Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің механизмі

1929-1939 жылдары  жүргізілген индустриализация арқылы  ел өндірістік және техникалық  мүмкіндігін арттырды. Индустриализация ауыл шаруашылығы қаржысына жүргізілгентіктен КСРО экономикасында диспропорция қалыптасты. Ауылда ұжымдастыру саясаты жүргізіліп, бұл үрдіс көпшілік халықың наразылығы мен жаппай ашаршылықты тудырды.

1939-1940 жылдары  КСРО-ға бұрынғы иеліктері қайтақосылды: Батыс Белоруссия, Батыс Украина, Молдавия, Батыс Карелия, Прибалтика.

1941 жылы 22 маусымда  жасалған Германияның тұтқиылдан  шабуылымен Ұлы Отан Соғысы  басталды. Алғашында Германия мен  оның одақтастары үлкен жетістіктерге  жетіп, алып аймақтарды бағындырды. Тек Мәскеуге қолдары жете алмады. Сталинград пен Курск түбіндегі шешуші шайқастардан кейін КСРО әскерлері шабуылға көшті. Соғыс 1945 жылы Берлинді алумен аяқталды.

1944 жылы КСРО  құрамына тәулсіз Тува кіреді. 1945 жылы Жапонимен соғыс барысынды Оңтүстік Сахалин мен Курил аралдары алынды. Жалпы соғыс барысында КСРО тарапынан адамдар шығын 30 миллионға жуықтады.

Соғыс нәтижесінде  Шығыс Еуропаның бірқатар мемлекеттерінде (Венгрия, Польша, Румыния, Болгрия, Чехословакия, ГДР) комунистік режимдер орнатылды. Варшава шарты ұйымы құрылып, Батыспен ардағы қатынас бірден суыды. 

КСРО-ның ыдырауы 

70-80 жылдары ұлттық  этникалық қақтығыстар жиілей  бастады.Соған қарамастан Мемлекет  басындағылар КСРО-ны «бауырмал  халықтың ұйымшыл отбасы» деп  атады.Көп ұлтты мемлекеттің билігі бір орталықтанған ,сондықтан барлық билік Коммунистік партия қолында болған болатын.

Көпшілік 70-80жылдарды, яғни Брежневтің билік ету кезеңін, КСРО-ң гүлденген кезеңі деп санаса, Брежнев өлімінен кейін Кеңес  Одағы құлдырай бастады. Көптеген зерттеушілер КСРО құлауының нақты себептерін көрсетпейді, әйтседе мүмкін болуларының ішінде келесілерін келтіред:

• Әр көп ұлтты  мемлекетте кездесетін орталықтанған  тенденциялар

• Стагнация,кейін  экономиканың құлдырауына, ол өз кезегінде саяси жүйенің құлауына әкелген Кеңестік жүйенің кемшіліктері

Ø КСРО экономикасына қатты әсер еткен әлемдік мұнай бағасының түсуі

Ø КСРО қару-жарақ жарысына төтеп бере алмауы,рейганомиканың жеңісі

Ø Үкімет басшылары саясатының тиімсіздігі, Брежнев және оның жолын қуушылардың реформалық қызметтері экономиканы құлдыратып,бірорталықтанған билік механизмін жоюы.

Ø КСРО-ны құлатуда батыс елдерінің қызығушылығы

Ø Билік үшін күрес

Ø Елде құлдырау үстіндегі анархия жағдайында саяси және шаруашылық элитаның мемлекетті бөлісіп, жекеменшікте көп иелікке ие болғылары келгендігі

Ø Ұлттық қайшылықтар,әр ұлттың өз салт-дәстүрін өзі дамытқысы келуі

Ø Елді демократизациялау салдарынан жеке ұлттардың КСРО-ның бөлуін қалауы

Ø Тәуелсіз зерттеушілердің пікірінше, КСРО экономикасының құлдырауына Горбачевтің Одақ экономикасының жартысына жақынын ұстап тұрған спирттік ішімдіктерге тиым салуы және т.б

ХХ ғасырдың 80-90 жылдары КСРО-ң әлеуметтік-саяси, экономикалық өміріндегі қатынастар шиеленісі 1991 ж 21- желтоқсанындағы одақтың  өмір сүруінің тоқтатылуына әкелді.

1985 жылы М.С.Горбачев  және оның жақтастарының «қайта  құру» саясатын бастауынан халықтың  саяси активтігі өсті, жаппай, соның  ішінде ұлттық қозғалыстар мен  ұйымдар құрылды. Кеңестік жүйені  реформалауға тырысуы елдегі  кризисті одан ары тереңдетті.Саяси сахнада бұл кризисс КСРО президенті Горбачев пен РФСФР президенті Ельциннің арасындағы қайшылықтар негізінде көрінді. 1989 жылы ресми түрде елде экономикалық кризисс басталғандығы жайлы жарияланды. Осы жылдары советтік экономикадағы басты проблема максимумына жетті, яғни үнемі тауар тапшылығы, саудадан күнделікті қолданылатын заттар жоғала бастағандығы(наннан басқа). Бүкіл ел бойынша сауданы карточкалық жүйе бойынша жүргізу енгізілді. 1991ж бастап алғаш демографиялық кризисс байқалды,елде туылымнан өлім көрсеткіші өсті.

КСРО территориясында  ұлтаралық қақтығыстар жиілей түсті.Осыған байланысты сөйлейтін болсақ, алысқа бармай-ақ, мысал ретінде өз еліміздегі 1986 жылғы аса озбырлық пен қатыгездікпен  басылған жастардың «Желтоқсан»  оқиғасын айта кетуге болады.Үкімет басына Колбиннің отыруы, халық үшін жылдар бойы жиналған ызалықтарына түрткі болғандай болды.

Осындай шиеленістің  ең шегінен шыққаны Таулы Қарабах  қақтығысы. 1988 ж бастап бұл жерде  армяндар мен азербайжандар қырғынға ұшырай бастады. 1989 жылы Армян КСР Жоғарғы Кеңесі Таулы Қарабахтың өзіне қосылғандығы жайлы жариялайды,ал Азербайжан КСР болса блокада бастағанын ескертеді.Сөйтіп, 1991 жылдан бастап екі ел арасында соғыс басталды деп айта аламыз.

Осындай шиеленіскен  жағдайлар Ферғана даласында да болып өтті.Оның басты себебі бірнеше ортаазиялық ұлтты бір бүтінге біріктірмек болулары.

КСРО-ң ыдырау үстіндегі жағдайын көре отырып, көптеген құрамындағы мемлекеттер болашаққа  деген нық сенімдері болмаса  да, Одақтың да келешегі шамалы екенін көре отырып, елінің болашақ дамуы үшін мемлекет басшылары егемендіктерін жариялай бастады. Бұл үрдісті алғашқы болып Балтық теңізі маңы елдері бастады.Оның үстіне, 1990 жылы 7 ақпандағы КСРО КП ОК биліктегі монополияның әлсірегенін жариялаған соң,елде алғашқы бәсекелестік сайлаулар өтті. Осының нәтижесінде көптеген одақтық мемлекеттерде билікке либералдар мен ұлтшылдар келді.Олар ортақ одақтық заңдардың республикалық заңдардан басымдығына наразылықтарын білдірді,сондай-ақ жергілікті экономикаға бақылауды өз қолдарына беруді және салықты тікелей одақ бюджетіне төлеуге қарсы шықты.Осы және тағы да басқа шиеленістер өзі оңып тұрмаған одақ арасындағы экономикалық байланысты үзді.

Бұл кризисс  әр елге әртүрлі әсер етті, әр ел әртүрлі  қабылдады. Литвада 1988 жылы 3 мамырда тәуелсіздік жолындағы Саюдис қозғалысы құрылды. Ал 1990 ж 11 наурызда Литва Жоғарғы Кеңесі ел егемендігі жөнінде жариялады. Сондай-ақ, көршілес Эстонияда 1988ж Эстония Халық Фронты құрылды да, мамырда Таллинде «әншілер революциясы» өтеді. 1990 ж 23 наурызда Эстония Компартиясы КСРО КП мүшелігінен шығатындығын жариялайды, ал кейін 1990ж 30 наурызында Эстония Жоғарғы Кеңесі өз тәуелсіздіктерін жариялайды. Осы кездері Латвияда да Халық Фронтының күшеюі байқалады, олардың негізгі мақсаты -ел тәуелсіздігі еді. 1990 жылы 4 мамырды Латвия Жоғарғы Кеңесі егемендіктерін жариялап, 1991 жылы 3 наурызда осы қабылданған шешім референдум арқылы бекітілді.

Кейін осы тәртіп бойынша Одақтас елдердің көбі өз егемендіктері мен тәуелсіздіктері  жайлы қаулылар қабылдап,референдумдар өткізе бастады.Мысалға:

• Украина- 1991ж 24 тамыз

• Қырғызстан- 1991ж 31 тамыз

• Өзбекстан  – 1991ж 1 қыркүйек

• Таджикистан- 1991ж 9 қыркүйек

• Армения -1991ж 29 қыркүйек

• Азербайжан- 1991ж 18 қазан

• Түркменстан-1991ж 27қазан

• РФСФР-1991 ж 12 желтоқсан

• Қазақстан- 1991ж 16 желтоқсанда өз тәуелсіздіктеріне  қолдары жетті. 

Қорытынды 

Әлемдегі ең байтақ территорияны иеленетін көпұлтты Ресей Федерциясы мұншама ұлтты, мұншама территорияны құрамына ендіруі  тарихтың сан мәселелрімен байланысты. Алғашында шағын Мәскеу князъдығын құрып, кейңннен империяға айналу жолы кімді де болса қызықтырды.

Ресейдің халықаралық  мәселелерде де шешуші рөл атқаруын көптеп кездестіруге болады. Мәселен, Наполеон соғысы, ІІ дүниежүзілік соғыста  фашистік Германияны жеңуі, ядролық қаруды ойлап табу, ғарышқа тұңғыш ұшуы, тағысын тағы.

Үш жүз жылға  жуық Ресей отары, жетпіс жыл одақтас  ел болып келген Қазақстанның Ресеймен тарихи байланыстығының ұзақ тізбегін көрсетеді. Абылайхан дәуірінде  Жоңғардан пана іздеп, бас сауғалап одақтас болып барған қазақ ұлты тарихи ұзақ кезеңнің позитивін де негативін де молынан көріп үлгерді. Орыс мәдениеті арқылы батыстық өркениетке де жақындадық. Ал жағымсыз тұстарын елім деп еңіреп өткен Махамбет те, маса боп ызыңдаған Алаш зиялылары да өз кезегінде айтып өтті. Тарихи ажырасуымыздың соңы 1986 жылғы “көтерілістің” болуы да көп нәрсені аңғартады.

Тарихи тамыры терең Ресей мен Қазақстан  арасында қазіргі таңда бейбіт, дотық  қатынас орнаған, болашағымыз да тек келісім мен тұрақтылық негізінде өрбиді деген сенімдемін. 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 

1. Под ред.  В.А. Бердинских. История России. Москва-2005.601 бет.

2. Боффа Д.  История Советского союза. Москва-1994. 347 бет.

3. Россия и  мир: Учебная книга по истории.  Ч.2. Москва-2005. 290 бет.

4. Зуев М.Н.История  России с древности до наших  дней. Москва-1999. 304 бет.

5. Горский А.А.  О времени и обстоятельствах  освобождения Москвы от власти  Орды // Вопросы истории.1997.№5.с 21-37. 

Тест сұрақтары: 

1. Рюркевич князъдері  құрған ең алғашқы Ресей территориясындағы мемлекет:

а. Ресей Федерациясы;

ә. Киев Русі;

б. Слваяндар  мемлекеті;

в. Боспор патшалығы;

г. Төменгі Поволжье.

2. 1237-1240 жылдары  Ресейге монғол-татар шапқыншылығын  басқарған:

а. Мамай;

ә. Батый;

б. Шағатай

в. Темір;

г. Едіге.

3. Рамановтар династиясы қшан билік басына келді?

а. 1613 жыл 21 ақпан;

ә. 1712 жыл 30 тамыз;

б. 1605 жыл 1 мамыр:

в. 1648 жыл 20 ақпан;

г. 1701 жыл 22 сәуір

4. 1700-1721 жылдары  өткен Ресейдің жеңісімен аяқталған  соғыс қалай аталады?

а. Жүз жылдық;

ә. Наполеон соғысы;

б. Солтүстік  соғыс:

в. Оңтүстік соғыс;

г. Орыс-түрік  соғысы.

5. 1712 жылы Петр  І шешмімен Ресей империясы  астанасы болған қала:

а. Мәскеу;

ә. Сарай;

б. Ярославль:

в. Саратов;

г. Санкт-Петербург.

6. Крепостниктік  құқық жойылды:

а. 1861 ж.;

ә. 1721 ж.;

б. 1917 ж.:

в. 1991 ж.;

г. 1936 ж.

7. І Дүниежүзілік  соғысқа Ресей қашан кірді?

а. 1917 жыл;

ә. 1941 жыл ;

б. 1812 жыл :

в. 1914 жыл ;

г. 1701 жыл.

8. Ресей империясы  қай жылы ыдырады?

а. 1991 жыл;

ә. 1917 жыл ;

б. 1990 жыл :

в. 1936 жыл ;

г. 1731 жыл.

9. Романовтар  әулетінің ел басқарған тұңғыш  өкілі:

а. Петр І;

ә. Иван ІІІ ;

б. Михаил Федорович :

в. Василий Васильевич ;

г. Екатерина  ІІ.

10. Жалпыресейлік  император титулының тұңғыш иеленушісі:

а. Николай II Александрович;

ә. Елизавета  Петровна;

б. Пётр I Алексеевич:

в. Николай I Павлович;

г. Анна Иоанновна. 

Глоссарий 

Поместье. Әскери қызметті міндеттейтін жер иелігі.

Ассигнация. Қағаз  ақша бірлігі.

Революция. Халық  көтерілісі не әскери күшпен биліктің төңкеріліс нәтижесінде ауысу үрдісі.

Рейхстаг. Фашистік Германияның үкімет үйі.

Геноцид. Грек сөзі, қандай да болмасын этникалық, ұлттық немесе діни топтарды толық немесе жарым-жартылай жойып жіберу

Декларация. Латын  сөзі, үкіметтің немесе партияның  атынан салтанатты түрде жариялау

Импичмент. Ағылшын  сөзі, жоғары лауазымды адамдарды қылмысы үшін жауапкершілікке және ісін сотта қарауға мүмкіндік беретін ерекше тәртіптің түрі