республикасының заңымен, ал облыстық пен аудандық арасындағы трансферттер көлемі облыстық мәслихат шешімімен бекітіледі. Бюджеттің жоғарғы тұрған деңгейінің төмен тұрған деңгейінен артықшылығы және басымдығы байқалады.

                                                                                                                    30

Нәтижесі, облыс аудандарына трансферттер көлемін жеткізу облыста орнатылған трансферттердің жалпы көлеміне тікелей тәуелді болып табылады. Жағдайды толық түсіндіру үшін салықтар мен жинақтар тізімінің, салық салу базасының, есептеу әдістерінің бар болуы олар бойынша  абсолютті сомаларда болжамдық көрсеткіштерді анықтауға мүмкіндік беретінін айта кету қажет.                   

Мемлекеттік қызметтердің стандартты жиынтығы ұсынылатын жергілікті бюджеттердің жалпы көлемі вертикаль бойынша жүргізіледі: төменнен – жоғары. Осыған байланысты төмен тұрған бюджеттердің дербестігі, әдетте, бюджеттің жоғарыда көрсетілген көрсеткіштерінің  құрылу кезеңінде субвенциялар мөлшерін максималды көбейтуден, сәйкесінше, алымдар сомасын, сонымен бірге салықтық және салықтық емес түсімдер сомасын азайтудан тұрады. Ал бұл, бірінші кезекте жергілікті бюджеттер жетекшілерінің профессионалды қасиеттеріне, олардың жоғары тұрған бюджет үкім етушілерімен, сол немесе басқа аймақты білдіретін Парламент депутаттарымен жеке қарым-қатынасына тәуелді болып табылады.

Бюджетаралық қатынастардың назар аударарлық келесі сәті, бұл сәйкесінше бюджеттерді төмен тұрған бюджеттердің іс-әрекет етуінің белгілі бір шектеулілігін растайтын мемлекеттік басқарудың әр түрлі деңгейлерінің қарастыру және бекіту мерзімдері болып табылады.

Республикалық бюджеттің жобасы Үкіметтің қарастыруына 15 тамыздан кешіктірілмей ұсынылады; Үкімет өз кезегінде Парламентке 15 қыркүйектен кешіктірмей ұсынады; облыстық бюджет жобасы облыс әкімдігіне 1 қазаннан кешіктірілмей ұсынылады; облыстық әкімдік облыс мәслихатына 15 қазаннан кешіктірмей ұсынады; аудандық бюджет жобасы аудан әкімдігіне 15 қазаннан кешіктірілмей ұсынылады; аудан әкімдігі мәслихатқа 1 қарашадан кешіктірмей ұсынады. Аудандық бюджет облыстық бюджет бекітілгеннен кейін екі аптадан кешіктірілмей аудан мәслихатымен бекітіледі. Облыстық бюджет республикалық бюджет бекітілгеннен кейін екі аптадан кешіктірілмей бекітіледі.

Республикалық бюджет бекітілген кезде облыстық немесе аудандық бюджеттің бекітілмеуі техникалық себептерге байланысты да мүмкін емес, мұндай жағдайда бюджеттің орындалуы бойынша орталық атқарушы орган және оның территориалды бөлімшелері түсімдер мен бюджеттер деңгейлері арасындағы шығыстар сомасын бөлуді жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болмайды. Осының нәтижесінде республикалық бюджетті өз уақытында орындау және жергілікті бюджеттердің орындалуына қызмет көрсету мүмкіндігіне ие болмайды.

Осыдан шығатын қорытынды: облыстық бюджеттер республикалық бюджет көрсеткіштеріне, сонымен бірге Парламентпен және Үкіметпен бекітілетін нормативті құқықтық актілердің нормалары мен жағдайларына, аудандық сәйкесінше облыстық бюджетке толығымен тәуелді болып табылады.

                                                                                                                    31

Жергілікті бюджеттерді басқару органдарының құқықтары, кейінірек, міндеттері бюджет кірісіне орнатылған түсімдер көлемін және бөлінген бюджеттік қаражаттарды тиімді және мақсатты қолдану құралымен мемлекеттік қызметтерді сапалы көрсетуді қамтамасыз етумен түсіндіріледі.

Сәйкесінше, Бюджеттік кодексте жергілікті бюджеттерді жасау, қарастыру және бекітудің қазіргі тәртібі нақты шындықтан алыс және үлкен көлемде уақыттық, еңбектік және материалдық шығындарға әкеледі.

Мұндай жағдайда, бюджеттің төменгі деңгейінің бюджеттің жоғарғы деңгейімен өзара қарым-қатынасындағы шектелген дербестігі мен теңдігін декларацияламай, бюджеттік үрдісті келесі түрде жеңілдетуге болады:

1)          барлық деңгейлердегі әкімдіктерде бюджеттік жоспарлау бойынша өкілетті органдар мен экономикалық жоспарлау бойынша өкілетті органдарды территориалды бөлімше мәртебесін бар бюджеттік жоспарлау бойынша орталық өкілетті орган құрамына кірістіре отырып, біртұтас мемлекеттік органға біріктіру;

2)          бюджеттік жоспарлау бойынша орталық өкілетті орган территориалды бірлестіктермен біріге отырып, республикалық және облыстық (аудандық) бюджеттер жобаларын жасайды және Үкіметке ұсынады.

3)          Үкімет республикалық бюджет туралы заң жобасын Парламентке ұсынады, сонымен бірге сәйкесінше әкімдіктерге бағытталатын облыстық бюджеттер жобаларын келістіреді.

4)          Облыстық әкімдіктер Үкіметпен қабылданған облыстық бюджет жобасын облыстық мәслихаттың бекітуіне енгізеді және аудандық мәслихаттардың бекітуі үшін аудандық әкімдіктерге жеткізуімен бірге аудандық бюджеттердің жобаларын келістіреді.

Тәжірибе көрсеткендей, бюджеттерді жасау, қарастыру және бекіту осы схема бойынша жүзеге асырылады, ел басшылығымен көрсетілген республика мен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму приоритеттерін есепке ала отырып, өтпелі экономика жағдайында қоғамның мемлекеттік қызметтерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыратын басқа механизм жоқ болып табылады. Ал мысал ретінде осындай мемлекеттік органның болуына келесі фактті келтіруге болады: республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын  облыстық және аудандық территориалды бөлімшелері бар, бюджеттің орындалуы бойынша орталық өкілетті орган жүзеге асырады.

Ұсынылған әкімшілік қайта құрылымдар, қазіргі заңдарға өзгерістер енгізуді қажет еткендігімен, бюджетаралық қатынастарды реттеу саласында мемлекеттік басқару тиімділігін жоғарылатуға әкеледі және ең бастысы, Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болып жарияланған, ал мемлекеттің дербес субьектілері болып табылмайтын облыстар мен аудандар әкімшілік-территориалды бірлік мәртебесіне ие болып табылатын ел Конституциясына сәйкес келетін болады.   

                                                                                                                                 32

                                           ҚОРЫТЫНДЫ

Бюджет өндірістік үрдістің маңызды алғышарты және іске асыру құралы болып табылады. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету үшін, ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру үшін, қорғаныс қабілеттілікті қолдау үшін және басқа мемлекеттік қызметтерді орындау үшін жағдайлар жасалады. Сәйкесінше, шаруашылық механизмнің қалыпты қызмет етуі бюджеттік қатынастарды жетілдірмейінше, ғылыми негізделген бюджеттік саясатты жүргізусіз, бюджеттік үрдісті басқарудың тиімді жүйесінсіз мүмкін емес. Нарықпен, корпорациялар және мемлекетпен басқарылатын экономикаға өту мемлекеттік бюджетті терең қайта құруды, кәсіпорындар мен салалар қаржыларын, аймақтық және жергілікті деңгейдегі қаржылық қатынастардың, бюджеттен тыс қорлар жаңа блогінің серпінді дамуын талап етеді.

Ел экономикасына жасалған талдауларға байланысты Қазақстанда да сәтті бюджеттік саясаттың маңызды құрауыштары орын алып отыр. Бұл мемлекеттік міндеттемелердің шынайы деңгейінде орталықтанатын бюджеттік тапшылықтың төмен деңгейін қамтамасыз ететін, несиелік нарықта төмен пайыздық мөлшерлемені қолдауға, жеке секторды қаржыландыруды ұлғайтуға жағдай жасайтын мемлекеттік шығыстарды қатаң шектеу саясаты болып табылады. Мұндай саясат экономикалық өсудің тұрақты темптеріне қол жеткізуге, жұмыссыздықты төмендетуге, халықтың әл-аухаты деңгейінің жоғарылауына жағдай жасайды.

Қазақстан экономикасы дағдарыстық жағдайдан шыққандығына байланысты, алдымен бюджеттердің барлық жеке кірістерін барлық функционалдық топтарды толық бюджеттік қамтамасыз етуге біртіндеп қол жеткізу міндеттерін шешуге бағыттау қажет. Осыдан кейін, бюджеттік қаражаттардың бөлігін капиталдық шығындарға бағыттай отырып, барлық әлеуметтік нормативтерді жүз пайыздық қамтамасыз етуге қол жеткізу міндетін шешуге болады. Егер барлық бюджеттік қаражаттарды тек қана тұтынуға жұмсайтын болса, онда өндірістің өсуін және бюджетке кірістер түсімінің өсуін күту мүмкін емес. Сондықтан, тұтыну және жинақтау көлемдерінің әр түрлі пропорциялары кезінде өсу темпінің мүмкін нұсқаларына экономикалық талдау жүргізу және осы негізде тез өтелетін инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін алып пайдаланудың негізделген шегін орнату қажет.

              Бюджетті және өткізіліп жатқан әлеуметтік-экономикалық саясатты бағалау үшін қатаң ғылыми әдістерді, сонымен бірге өткен жылдардағы тиімділіктен мәліметтерді қолдану керек. Бұл бағдарламалар мақсаттарының бастапқыда бағытталған мақсаттар мен мұқтаждықтарға сәйкестігін бағалауға мүмкіндік береді. Орталық деңгейде сыртқы аудиттің тәуелсіз институтын, муниципалды деңгейде − мәслихаттар жанында сыртқы аудиттің комитеттерін құру дұрыс болар еді, себебі бюджеттің орындалуын

                                                                                                                          33

бақылаудың тиімді жүйесі тек қана ішкі аудит пен бақылауға сүйене бермейді. Бюджетті бағалау Қазақстандағы бюджеттік циклдің ажырамас бөлігі болуы керек.                 

              Республикалық бюджет бекітілген кезде облыстық немесе аудандық бюджеттің бекітілмеуі техникалық себептерге байланысты да мүмкін емес, мұндай жағдайда бюджеттің орындалуы бойынша орталық өкілетті орган және оның территориалды бөлімшелері түсімдер мен бюджеттер деңгейлері арасындағы шығыстар сомасын бөлуді жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болмайды. Осының нәтижесінде республикалық бюджетті өз уақытында орындау және жергілікті бюджеттердің орындалуына қызмет көрсету мүмкіндігіне ие болмайды.

Осыдан шығатын қорытынды: облыстық бюджеттер республикалық бюджет көрсеткіштеріне, сонымен бірге, Парламентпен және Үкіметпен бекітілетін нормативті құқықтық актілердің нормалары мен жағдайларына, аудандық сәйкесінше облыстық бюджетке толығымен тәуелді болып табылады. Жергілікті бюджеттерді басқару органдарының құқықтары, кейінірек, міндеттері бюджет кірісіне орнатылған түсімдер көлемін және бөлінген бюджеттік қаражаттарды тиімді және мақсатты қолдану құралымен мемлекеттік қызметтерді сапалы көрсетуді қамтамасыз етумен түсіндіріледі.

                                                                                                                                 34

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Ілиясов Қ. Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. − Алматы: 2005

2. Мельников В. Д. Основы финансов: Учебник. − Алматы: 2005 

3. Ілиясов Қ. Қ. Мемлекеттік бюджет шығындары, − Алматы: 2003

4. Финансы: Учебник. Под ред. В. В. Ковалева. − М: 2004

5. Миляков Н. В. Финансы: Учебник. − М: 2004

6. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «2007 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Заңын іске асыру туралы Қаулысы

7. Астана қаласы әкімдігінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты

8. Координационный план разработки среднесрочной фискальной политики акимата города Астаны на 2007-2009 годы

9. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 тамыздағы N 918 «Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзiмдi фискалдық саясаты туралы» Қаулысы

10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 27 мамырдағы N 523 «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты туралы» Қаулысы

11.  Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы

12. Постановление Правительства Республики Казахстан от 21 июня 2004 года № 677 «Об утверждении Правил разработки среднесрочной фискальной политики

13. САПП Республики Казахстан, 2004 г., № 24

14. Қазақстан Республикасының Конституциясы // Алматы, «Жеті жарғы», 1999.

15. Постановление Правительства Республики Казахстан от 5 февраля 2005 года N 110 «Об утверждении Правил исполнения республиканского и местных бюджетов»

16. Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің Актілер Жинағы, 2005 ж., № 6

17. Қазақстан Республикасы 1999 жылғы 1 сәуірдегі № 357 «Бюджеттік жүйе туралы» Заңы

18. Мемлекеттік және бюджеттік ұйымдардағы бухгалтерлік есеп және салықтар, № 4, 2006 ж.

19. Ақша және несие, № 9, 1996

20. Астана Ақшамы, № 18, 2007

21. «Қаржы қаражат − Финансы Казахстана», ғылыми-практикалық журнал, 2003 ж.

22. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі N 548 Бюджет кодексі

23. Б. М. Сабанти. Теория финансов: Учебное пособие. − М: 2000

24. Финансы: Учебник. Под ред. проф. Л. А. Дробозиной. − М: 1997

                                                                                                                  35