Қазақстан Республикасы салық жүйесі: қалыптасуы мен даму кезеңдері

 Мүлік салығын  төлеушілердің табысынан алынатын  салық базасы өскен сайын салықтың  ставкасы да артады. Әрбір мемлекет  өзінің салық саясатына байланысты  салық ставкаларының түрлерін өз қалауынша қолдана алады. 

 Қазіргі кезде  Қазақстан республикасында халықтың  әлеуметтік жағдайын көтерудің  көптеген бағдарламалары іске  асуда. Мүлік салығын төлеу  біздің елімізде заңды және  жеке тұлғалардың мүлік құнына  байланысты. Нәтижесінде біздің еліміздегі мүлік салығының ставкасы ең төмені болып табылады. 

 Мүлік салығында  салық салу обьектілерінің тұрған  жері бойынша салықтың төленетіні  жаңалық емес. Бірақ таралып жатқан  филиалдар тараптары бар, яғни  салық салу обьектілері басқа облыстардың аумағында орналасқан заңды тұлғалар салықтың осы түрі бойынша есептеме беру тәртібіндеге өзгерістер белгіленді. Бұл ретте төлемдер обьектінің тұрған жері бойынша жүргізіледі, ал заңды тұлғаның филиалдары, өкілдіктері мен басқа құрылымдық бөлімшелері тұрған жері бойынша ағымдық төлемдердің есептерін және салық бойынша декларация тапсырады. Бірақ бұл орайда олар бас ұйымға көшірмелерді жібереді. Олардың негізінде заңды тұлға жыл аяқталғаннан кейін құрылымдық бөлімшелері бөлігінде есептелген және төленген салық сомалары бойынша жинақтаушы тізілім жасайды. 

 Мүлік салығын  төлеудегі декларация нысан бойынша  есепті кезеңнен кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей тапсырады.  Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес  мүлікке салынатын салықты төлеуге  төлеуші жауапты. 

 Салықтар  мемлекет үшін ең негізгі қаражат  көзі, сол салықтардың бірі мүлік  салығы болып табылады. Қазіргі  уақытта салықтар арасында мүлік  салығының маңыздылығы жоғары. 

 Қолданылған  әдебиеттер 

1.Қазақстан  Республикасының Конституциясы 

2. Салық кодексі 2006 ж 

3.С. Найманбаев  Салықтық құқық Алматы, 2005 

4.С.М. Найманбаев  Қаржылық құқық Алматы 1994 ж 

5.В.М. Пушкарева  История финансовой мысли и  памятки налогов 1996 
 
 

Салық мәні,мазмұны  және элементтері 

 Салықтар  дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. 

 Салықтар  – шаруашылық жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың мемлекет пен  екі арадағы мемлекеттік бюджет  арқылы жүзеге асырылатын, қаржы  қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. 

 «Салық»ұғымымен  «салық жүйесі»ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары  мен әдістерінің, салық службасы  органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды. 

1991 жылға дейін,  яғни КСРО ыдырағанға дейін  елде көбінесе экономиканы басқарудың  әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға  қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес  келетін салық жүйесі қызмет  етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекетті реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты. 

1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде  салық жүйесі жұмыс істей бастады.  Ол «Қазақстан Республикасындағы  салық жүйесі туралы» заңға  негізделді. Бұл заң салық жүйесін  құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгіленген алғашқы құжат еді.Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылға қаңтардың 1-нен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық,18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізді. 

 Қазақстан  Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы»1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды. 

 Қазақстан  Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгертулер мен толықтырулар еңгізіледі. 

 Салықтардың,  оларды төлеушілердің, салықтарды  алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің  жиынтығының болатындығынан салық  жүйелерінің әжептәуір күрделі  үлгілері болуы мүмкін. 

 Барлық өркениетті  елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша жіктеледі. 

 Салықтар  мемлекеттің құрылуымен бірге  пайда болады және мемлекеттің  өмір сүріп, дамуының негізі  болып табылады.Мемлекет құрылымының  өзгеруі,өркендеуі қашан да болса  оның салық жүйесінің қайта  құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. 

 Әр бір  мемлекетке өзінің ішкі және  сыртқы саясатын жүргізу үшін  белгілі бір мөлшерде қаржы  көздері қажет. 

 Мемлекет  салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру  барысында қуатты экономикалық  тетік ретінде пайдаланылады. 

 Салықтардың мәнін толық түсіну үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты. 

 Салықтар  негізгі мынадай қызметтері (функциялары)  бар: 

 реттеушілік; 

 фискалдық; 

 қайта бөлу. 

 Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады. 

 Реттеушілік  қызметі – салықтың ең негізгі  қызметі. Осы қызмет арқылы  салықтар ел экономикасына өз  ықпалын тигізеді, яғни салықтар  реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады. 

 Жоғарыда  көрсетілген салықтық реттеудің  тетіктері тек қана өндірістің  дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған стафкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады: 

 а-егер төленетін  салық мөлшері салық төлеуші  табысының 50 процентінен асып  кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады; 

 ә-егер салық  мөлшері салық төлеуші табысының  45-50 проценті аралығында болса,  онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі; 

 б-егер салық  мөлшері, салық төлеуші табысының  35-40 проценті мөлшері аралығында  болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі. 

 Салықтардың  екінші қызметі – фискалдық  немесе бюджеттік қызметі. Бұл  қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік  бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,  салықтардың қоғамдық міндеті  артады. Себебі, салықтар мемлекеттік  бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. 

 Қайта бөлу  қызметі арқылы түрлі субъектілер  табысының бір бөлшегі мемлекет  пайдасына өтеді. Бұл қызметтің  іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы  өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы. 

j 

 Мемлекет  мына жоғарыда көрсетілген салықтардың  қызметін (функциясын) пайдалана отырып  еліміздің салық жүйесін анықтайды.  Салық механизмінің қызмет ету  жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық  саясатты негізге ала отырып салық саясатын анықтайды. 

 Қазахстан  Республикасы Конституциясының 35 –  бабында: заңды түрде белгіленген  салықтарды, алымдарды және өзге  де міндетті төлемдерді төлеу  әркімнің бұрышы әрі міндеті  болып табылады, - жазылған. 

 Салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциалрда толық ашыла түседі. Кәзіргі кезде салықтар фескалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы категориясының ішкі қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіредіФискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. 

 Салықтардың  реттеуші функциясы мемлекеттің  экономикалық қызметінің ұлғаюымен  байланысты пайда болады. Ол халық  шаруашылығының дамуына қабылдаған  бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқыбына ықпал етеді. 

 Қайта болу  функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары Қазахстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7пайыз болса, 1998 жылы ол 16,6 пайызға,2000 жылы-22,6 пайыз,2001 жылы - 22,2 пайыз болды (салыстыру үшін: Украинада – 29 пайыз, Ресейде – 33,3 пайыз). 

 Салық салу  объектілерін есепке алу және  оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастырлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде. 

 Мемлекеттік  салық салу саясаты- салық саласындағы  шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді. 

 Нарықтық  экономиканың қалыптасу кезеңінде  салық саясатының негізгі бағыты  немесе салық саясатының басты  мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. 

 Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше  компоненттерден тұратын күрделі  модель. 

 Салық жүйесі  компоненттерінің құрамы мынадай  : қаржы қатынастары және осы  қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық  салу әдістері мен жолдары;  нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор. 

 Енді осы  салық жүйесінің құрамы мен  салық салу механизміне кеңірек  тоқталайық. 

 Қандай да  бір механизмінің құрамында бірнеше  тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады.