Бағалы қағаздар нарығы

   Дт - № 7410 «Инвестицияларды пайдаланудан түскен табыс» шоты.

   Кт - № 1100 «Акциялар» шоты.

     Акцияларды  кепілдікке беру кезінде кәсіпорынның есебінде № 1100-1150 шоттар бойынша ішкі жазу жазылады: бұл акциялардың құны арнайы ашылатын (аналитикалық есепте) «Кепілдікке берілетін акциялар»  субшотында белгіленеді. Бұл субшотгағы ақпарат кепіл ұстаушылар бойынша  қосымша топтастырылады. Акцияның кепілдігімен қамтамасыз етілген міндеттемелердің орындалуы кәсіпорынның есебінде кері жазуға себепкер болады. 

4. Борыш міндеттемелері бойынша операцияларының есебі

      Борыштық  бағалы қағаздардың (облигациялардың, депозиттік сертификаттардың, вексельдердің және т.б.) бухгалтерлік есебі үшін № 1100 –1150 «Қаржылық инвестициялар» синтетикалық шоттары қолданылады.

     Борыштық  міндеттемелер оларды сатып алуға  жұмсалған накты шығындар бойынша кіріске алынады. Олардың құрамы акцияларды сатып алу кезіндегі нақты шығындардың құрамына ұқсас. Борыштық міндеттемелердің номиналды құны олардың өте маңызды құрамдас бөлігі болып саналады.

     Егер  бастапқы (баланстық) құн номиналды  бағадан жоғары болса, онда олардың арасындағы айырма шығыс етіледі, төмен болған жағдайда - қосып есептеледі. Жабу мерзімі бір жылға дейінгі бағалы қағаздар бойынша бұл операция оларды кәсіпорынның балансынан шығыс етумен бір мезгілде жасалады.

     Бір жылдан астам мерзімге алынған облигациялар бойынша бастапқы құнның түзетілуі олардың № 1100-1150 шоттар бойынша бастапқы (баланстық) құны облигацияларды жабу (өтеп алу) мезгіліне номиналды бағасына сәйкес келуіне негізделіп жасалады.

     Бастапқы  құн мен номиналды бағаның  арасындағы айырманы шығыс ету немесе қосып есептеу кәсіпорынға тиесілі облигациялар бойынша алынатын пайыздар есебінен жасалады.

      Тиесілі табысты есептеу кезінде әрбір  шығыс етілетін немесе қосып есептелетін бастапқы құн мен номиналды бағаның арасындағы айырманың бөлігі айырмашылықтың жалпы сомасы мен облигациялар бойынша табысты белгіленген мерзімде төлеуге негізделіп аныкталады. Айырманың бұл бөлігі төмендегі формула бойынша есептелуі мүмкін:

Б = (Бқ - Н) : (М х С)

бұл жерде: Б - облигацияның бастапқы құны мен номиналды бағасының

          арасындағы айырманың  бөлігі;

Бқ - облигацияның бастапқы құны, яғни бағалы қағазды сатып алу бойынша нақты шығындардың сомасы;

Н - облигацияның номиналды бағасы, яғни бағалы қағаздың бланкісінде белгіленген құн;

М - эмиссия күнінен бастап облигацияның иесі салынған ақша қаражаттарын талап етуге құқық алатьш күнге дейінгі облигацияның айналым мерзімі;

С - жыл ішінде облигация бойынша  табыс төлемінің саны.

     Сол немесе басқа борыштық міндеттемелерді  жауапкершілігіне алу кезінде бухгалтерлік есеп шоттарында төмендегі жазулар жазылады:

            а) борыштық міндеттемелері үшін қаражаттар аудару кезінде:

     Дт - № 3230 «Борыштық міндеттемелермен операциялар жүргізу» субшоты.

     Кт - № 1040, 1050 «Валюталық және есеп айырысу  шоттарындағы ақшалар» төлем түріне байланысты.

б) сатып алу нақтылығы расталған кезде: 
Дт - № 1100-1150 «Қаржылық инвестициялар»

     Кт - № 3230 «Борыштық міндеттемелермен операциялар жүргізу» субшоты. 

     Егер  облигациялар өсу пайыздарына сәйкес сатылса, онда пайыздарды төлеу күндерімен сәйкес келмейтін күндері оларды сатып алу кезінде сатушы мен сатып алушы өздерінің арасында тиісті соманы бөліп алуы тиіс. Сатушы сатып алушыға облигацияның нарыктық құнынан басқа олардың соңғы төлемі кезінен өткен мерзімге тиесілі пайыздар төлейді. Пайыздарды төлеудің кезекті мерзімі келгенде алушы оларды толық пайыздық кезең үшін алады.

     Алушының  бухгалтерлік есебінде бұл операциялар  төмендегіше бейнеленеді:

               а) олардың соңғы төлемі кезінен өткен кезеңіне тиесілі пайыздардың 
сомасы мен құнына қоса, облигацияның сатып алу құнына алынатың облигация үшін қаражаттардың аударылу кезінде:

     Дт - № 3530 «Сатып алу құнымен операциялар  жүргізу» субшоты.

     Кт - № 1040, 1050 «Валюталық және есеп айырысу  шоттарындағы ақшалар» төлем түріне байланысты.

б) облигация сатып алушының билігіне көшу кезінде: 
Дт - № 1100 -1150«Қаржылық инвестициялар»

     - № 1620 «Аддағы кезеңдердің басқа  шығыстары» шоты бойынша оларды  соңғы төлемі кезінен өткен  кезеңіне тиесілі пайыздар үшін  жазылады.

     Кт  - № 3530 «Сатып алу құнымен операциялар» субшоты,

            в) пайыздармен болатын кейінгі операциялар:

     Дт - № 3530 «Сатып алу құнымен операциялар  жүргізу» субшоты толық кезекті пайыздық кезеңге тиесілі пайыздар.

     Кт - № 1620 «Алдағы кезендердің басқа  шығыстары» шоты бойынша оларды соңғы төлемі кезінен өткен кезеңіне тиесілі пайыздар үшін жазылады.

     Борыштық  міндеггемер бойынша табыс (пайыз) алумен байланысты бухгалтерлік есеп шоттарында қаралған жазулар мұнан бұрын қаралғандарға тіпті жақын. Егер борыш міндеттемелерінің бастапқы құны номиналды бағадан жоғары болса, онда кәсіпорынға тиесілі сыйақыны әрбір есептеу кезінде төмендегі жазу жазылады:

     Дт - № 3230 «Борыштық міндеттемелермен операциялар жүргізу» субшоты, алуға тиесілі табыстың сомасына.

     Кт - № 1100-1150 «Қаржылық инвестициялар» бастапқы құн мен номиналды бағаның арасындағы айырманың бір бөлігіне, № 6210 шоты № 1100-1150 шоттар мен № 3230 субшотына апарылған сомалар арасындағы ай-ырмаға.

     Егер  есептелген борыштық міндеттемелердің бастапқы құны олардың номиналды құнынан төмен болса, онда әрбір кәсіпорындағы тиесілі пайыздар есептеу кезінде төмендегі жазу жазылады:

     Дт - № 3230 «Борыштық міндеттемелермен операциялар жүргізу» субшоты, алуға тиесілі табыстың сомасына.

     Кт - № 1100-1150 «Қаржылық инвестициялар"»  бастапқы құн мен номиналды бағаның арасындағы айырманың бір бөлігіне, № 6210 шоты № 1100 -1150 шоттар мен № 3230 субшотына апарылған сомалар арасындағы айырмаға.

      Бір жылдан кем мерзімге шығарылған борыштық міндеттемелер жағдайында жоғарыда келтірілген жазулар оларды жабумен бір мезгілде жазылады. Нәтижеде бухгалтерлік есеп шоттарында жабу төмендегіше көрсетіледі:

              1) алынған борыштық міндеттемелердің номинадды құнына (егер пайыздар қарастырылған болса, онда олардың сомаларын қоса):

   Дт - № 3230 «Борыш міндеттемелер» субшоты.

   Кт - № 6210 «Инвестициялардың пайдаланылуынан  түскен табыс" шоты.

            2) алынған борыштық міндеттемелердің нақты құнына:

     Дт - № 7410 «Инвестициялардың пайдаланылуымен  байланысты шығыстар» шоты.

              3) дисконттың сомасына (егер пайыздар қарастырылған болса, онда 
табыстардың сол түрінің сомасын қоса):

     Дт - № 1220-1230 «Еншілес (бағынышты) ұйымдардың дебиторлык қарыздары» шоттары.

   Кт - № 6210 «Инвестициялардың пайдаланылуынан  түскен табыс" шоты.

            4) қаражаттардың алынған сомасына:

   Дт - № 1040 «Есеп айырысу шотындағы  ақшалар» шоты:

   Кт - № 3230 «Борыштық міндеттемелер» субшоты.

     Пайыздық  купондар бойынша мерзімді төлемдер жасалатын табысты төлеу, жабу мерзімі бір жылдан астам облигацияны сату кезінде пайыздық кезеңнің басталған күнінен облигацияны сату күнін коса кезеңде есептелген пайыздар сомасы облигацияның сату бағасына, оның құрамдас бөлігі ретінде енгізілуі мүмкін. Бұл пайыздар сомасы пайдалар мен залалдардың есебіне апарылады.

   Бұл кезде  мынадай жазулар жазылады:

     Дт - № 1040 «Есеп айырысу шотындағы ақшалар» шоты өткізудің нақты бағасына.

     Кт - № 1100-1150 «Қаржылық инвестициялар» облигацияның бастапқы құнына

     № 6210 «Инвестициялардың пайдаланылуынан  түскен табыс» шоты пайыздардың сомасын қоспаған кездегі облигацияның нақты бағасы мен оның бастапқы құнының арасындағы айырма мен есептелген пайыздарға.

     Бұл жағдайда пайыздардың сомасы төмендегі  формула бойышпа есептеп шығарылуы  мүмкін:

П = (НхОп: 100)х(М:Ұ),

бұл жерде: П - пайыздық кезеңнің басталған күнінен  облигацияны сату

           күнін қоса кезенде  есептелген пайыздар сомасы;

           Н - облигацияның номиналды  бағасы;

           Оп - облигация бойынша  қарастырылған пайыздьщ мөлшері;

М - пайыздық кезеңнің басталған күнінен  облигацияны сату күнін қоса кезеңнің мерзім ұзақтығы (күндер);

Ұ  - ағымдағы пайыздық кезеңнің жалпы  ұзақтығы.

     Шетелдік  валюталардағы борыш бағалы қағаздармен  операциялар бойынша бағамдық айырмалар пайда болуы мүмкін. Олар № 1100-1150 «Қаржылық инвестициялар» шоттары бойынша есепке алу күні мен бұл шоттарды есептен шығыс ету күніне бағалы қағаздардың ақшалай бағалануларының арасындағы айырма болып табылады. Алайда, бағамдық айырма тек бағалы қағаздың сатып алыну мен сатылуы бірдей валюталық баға бойынша жасалған жағдайда ғана байқалады. Басқа жағдайларда бағамдық айырма табыс немесе бағалы қағазды қайта сату операциясынан болған жоғалтулардың сомасында «батып кетеді».

     Бұл операциялардың қалыптасуы төмендегіше  болады:

      1) валютаға депозитті сертификат  сатып алу (операцияны жүргізу күнінің бағасы бойынша):

 Дт - № 1100-1150 «Қаржылық инвестициялар» шоты.

 Кт - № 1050 «Елдің ішіндегі валюталық шоттағы  ақша» шоты.

      2) депозитті қайтару кезінде (қайтару  күніне бағасы бойынша): 
Дт - № 1050 «Елдің ішіндегі валюталық шоттағы ақша" шоты. 
Кт - № 1100-1150 «Қаржылық инвестициялар» шоты.

     3) пайда болған бағамдық айырманың  сомасына: 
Дт - № 1100-1150 «Қаржылық инвестициялар» шоты.

Кт - № 7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар»  шоты.

     Акционерлік қоғамдардың басқа валюталарға  айналу кабілеті бар (конвертирленген) облигацияларын сатып алып кәсіпорын  оларды белгілі кезенде бұл қоғамның акцияларына айырбастау құқығын  алады. Мұндай құқықты іске асыру  бухгалтерлік есепте № 1100-1150 (тиісті субшттор бойынша) шоттар бойынша ішкі жазулар  жазылады. Бұл жағдайда бағалы қағаздардың  баланстық бағалауының өзгерулері болуы мүмкін. Егер облигацияларды айырбастау нәтижесінде алынған  акциялардың нарықтық бағасы сол  облигациялардың баланстық құнынан  төмен болса, акциялар нақты нарықтық құн бойынша есепке алынады, ал сол  кезде облигациялардың баланстық  құны мен акциялардың нарықтық бағасы № 5510 «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған залалы)» шотына шығыс  етіледі. 
 

5. Бағалы  қағаздардың бағасыздану бойынша  операциялар

     Бағалы  қағаздар каржылардың ең тәуекелділігі  жоғары салымдарының бірі болып табылады. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп пен есеп беру туралы Ережелердегі өзгертулері  мен қосымшаларына сәйкес бағасы белгіленген бағалы қағаздар баланста ең төменгі құн қағидасы бойынша  бейнеленуі тиіс. Бұл егер жылдың соңында  балансты құрастыру кезінде бағасы белгіленген бағалы қағаздардың  құны баланстық құннан төмен бояса, онда жаңа нарықтық құн бойынша олардың  қайта бағалануы тиіс екеңдігін  білдіреді. Бағасы белгіленген бағалы қағаз желтоқсан айыньщ соңғы  күніндегі баға сатып алушы мен  сатушының сол күндегі бағасының  арасындағы орташа көрсеткіші ретінде  анықталады. Бұл кезде бағалы қағаздардың  баланстық (есепті) құны мен олардың қалыптасқан нарықтық  басын арасындағы айырманың сомасына қорытынды проводкаларымен мынадай жазу жазылуы тиіс: