Ақша-несие саясаты

    2.1 Мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі  салықтық реформаның ролін талдау 

    Қазақстан Республикасының салық түрлері  мен құрлымына,реттелуіне келетін  болсақ:

    Жанама  салықтар - бағаға немесе тарафке үстеае түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес.Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді.Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.

          Жанама салықтардың  ішінде кң маңыздысы-1992 жылғы енгізілген қосылған құнға салынған құн салықтар - ҚҚС болып табылады.Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салық төлеуді сатып алушыға аударады.Салық салу обьектісі материалды шағандарсыз өндірілген өнім  (амортизациясы бар таза өнімдер) болып саналатын қосалұы құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнама жұмсалған және басқа бір қатар шығындар қамтылуы мүмкін.

          Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оны салық салынатын  обьектісі сатудан түскен ақша емес,тек  салық салынатын айналыммен салық  салынатын импорттар қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС дүние жүзінің 40-асиам елдерінде соның ішінде Еуропа эконмиклық одағының 17 елінде пайдаланылады.Бұл салықтың артықшылығы мынада:

    1) Ол жаңа құн жасалынған орын  байынша салыұ төлеушілердің  үлкен тобынан алынады;

    2) Төлеушілер үшін есептеудің салыстармалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді;

    3) Бағалардың өзгеруіне инфляция  деңгейіне қарамастан мемлеке  тбюджетінің кірісінің қалыптастырудың  сенімді және тұрақты базасын  қамтамасыз етеді.ҚҚС қазіргі  кезде ҚР-ң бюджет кірістерінің  аса маңызды көздерінің бірі болып саналады.

      Акциздер - бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық.Акциздерді айрықшалық ерекшеліктеріне қарай монополды түрде жоғары бағаларымен тұрақты сұранымы олатын тауарлар өндіріші төлейді.

    Салық  салынатын  айналым  мен салық салынатын импорт  мөлшерін  анықтау

    Егер  трансферттік  бағаларды  қолдану  кезіндегі  мемлекеттік  бақылау  мәселелері  бойынша  Қазақстан  Республикасының  заңдарында  өзгеше  көзделмесе, салық  салатын  айналым  мөлшері, оған  қосылған  құн  салығын  енгізбей, мәміле  жасаған  тараптар  қолданатын  бағалар  мен  тарифтерді  негізге  ала  отырып, өткізілетін  тауарлар  құны  негізінде  анықталады.

    Лизинг  алушының  негізгі  қаражаты  ретінде  алуына  жататын  мүлікті  қайтарымды  лизинг  шарты  бойынша  беруді  қоспағанда, қаржы  лизингіне беру  кезінде  салық  салынатын  айналым  мөлшері. Өткізілген  тауарлардың  құны  қандай  да  бір  өзгеріске  түскен  жағдайда, салық  салынатын  айналым  мөлшері  тиісті  түрде  өзгертіледі. Салық  төлеушінің  салық  салынатын  айналым  мөлшерін  түзету:

    ауарлар  толық  немесе  ішінара  қайтарылған;

    мәміленің  шарттары  өзгерген;

    өткізілген  тауарлар  үшін  баға, өтем  өзгерген;

    өткізілген  тауарлар  үшін  теңгемен  төлеу  кезінде  құнының  айырмасын  алған;

    осы  Кодекстің  211-бабының  3-тармағының  3-тармақшасына  сәйкес  өткізу  жөніндегі  айналымға  енгізілген  ыдыстарды  қайтарған  жағдайларды  жүргізеді.

    Егер   Қазақстан  Республикасының  қосылған  құн  салығын  төлеуші

      болып  табылмайтын  резидент  емес  ұсынған  жұмыстарды, қызмет  көрсетулерді  өткізу  орны  Қазақстан  Республикасы  болса, олар  жұмыстарды, қызмет  көрсетулерді  алатын  Қазақстан  Республикасы  салық  төлеушісінің  айналымы  болып  табылады  және  оларға  осы  Кодекске  сәйкес  қосылған  құн  салығы  салынуы  тиіс. Егер  берілген  жұмыстар, көрсетілген  қызметтер  осы  кодекстің  226-бабына  аталған  жұмыстар,көрсетілген  қызметтер  болып  табылса, осы  баптың  ережелері  қолданбайды.

         Нөлдік  ставка  бойынша  салық   салынатын   айналымдар

    Қазақстан  Республикасының  кеден  заңдарына  сәйкес  жүзеге  асырылатын  Қазақстан  Республикасының  келен  аумағынан  тауарлар  экспорты  болып  табылады. Осы  кодекстің 223-баының  сәйкес  тауарлар  экспорты  расталмаған  жағдайда  аталған  тауарларды  өткізу  бойынша  айналымға  осы  Кодекстің 245-бабының  1-тармағында  көрсетілен  ставка  бойынша  қосылған  құн  салығы  салынуға  тиіс.

    Халықтық  тасымалдар  бойынша  мынадай  қызмет  көрсетуді  іске  асыру жөніндегі айналымға:

    Қазақстан  Республикасының  аумағынан  экспортталатын  және  Қазақстан  Республикасының  аумағына  импортталатын  тауарларды, соның  ішінде  поштаны  тасымалдауға;

    Қазақстан  Республикасының  аумағы  бойынша  транзит  жүктерін  тасымалдауға;

    халықаралық  қатынаста  жолушылармен  жүретін  тасымалдауға  нөлдік  ставкамен  салық  салынады.

    Егер  тасымалдауды  ресімдеу  бірыңғай  халықаралық  тасымалдау  құжаттарымен, ал  экспортталатын  тауарларды  магистралдық  құбыр  желісінің  жүйесі  бойнша  тасымалдау-экспортталатын  тауарларды  сатып  алушыға  не  аталған  тауарларды  экспорттың  кедендік  режимінде  ресімделген  едендік  жүк  декларациясын  табыс  ете  отырып,  одан  әрі  жеткізуді  жүзеге  асыратын  басқа  тұлғаларға  беруді  растайтын

құжаттармен  жүзеге  асырылған  жағдайда, осы  баптың  1-тармағының  мақсаты  үшін  тасымалдау  халықаралық  тасымалдау  деп  есептеледі.

    Жолаушыларды, экспортталатын  тауарлардыҚазақстан  Республикасының  аумағы  бойынша  тасмалдауды  бірнеше көлік ұйымдары  жүзеге  асыратын  жағдайда, халықаралық тасмалдаудың  басталуы  деп тасмалдауды Қазақстан Республикасының    шекарасына  дейін жүзеге  асыратын  көлік ұйымының  жолаушыларды,  тауарларды  тасмалдауы  басталатын  жер танылады.

    Қазақстан  Республикасының  заңнамалық актісіне  сәйкес  лицензиясыз  іске  асыратын  операциялар.Қаржы  лизингі  шарты  бойынша  қаржы  лизингіне  беру  мақсатында  лизинг  беруші  әкелген  мүлік  импорты.

    Осы  тармақшада  көрсетілген  мүлік  тізбесін  және  оны  қалыптастыру  тәртібін  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  бекітеді. Бұл  ретте  осы  тізбеге  Қазақстан  Республикасының  аумағында  өндірісі  жоқ  немесе  Қазақстан  Республикасының  қажеттерін  жаппайтын  тараулар  енгізеді. 

    Қосылған  құн  салығы  бойынша  есепке  жатқызу

    Егер  осы  тарауда  өзгеше  көзделмесе, тауарларды  алушының  бюджет  жарнасына  жатқызылуға  тиіс  салық  сомасын  анықтау  кезінде,негізгі  құралдарды  қоса  алғанда, алынған  құралдар, жұмыстар  мен  қызмет  көрсетулур  салық  салынатын  айналым  мақсатында  пайдаланылса  немесе  пайдаланылатын  болса, сондай-ақ, егер  мынадай  шарттар  орындалса:

• тауарды  алушы  осы  Кодекстің  207-баының  1-тармағына  сәйкес  қосылған  құн  салығын  төлеуші  болып  табылса;
• тауар  беруші  Қазақстан  Републикасының  аумағында  өткізілген  тауарлардың  шот-фактурасын  немесе  осы  баптың  2-тармағына  сәйкес  берілетін  басқа  да  құжат  табыс  еткен  болса  егер  тауар  беруші  осы  Кодекстің  207-бабының  1-тармағына  сәйкес  қосылған  құн  салығының  төлеуші  болып  табылмаса,  осы  баптың  2-тармағына  сәйкес  берілетін  шот-фактура  немесе  басқа  құжат «ҚҚС» белгісімен  жазылады;
• тауарлар  импорты  жағдайында – қосылған  құн  салығы  бюджетке  төленген  болса.

    Салық  есептеу  және  төлеу  тәртібі. Салық  салатын  айналым  бойынша  бюджетке  төленуге  тиіс  қосылған  құн  салығының  сомасы  осы  Кодекстің  245-бабына  сәйкес  салық  салынатын  айналым  бойынша  есептелген  қосылған  құн  салығының  сомасы  мен  осы  Кодекстің    235-бабына  сәйкес  есепке  жатқызылған салық сомасы  арасындағы  айырма  ретінде анықталады. Жеке  тұлғалар  оңайлатылған  тәртіппен өткізетін тауарлар  импорты кезінде қосылған  құн салығын осы Кодекстің 516-бабының 2-тармағына сәйкес  жиынтық  кедендік  төлем  құрамында    төлей  алады, оның  мөлшері  Қазақстан  Республикасының  кеден  заңдарына  сәйкес  айқындалады.

    Егер  осы  бапта  өзгеше  белгіленбесе, қосылған  құн  салығы  бойынша  салық  кезеңі  күнтізбелік  ай  болып  табылады.

    Егер  алдынғы тоқсан  үшін  бюджетке  төленуге  тиіс  қосылған  құн салығының орташа  айлық кезеңі  тоқсан  болып табылады.

    Егер  күнтізбелік  ай  ішіндегі  есепке  жатқызылған  қосылған  құн  салығының  сомасы  есептелген  салық  сомасынан  асып  түскен  жағдайда, салық  кезеңі  болып  табылады. 

    2.2. Республика бюджетін қалыптастырудағы  салықтардың қаржы-экономикалық шараларын бағалау

    Республикалық бюджеттің 70% салықтар құрайтыны белгілі. Бүгінде Қазақстанда салық жүйесінде,бюджеттің  атқарылуында біраз табыстар бар,негізгі макроэканомикалық көрсеткіштердің тұрақтануына қол жеткізілді. Тиімді бюджет жүйесін құру жөнінде едәуір қадамдар жасалды.Қазақстан ТМД мемлекеттерінің алғашқыларының бірі болып салық туралы заң қабылдады. Оны 1995 жылы қабылдау республиканың қаржы жүйесін қалыптастыруда, барлық міндетті төлемдер бюджетке құрылымдандыруда,салықтарды есептеу мен алудың тәсілдерін белгілеуде едәір роль атқарды.

    Мемлекеттік кіріс жүйесіндегі реформалау, мемекеттік бюджет қаражатының келіп түсуін бақылау мәселелеріне байланысты барлық фискалдық органдарды бір ведомство шегінде шоғырландыру процестері табысты жүргізілді.

    Салық заңдарын жетілдіру жөнінде жұмыс  жүріп жатыр.Эканомиканың даму переспиктивасын  ескеретін және мемлекет пен салық  төлеушілердің мүдделерін оңтайлы үйлестіруіне қолайлы орта жасауға барлық нормативтік құқықтық актілерді бір заң актісінің шеңберінде біріктіруге бағытталған жаңа Салық кодексі қабылданды.

    Шығыстардың тиімді жүйесін жасау жөнінде  шаралар қоданылды.Қазынашылық жұмыс  тиісті деңгейде жолға қойылды. ТМД елдерінің алғашқылары болып Қазақстан қазынашылық жүйесі арқылы бюджеттік бағдарламаларды уақтылы және мақсатты қаржыландыруға қол жеткізді.

    Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және Қазақстанның Даму Банкі құрылды.

    Әлемдік стандарттьң талаптарына жауап беретін кірістер мен шығыстарды жаңа бюджеттік жіктеу енгізілді.

    Шығыстар  жүйесін жетілдіру жөнінде маңызы іс-шаралар орындалды.

    Ал,егер әлсіз жақтарына келетін болсақ, Қазақстанда жұмыс істейтін ірі  шетел компаниялары салық заңдарынжиі бұза отырып,салық төлеуден жалтарады,мұны тіпті халықаралық ұйымдар да атап көрсетеді.

    Бюджетке  түсімді көбейту үшін едәуір резерв нақ осында бола тұрса да, бюджетке берешекті өтеу жөніндегі жұмыс  нашар жүргізіледі.

    Бюджетке  төлем жасау жөніндегісалық мерзімін кейінге қалдырудың тәртібіне өзгерістер енгізу талп етіледі,өйткені қазіргі кезде салық органның басшысы тиісті қаржы органның басшысымен келісім бойынша салық төлеу жөніндегі мерзімді ұзартға құқылы.

    Бюджет  жүйесін орталықсыздандыруың  аяқталмауы бюджет- аралық қатынастың өзекті проблемасы болып отыр.

    Бюджеттің теңдестірлмеуі бюджеттер өкілеттігінің  айқын ажыратылуының жеткілікті болмауына байланысты тереңдей түсуде.

    Бюджет  ресурстарын орталықсыздандыру мен бюджет өкілеттіктерін орталықтандыру арасында үйлесімсіздік бар.

    Қазіргі кзде қалыптасқан жағдай бюджет жүйесін  орталықсыздандыруды күрделендіреді.Бұл  ең алдымен бюджеттің тігінен  түсірілуі туралы түсініктің сақталуына байланысты.

    Аймақаралық күрт айырмашылық бюджет жүйесін орталықсыздандырудың артықшылықтарын пайдалануға кедергі келтіреді.

    Бюджет  жоспарлаудың уақыт аяасы орталықта  да,сондай-ақ аймақтық деңгейлерде  де қысқа мерзімді болып отыр.

    Бюджеттің аудандық және облыстық деңгейлерінде  өзіндік кіріс көздері бектілмеген.

    Республикалық бюджетке ішінара аударылатын кірістер есебінен жергілікті бюджеттердің кіріс  бөлігін асыры орындауы көбіне мемлекеттік  бюджеттің еркін қаражатын түзеді.

    Жергілікті  атқрушы және өкілді органдар осы  көздер бойынша кіріс жоспарын ұлғайту және қаражатты қосымша шығыстарға бағыттау мүмкін болмайтын проблемалара тап болады.