Ақша теорияларына сипаттама

                                                 Мазмұны

Кіріспе..............................................................................................................3

1 Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні.............................4

1.1 Ақшаның даму тарихы.............................................................................. 4

1.2 Ақшаның атқаратын қызметтері,олардың мазмұны ..............................8

1.3 Ақшаның түрлері мен қазіргі формалары .............................................13

2 Ақша теорияларына сипаттама...........................................................  17

2.1 Ақшаның металдық теориясы................................................................ 17

2.2 Ақшаның номиналистік теориясы..........................................................20

2.3 Ақшаның сандық теориясы.....................................................................22

Қорытынды...................................................................................................24

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.............................................................25

                                                    Кіріспе

Бүгінгі таңда біздің мемлекетіміздің экономикалық жағдайы даму үстінде. Қазіргі кезде көптеген экономикалық мәселелердің басын анықтауда ақша теорияның мәні зор болып табылады. Қандайда болмасын уақытында сай жаңа қоғамдық жүйе мемлекеттің реттеуінде болады. Сол сияқты ақша теорияларының қаншалықты дамуына байланысты барлық экономикалық, әлеуметтік мәселелерінің шешімі табылады. Осыған байланысты қазіргі кездегі экономика саласының актуальді мәселелерінің бірі болып, ақша теорияларының қазіргі кезіндегі даму деңгейі табылады.

Берілген курстық жұмысының мақсаты-ақша теорияларының қалыптасу тарихын неғұрлым кең ауқымда қарастырып, оның бүгінгі таңдағы жағдайын анықтау.

Осыған байланысты жұмысқа төмендегідей міндеттер қойылады:

     ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәнін ашып, оның даму тарихын қарастыру;

     Ақшаның атақаратын қызметтерін талдау;

     Ақшаның түрлеріне шол жасау;

     Ақшаның сандық теориясына сипаттама беру.

     ҚР-ғы сандық теориясының даму.

Берілген курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан , қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімімен тұрады.

Атап айтқанда негізгі бөлімінің бірінші тарауы «Ақшаның шығу тарихы мен мәні» деп белігіленіп, онда ақшаның даму тарихы, ақшаның атқаратын қызметтері мен ақшаның түрлеріне сипаттама берілген болатын.

Берілген курстық жұмысты жазу барысында ақша теорияларын кең ауқымда зерттеген экономика ғылымдарының мамандары Ғ.С. Сейітқасымов, С.Б. Мақыш, Б.А. Кошенова, Е.Ф.Жукова, Э. Дж. Долланның еңбектеріне сүйеніп, мерзімді басылым беттеріндегі соңғы мәліметтерді қарастырған болатынбыз. XIX ғ. екінші жартысындағы ақшаның металдық теориясының қайта тууы 1871—1873 жылдардағы Германияда алтын монета стандартының енгізілуімен байланысты болды. Бұл — ақшаның металдық теориясының бірінші метаморфозасы. Неміс экономистері (К.Книс және т.б.) ақшаға бағалы металдармен қатар, орталық банктің банкноталарын да жатқызды. Сол уақыттары ақшаның металдықтеориясы инфляцияға қарсы бағытталған ақшалай реформаларды негіздеу үшін пайдаланылды.

  Ақшаның металдық теориясының екінші метаморфозасы бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды. Оның өкілдері алтын монета стандартын қалпына келтіру қажеттігін мойындай отырып, алтын монометализмінің жаңа қысқарған нышандарын: алтын құйма және алтын девиз стандартын енгізуге арналған өздерінің теорияларын жасады. Ақшаның, өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының біршама жоғары дамуы нәтижесінде пайда болғандығы ертеректен бізге белгілі.

          1 Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні

               1.1 Ақшаның түсінігі және даму тарихы

Ақша- өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады.

     жалпыға тікелей айырбасталу;

     айырбас құнының дербес формасы;

     еңбектің сыртқы заттық өлшемі.

Жалпыға тікелей айырбасталу формасында ақшаның пайдалану, кез келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар екендігін көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік  елеулі қысқарды және тік қоғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектеледі. Кәсіпорындар, жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазіргі кезде жекешелендіру процестерінің жүруімен байланысты, жалпыға тікелей айырбастау формасында ақшаны пайдалланудың көлемі едуәір кеңіді. [1]

Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретінде пайдалану тауарларды тікелей өткізуіменен байланысты емес, ақшаны бұл формада қолдану жағдайлары олар несие беру, бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарды басқа банктерге сатуы және т.б.

Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.

Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі ролі туралы әр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонтезациялануы аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару ролін орындауды толығымен тоқтатты. Құнның ақшалай формасынан жалпылама немес жайлаңқы формасына қайтып келді. Несие ақшалар  жалпыға бірдей эквивалент ретінде жүреді. Алтын, ақшаның классикалық қызметтерін атқаруды жалғастыруда дейді екінші біреулер. Ал, енді үшінші біреулер, алтынның жартылай демоентезациялануы жалғасуда және ол жалпыға бірдей эквивалент ролін орындаушы, ерекше тауар ретіндегі өзінің қасиеттерін сақтап қалды дейді.

Біздің заманымыздан бұрынғы 3 ғасырдағы хуннулар ақша орнына күміс пышақты пайдаланып келсе, біздің заманымыздың 1 ғасырында салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып тұрған. Ақ ғұндар бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (біздің заманымыздың 5 – 6 ғасырлары) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға еңгізуді өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 6 – 8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері, 6 – 8 ғасырлардың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған.[3]

Жекелеген елдердің ішінде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері-(қағаздай белгілері) қағаз және несие ақшалар қызмет атақарады. Бірақ та алтын дүниежүзілік ақша болып қалып отыр десек, онда ол жалпыға бірдей эквивалентті білдіреді.

Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда болғандығы туралы құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқа дейін беймәлім болды. Бұл сұрақтарға қоғам өмірін зерттей келіп, оқымыстылар ақшаның тауар айналымында атқаратын маңызын жан-жақты ашып, жауап береді. Ақша- тауарлы өндірістің өнімі. Сонда өнім мен тауардың айырмашылығы неде? Тауардың ақшаның пайда болуына, оның қолданылуының өрістеуіне әсер ету жағдайларын тарихи тұрғыдан қарап өтелік.

Қоғамдық дамудың алғашқы қауымдық құрылысы жағдайында бір қауым өз тұтынуынан ауысқан өзінің қандай да болсын еңбек өнімін анда-санда кездейсоқ кездескенде бксқа бір қауымның өніміне айырбастайды. Сонда, адам еңбек нәтижесі-өнім (зат). Ал оны өндірушілердің белгілі бір қоғамдық қатынастарын, яғни өнімді сату-сатып алу қатынастарын дәлелдейтін түрі- тауар. Тауар дегеніміз сату-сатып алу жолымен айырбасқа түскен еңбек өнімі, немесе тауар –еңбек өнімінің айырбасқа арналған формасы. Тауар ең алдымен өндірушінің басқа өнімдерге айырбастау мақсатымен жасалған еңбек өнімі түрінде айырбас кезінде, яки нарықта көрінеді. Егер өнім өндірушінің өзінің тұтынуы үшін жұмсалса, онда еңбек өнімі тауар сипатын алмайды. Мәселен, етікші өзі тіккен етікті өзі пайдаланса, онда  ол тауар емес, тұтыну заты.

Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер нақты еңбектің нәтижесі-тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса, қоғам оны мойындамағаны, онда оны жасауға жұмсалған уақыт босқа кеткен уақыт болғаны да, зат тауар түріне ие бола алмағаны, себебі ол қоғамға керексіз зат. Тауардың басқа адамдардың қажетін қанағаттандыратын қасиетті тауардың тұтыну құны болады, яғни тауардың қоғамдық тұтыну құны болып табылады. Тұтыну құны- тауарды өндірушінің өз қажетін емес, басқа өндірушінің тауарына айырбастау арқылы басқа адамдардың қажетін өтейді. Тауардың басқа тауарға айырбасталу қасиетін оның айырбас құны деп атайды. Айырбас құнын тауарлар сатылғанда ғана ілесе жүретін бағалық көрсеткіш айқын көрсетеді. Сонымен тауардың тұтыну құны басқа адамдардың қажетін қанағаттандыру қасиетіне шығады да, ал басқа тауарларға айрбасталу қасиетінен айырбас құны шығады. Әр бір тауар өзінің өндірушісіне айырбас құны ретінде тұтыну құнын алатын құрал болады. Айырбас құны, яғни тұтыну құндары айырбасталуының пропорциясы, ол – құнның айырбас актісіндегі сыртқы көрінісі.[1]

Айта кететін жәйт, кез келген пайдалы зат құн бола алмайды. Себебі адам еңбегі жұмсалмаған заттардың құны жоқ. Мысалы, өнделмеген тың жер, өзендер мен теңіздер, жабайы жемістер, т.б. Сонда құн деген не? Құн дегеніміз- тауар өндіргенде жұмсалатын еңбек жиынтығы. Қоғам дамуының негізі-еңбек. Сондықтан, тауарға сіңген қоғамдық еңбек тауардың құны болады. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан еңбек шығындары өздігінен өнім құн ете алмайды. Құнды көруге, сезінуге бола ма? Өнімнің құны болуы үшін белгілі-бір қоғамдық жағдай болуы қажет- ол тауар өндірісі, яғни өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары болуы шарт. Ол тек тауар өндірушілердің ғана қатынастары. Айырбас кезінде олардың белгілі бір тауарды басқа тауарларға теңестірулері кезінде, яғни айырбас құны арқылы көрінеді. Тауарлардың құнын зертханада физикалық, ия болмаса химиялық талдау жасап байқауға болмайды. Оны тек қоғамдық сипатта- нарықта, айырбас кезінде байқауға болады. Сөйтіп құн деген заттың қоғамдық қасиеті.

Капитал сөзінің шығуы малмен байланысты, өйткені ескі герман тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің байлығын көрсетті.

Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді пайдаланады. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар сатып алу барысында құстардың, аңдардың жүндерін пайдаланды. Құс жүндері  Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка халықтарында жалпы құндық эквивалент ретінде қолданылады. Жүн ақшалар Монғолияда, Тибетте, Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі Русьтардың арабтармен, хазарлармен, Византиямен сауда-саттық жасауы барысында жүн ең басты құралдарының бірі болды.

Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде бақалшақ (раковинді) ақшаларды пайдаланды. Тарихта бақалшақ алқалардың келесі атаулары сақталынды, бұлар: чангос, цимбис, бонгез, хайква және т.б. Көлемі түймедей ақшыл-қызғұлт бақалшақ Кари көптеп таралды. [5]

Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұрақты формасы болып табылады. Біздің бүгінгі күндерімізге дейін өмір сүре отырып, олар ешқандай өзгеріске ұшыраған жоқ. ХХ ғасырдың 70-жылдарының басында Соломон аралдарының кейбір тұрғылықты тұрғындарының ақша айналысы ретінде бақалшақтардың үш түрі: ең арзаны- қара түсті (курила), ақ түсті (галиа),  аса қымбат- қызыл түсті (ронго) пайдаланды.

Әлемде әр түрлі «экзотикалық» ақшалар болған. Каролин аралдары тобына кіретін Яв аралында осы күнге дейін феи ақша айналысында қызмет етеді. Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменінің тасын еске түсіреді.

Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды пайдаланды. Сонымен, бір құлдың құны үш сиыр, алты бұзау, он екі қойға теңестіріледі.

Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты. Бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда болды. Бұл аз бұзылатын өсімдік өнімдері-зәйтүн майы, күріш, кофе, какао, құйма және т.б.

Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана басталды. Ежелгі Спартта, Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын түріндегі ақшалар пайдаланылды. Қытайда және Ежелгі Римде мыс ақша ретінде пайдаланылды. [3]

Металл ақшаларының артықшылығы, олар-біркелкі, төзімді, ұсақталынады, және т.б.

Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен күміске өте бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие.

Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарып тастаған жоқ. Ұзақ  уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді. Біздің заманымыздың 704 – 766 жылдары Таразда құйылып, айналымға енген теңгелердің бетінде «Түргеш қаған теңгесі» немесе «Түркінің көк ханының теңгесі» деген анықтама жазулар бар. Бұл – тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. Осы сияқты 6 – 8 ғасырлар аралығына жататын мыс, қола, күміс теңгелер Суяб, Ақбешім қалаларында да шығарылып тұрған. Испиджаб қаласында арнайы теңге сарайы болған. Бұдан кейінгі кезеңде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да кең етек алды. Әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде Тараз, Испиджаб теңгелері ел экономикасында; ал 12 ғасырдың 2-жартысы – 13 ғасырдың басында Отырарда шыққан Мухаммед ибн Текештің теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет атқарды. Ол дәуірдегі мыс, күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша алтынмен бағаланып, сауда айналымына енді.

     Ақша әр алуан қызмет атқарады: тауарлар мен әр түрлі қызметтердің құнын көрсетеді, айналым құралы, төлем құралы ретінде пайдаланылады, сол сияқты қор жинау және сақтау құралының рөлін атқарады. Ақша өнімді шығаруға кеткен шығынды өлшеуге, еңбекті сан және сапа жағынан бақылауға мүмкіндік береді. Ақшаның мәні оның атқаратын қызметінен көрініс береді. Ақша, негізінен, үш түрлі қызмет атқарады:

айналыс құралы ретінде – ақшаға кез келген тауарды сатып алуға болады

құн өлшемі ретінде – ақшамен нарыққа ұсынылған кез келген тауардың құны өлшенеді

қорлану қоры қызметін атқарады – егер тауар өндіруші тауарды сатқаннан түскен ақшаны өзге тауарларды сатып алуға ұзақ уақыт пайдаланбаса, андай ақша қазына құрау қызметін атқарады.[7]

          1.2 Ақшаның атқаратын қызметтері, олардың мазмұны

Ақшаның кез келген тауарларға теңгерілуі неліктен? Ол ақшаның тауар өндірісі жағдайында құн өлшемі қызметін атқаруынан. Бұл ақшаның алғашқы қызметі. Ақша қоғамда ең алдымен өндірілген барлық тауарлардың құнын өлшейтін құрал, яғни ол тауарлардың бағасын белгілегенде айырбас құралдары қызметін атқарады. Себебі әр түрлі тауарлардың құны бір-бірімен теңгермелі. Ал сан жағынан салыстырмалы. Бірақ тауарда болатын ішкі қарама-қарсылық өндіріс кезінде тікелей құнының көрінуіне мүмкіндік бермейді. Тауардың құны тек айырбас процесінде ақшаның делдалдық етуімен көрінеді. Алайда тауарларды бір-біріне теңестіретін ақша емес, керсінше толық құнды ақшаны қоса алғанда бүкіл тауарларды өндіруге жұмсалатын қоғамдық еңбек қана айырбаста тауарларды теңгермелі етеді. Тауарлар құнының алтынмен өлшенетін себебі оны өндіруге өнімнің құнын құрайтын көп қоғамдық еңбек жұмсалады. Тек өз құны бар тауарлар ғана құн өлшемі бола алады. Ақша еңбектің табиғи өлшемін емес, осы еңбекпен құралатын құнын көрсетеді. Сонымен, ақшаның бірінші атқаратын қызметі ол өндірілген өнімнің құнын өлшеуші құрал. Тауар құнын өлшеу үшін алтын ақшаның қолда болуының қажеті жоқ.[12]

Ақша құн өлшемі қызметін қолдағы ақша емес, қиялдағыяғни ойдағы ақша ретінде орындайды, себебі тауардың құнын өлшеу оны ақшаға айырбастаудан бұрын өтеді, ал құнның тауарлы формасын ақшалай формасына айналдыру үшін тауардың бағасын белгілеу жеткілікті. Тауардың бағасын белгілеу үшін қолда ақша ұстап тұру қажеті жоқ. Себебі, еңбек өнімі ойда бағаланады.

Тауарлардың ақша болып көрінетін құны – тауар бағасы. Баға деген құнның ақшалай көрінетін бейнесі. Енді өндірілген өнімнің құнын ақшамен анықтау керек делік. Яғни оны айырбасқа түсіру үшін бағасын белгілеу керек. Ол үшін баға масштабын қолдану керек. Баға масштабы деп ақша өлшемі ретінде мемлекет белгілеген белгілі бір металдың мөлшері мен массасын айтады. Алғашқы монета соғылған кезде баға масштабы оның салмағына тең келді. Бұл ресми баға масштабы еді. Ақша түрлерінің өзгеруіне байланысты ақша масштабы ақшаның салмағына сай келмейді.

Ақшаның құн өлшемі ретіндегі қызметінің баға масштабының арасында айтарлықтай өзгешеліктер бар. Құн өлшемі- ол ақшаның экономикалық қызметі. Яғни құн өнімді шығаруға кеткен еңбек шығынын анықтайды. Ал баға масштабы тауардың құнын анықтау үшін емес, оның бағасын белгілеу үшін мемлекет заңды түрде бекіткен құқықтық сипаттағы техникалық құрал. Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан ауытқуы салдарынан метал ақша айналымы кезінде бекітілген ресми баға масштабы өзінің экономикалық маңызын жоятының айта кеткен жөн. Қазір әр мемлекеттің өзінің нарықтық бағаға негізделік жасалған іс жүзіндегі баға масштабы бар. Сонын негізінде ақшаның құн өлшемі қызметі жүзеге асады.

Ақшаның тауар айналысында атқаратын екінші қызметі-айналым құралы. Басқаша айтқанда тауарлардың бір-бірімен айырбасталғанда ақша делдалдық қызмет атқарады. Ақша пайда болғаннан кейін тікелей тауарлар айырбастау тауар айналыс формасына айналды. Бұнда екі акті бар. Біріншісі, ол тауарды сату немесе тауарды ақшаға айырбастау, ал екіншісі, ақшаға басқа қажетті тауарды сатып алу немесе ақшаны тауарға айырбастауды білдіреді. Ақшаның бұл қызметі тауар айналымына сапалық өзгерістер енгізді. Атап айтқанда, біріншіден, ТА процесі өнім өндірушінің өнім дайындауға жұмсаған еңбегін қоғам таныды деген мағынаны білдіреді. Екіншіден, бір нарықта тауарды сатып, басқа бір нарықта керекті тауарды сатып алуға мүмкіндік туады. Үшіншіден, тауарды ақшаға айналдырып, керек тауарды сатып алуды кейінге қалдыруға болады.

Осындай мүмкіндіктердің нәтижесінде жекелеген айырбас актілері араласып, түйісіп, біртұтас тауар айналысы процесін құрайды. Осы процестер барысында ақша бірініші, екінші, үшінші кісіге және т.с.с. қолдан қолға өтіп, ақша айналысын құрайды. Сөйтіп ақша айналыс құралы ретінде сансыз сатып алу, сату процестеріне қызмет көрсетіп, үнемі айналыста жүреді.

Ақшаның айналыс құралы қызметінің ерекшеліктері:

     Тауар мен ақшаның  бір-біріне қарсы қозғалысы;

     Бұл қызметті ойдағы ақша емес, қолма-қол ақшаның орындалуы;

     Бұл қызметіін ақша тауарлар айырбасталғанда оларға ілесе жүріп, ілезде шапшаң орындайтындықтан, айырбаста нақтыақша материалы емес, оның орнына қолданылатын ақша белгілерінің жүруі.[1]

Демек, ақшаның айырбас құралы қызметін аз ғана уақыт атқаруы және тауар ақша айналымының шапшаңдығы толық құнды металл ақшалардың орнына жүретін кембағалы монеталар, кейін қағаз ақшаларды қолдануға мүмкіндік туғызады. Ол үшін нақты ақша алтынның символы ретінде кем бағалы монеталар мен қағаз, несие ақшаларының тауар айырбасында қолданылуына қоғамдық кепілдік беріп, адамдар мойындауы қажет. Сонын нәтижесінде әр мемлекеттің ерекше белгілерімен куәландырылған ұлттық айналысқа ұлттық ақшалар мен майда монеталар пайда болды. Ақшаның бұл қызметінде айналысқа қажетті ақша мөлшері сатылатын тауарлардың бағасы мен олардың массасына байланысты анықталады. Ақша неғұрлым тез айналса, соғұрлым айналысқа аз мөлшерлі ақша қажет. Егер де айналымдағы ақша массасы тауар массасынан көп болса, онда айналымдағы кем бағалы ақша құнсыздалады. Оны ғылым тілінде инфляция деп атайды. Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған ақша төлеу уақытымен сәйкес келе бермейді, төлемді кешіктіре отырып сатылған тауарларға ақы төлегенде ақша төлем құралы қызметін атқарады. Сатып алушы тауар үшін ақшаны төлем мерзімі басталған кезде ғана төлейді. Демек бұл тауар несиеге сатылды деген ұғым. Тауар несиеге сатылғанда сатушы, несие беруді, ал сатып алушы борышқор деп аталады. Сатып алушы ақшаның орнына сатушыға қарыз міндеттемесін жазып береді. Қарыз өтілгенде ақша төлем құралы қызметін атқарады.[6]

  Кесте-1 ОААҚ несие желісіндегі ақша айналымының Қаржыландыру шарты

Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын қамтумен шектеліп қоймай, сонымен бірге ақша қаржылық және несиелік қатынастарға да қызмет көрсетеді. Барлық төлемдерді төмендегідей топтастыруға болады:

      Тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;

      Еңбек ақы, зейнет ақы, шәкірт ақы, жәрдем ақы төлеу;

      Мемлекеттік қаржы міндеттемелерін өтеу;

      Банктік, мемлекеттік тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу

      Сақтандыру міндеттемелерін өтеу;

      Құқықтық сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.

Ақшаның төлем құралы қызметтінің айналыс құралы қызметінен өзгешеліктері бұл қызметінде ақша сатып алу сату процестерін аяқтайды және қолма қол ақшамен қатар несие ақшалары жүреді. Дамыған нарық жағдайында ірі сауда келісімдерінде ақша көбінесе төлем құралы ретінде қолданылады. Ақша төлем құралы қызметін орындауға байланысты айналысқа қажетті ақша мөлшері, яғни ақша айналысы заңы толық мәңге ие болады. Атап айтқанда тауар несиеге сатылғанда айналысқа қолма қол ақша түспейді. Сондықтан ол айналымға керек ақша мөлшерін азайтады. Бірақ төлем уақыты келгенде қарызды өтеу үшін айналымғаақша қажеттілігі өседі. Ал айналымға қажетті ақша мөлшері өзара өтілетін міндеттемелер сомасына азаяды. Егер айналымның бір буынында қарыз міндеттемелері бойынша уақытында төлемдер түспесе, онда ол төлемеушіліктің тізіміне іліктіреді. Сөйтіп ақшаның төлем құралы қызметі несие қатынастары мен несие жүйесін дамытты. Ол алтын ақшаны айналыстан ығыстырудың тағы бір айғағы.

Ақшаның келесі қызметі - қор жинау және байлық құру құралы. Ақшаның айналыс және төлем құралдарын қызметін орындауы үшін қажетті мөлшерде белгілі бір уақытқа ақша қорын жинау керек. Әртүрлі жағдайларға байланысты тауар айналысы тоқтап қалуы мүмкін. Осының нәтижесінде ақша айналысы да тоқтап белгілі бір тауарларды сатқаннан соң ақша жиналып қалады. Тауар айналымының үзіліссіз бір қалыпта жүруі үшін қажетті ақша мөлшері өзгеріп отырады. Сондықтан бір кезде айналысқа қосымша мөлшерін қосып, кейде керсінше ондағы ақшаны шығару қажет болады.[9]

Айналым құралдарын және тұтыну заттарын сатып алуға қағаз немесе несие ақшалары қолданылады. Ақша қорын жинау ұйымдардың жинақтары және адамдардың жеке жинақтары түрінде болады. Бұлардың біріншісіне кәсіпорындардың, ұйымдардың банктердегі есеп және дипозиттік шоттарындағы ақша қаражаттарының қалдығы түріндегі жинақтар. Ал екіншісіне халықтың банктердегі мемлекеттік облигациялардағы және тағы басқа салымдары түріндегі жинақтары жатады. Несие механизмі арқылы ұйымдар мен халықтың жинақ қаражаттары банктік несие түрінде қайтадан айналымға түседі. Сөйтіп елдің ішкі қажеттілігін өтеуге толық құны жоқ ақша, яғни қолма қол ақша және несие ақша қорлары қызмет көрсетеді.

Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы. Шаруашылық байланыстарының интернационалдануы, тауар және ақша айналысының ұлттық шеңберден шығып, әлемдік нарықтың пайда болуына әсер етті. Бұл экономикалық қатынастар ақшаның дүниежүзілік қызметінің алғышарты. Сондықтан ақша халықаралық сауда-саттыққа қызмет көрсетеді. Ақшаның бұл қызметі қоғамның капитализмге дейінгі сатыларында пайда болып, әлемдік нарық тұсында кең өрістеуде. Бұл нарықта ақша өзінің ұлттық мундирын шешіп, яғни алтын құймасы формасында айналысқа түседі. 1867 жылы Париж келісімі дүниежүзілік ақша қызметін тек алтынға бекітті. Сол кезде алтын дүниежүзілік ақша ретінде таңылып, үш түрлі бағытта қолданылуда. Атап айтқанда:

      Бүкіл елдерде ортақ төлем құралы, яғни халықаралық төлем құралы ретінде ақша халықаралық төлем балансы бойынша есеп айырысуда қолданылады;

      Бүкіл елдерге ортақ сатып алу құралы, яғни халықаралық сатып алу құралы ретінде шетелдерден қолма-қол ақшаға тікелей тауар сатып алғанда жүреді;

      Қоғамдық байлықты материаландыру құралы ретінде ақша ұлттық байлықты бір елден басқа елге көшіргенде, яғни контрибуция салығын төлегенде депрпция зиянын төлегенде немесе қарыз бергенде қолданылады.

Айта кетеін жәйт, дүниежүзілік ақшаның түрлерінің өзгеруі ұлттық ақша белгілерінің бастапқыда металл ақшадан біртіндеп несие ақшаларына өту жолдарын едәуір кешігіп барып қайталауда.

Кейбір елдердің ұлттық ақша белгілеренің дүниежүзілік ақша ретінде қолданылуының себептері:

Біріншіден, бұл елдердің дүниежүзілік сауда мен несие қатынастарында жоғарғы үлесті салмағы бар.

Екіншіден, бұл елдердің басқа елдерге айтарлықтай несие беруге мүмкіндігі бар. Ақша тауар өндірісінің дамуындағы бірден – бір шарт және өнім болып табылады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі.Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни, тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебі еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.Ақша төлем құралы тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.Егер тауар мен ақшаның қарама–қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен қатар қаржы – несие қатынастарына да қызмет етеді.[11] Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма – қол тұтыну заттары жәнне қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етілседі.Егер «нағыз» ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады. Мемлекет сол елдің шеңберінде ғана оларға еріксіз өзіндік құн белгілейді. Бұл жерде ол ерікті түрде ақша бірлігінің номиналды құнын белгілеп, кез келген купюраларды шығаруы мүмкін.Ақшалар ешқашан да алтынға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы бойынша алтынға ауыстырған кездері болған.Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті құны болмағандықтан да, олар айналыс саласындағы ақшаның қызметтерін толық құнды ақшалардың қызметтері арқылы атқарады.Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы тұрақсыз экономикаға тән.

Ақшаның, өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының біршама жоғары дамуы нәтижесінде пайда болғандығы ертеректен бізге белгілі. Ақша жаратылысын зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның тауарлы шығу тегіне байланыстылығын көрсетеді. Тауар — сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтік алғы шарттарын туғызған.

      Нақты және абстракті еңбектің, жеке және қоғамдық еңбектің бөлінісі, тұтыну құны мен кұнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын қайшылықтар айырбас құнның әр түрлі нысандарын туғызды. Айырбас — бұл бір тауар өндірушіден, екінші біреуіне жүретін тауардың қозғадысын білдіреді. Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал = бидай = балта), яғни, тауардың түріне, сапасына, нысанына және тағайындалуына байланысты өлшенуін талап етеді. Сонымен қатар, әртүрлі тауарлардың бір-біріне өлшенуіне ортақ негіз болуы қажет.[12]

   Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма – қол тұтыну заттары жәнне қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етілседі.Егер «нағыз» ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады.

              1.3. Ақшаның түрлері мен оның қазіргі формалары

Ақшаның айналымының тарихы мынаны дәлелдейді, яни ақша біртекті масса болып табылмайды. Ол өтуі бойынша және өмір сүру уақыты бойынша, сонымен бірге айналым шарттары бойынша алуан түрлі болып келеді. Іс жүзінде ақшаның формасы дегеніміз- ақшаның белгіленген типіндегі заттық айырбас құны, ол айналымдағы тұрақтылықты көрсетеді. Әр түрлі балама тауарларға, бағалы металдарға, қарыз міндеттемелеріне, банк депозиттеріне өзгере отырып, ақша өз формасын қалыптастырады. Ақша формалары ретінде алтын, күміс монеталар, қағаз және несиелік ақшалар баршаға аян.

Ақша өзінің даму барысында екі түрге бөлінеді толық құнды ақшалар және толық құнсыз ақшалар.

Толық құнды ақшалар номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін ақшалар.

Мұндай ақшаларға металл ақшалар, сонын ішінде: мыстан, күмістен, алтын жасалғандар жатады. Металл ақшалар әртүрлі формада болған монета түріндегі формасы. Бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы аверс, артқы жағы реверс және гурт деп аталады. Алтын айналысына бірқатар елдерде ХХ ғасырдың екінші жартысында бұл елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орынды, өзінің орталарымен бірге ағылшын елі алған.

Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгілерінің пайда болуының мынадай объективтік қажеттіліктері болған:

      Алтын өндірі тауар өндірісінің артынан ілесе алмай, нәтижесінде айналыстағы ақшаға деген қажеттілікті толық өтей алмады;

      Жоғарғы құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады;

      Алтын стандарты жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымын ынталандырмады.

Алтын айналысы не бары Бірінші Дүниежүзілік Соғысқа дейін болды. Және соғысушы елдер өзінің шығыстарын жабу мақсатында құнның қағаздай белгілерін шығаруды ұлғайтты. Сонын нәтижесінде біртіндеп алтын айналыстан шыға бастады.

Толық құнсыз ақшалар- номиналдық құны нақты құннан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар. Оларға мыналар жатады:

      Құнның металдық белгілері-арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюмини т.б. монеталар;

      Құнның қағаздан жасалған белгілері.[3]

Ақша өзінің даму эволюциясында мынадай сатыларды өтті:

1.  Металдық;

2.  Қағаздық;

3.  Несиелік;

4.  Электрондық ақша

Металл ақшалар- толыққұнды, нағыз ақшалар, олардың номиналдық құны нақты құнына, яғни өздері дайындалған металл құнына сәйкес келеді. Олар монета түрінде шығарылады.

Монета –бұл заңмен бекітілген формасы, сыртқы пішіні, салмақтық құрамы бар металдан дайындалған ақша белгісі.

Мемлекет монетадағы таза металдың құрамын, салмағын, массасын, типін, эмиссия ережесін және т.б. белгілейді.

Метал ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни олар мыс монета түрінде біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ-ІІ ғасырларда Римде пайда болды.  Ең алдымен белгіленген салмағы және пробасы бар және сәйкес таңбалармен бекітілген металл құймалар айналымға шыққан.

Алғашқы монеталар біздің дәуірімізге дейінгі VІІ ғасырда Лидия мемлекетінде құйыла бастады, ал біздің дәуірімізге дейінгі 279-жылы Римде металдың стандартты бөліктері монета деп аталды.

Өз бейінін монетада кескіндеген тұлға А. Макендонский болды.

Айналымға сәйкестірілген, стандартты монаталардың еңгізілуі ақшалардың толық көлемде құн шамасының қызметін, айналым мен жинақтау құралы қыметін атқаруы үшін жағдайлар жасады. Монеталардан да, сонымен бірге өте арзан түсті металдардан және олардың қоспаларынан дайындалады.

Монаталарды құю, эмиссиясы ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық «emissio» сөзінен аударғанда «шығару» мағынаны береді. Ақшаның эмиссиясы –бұл ақша белгілерінің барлық түрлерінің айналымға шығару, ол айналымдағы ақша массасын ұлғайтуға бағытталған.

Ақшаның ролі тарихи тұрғыдан алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа тауарлар құнын өрнектеу қасиеті шынайы табиғи қасиет болып саналмайды. К.Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бұл қасиет алтынға қоғам тарапынан беріледі. Алтын жалпы балама ролін атқару үшін өте сәйкес келетін тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады:

Біріншіден, тұрақты, әдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи қасиеттеріне;

Екіншіден, оның жоғарғы құны бар, яғни басқа металдармен салыстырғанда, оны өндіру  үшін көбірек уақыт шығыны кетеді.

Алтының негізгі өндірушілері болып Оңтүстік Африка Республикасы, Ресей, Өзбекстан саналады.

Құнның қағаздан жасалған белгілері екіге бөлінеді. Қағаз ақшалар және несиелік ақшалар.

Қағаз ақшалар-бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасары ретінде пайда болды. Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі олардың айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктермен байланысты.

Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептері төмендегідей:

      Металл ақшалардың тасмалдап, алып жүру қолайсыздығы;

      Металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарына жасаған әрекетінің нәтижесінде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық құрамын төмендетуі барысында төленуі;

      Бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда қымбатқа түсуі;

      Эммисиондық табыс алу мақсатында қазынаның қағаз ақшаларды шығаруы;

      Бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.

Қағаз ақшалар тапшылығын жабу үшін шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар құнның белгілері.

Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттің қаржы жетіспеушілігіне байланысты шығарылуымен түсіндіріледі. Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың құнсыздану себептеріне айналысқа басты артық қағаз ақшалардың шығарылуын эмитентке деген сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады. Мұнын барлығы бағаның өсуіне әкеліп соқтырады. Халықты әлеуметтік жағынан қорғауды қамтамасыз ету үшін үкімет жалақыны, зйнетақыны, жірдемақыны өсіріп отырады. Халық тұтынатын тауарлардың бағасы өспейінше баға өсе береді. Баға-жалақы-баға... деген тіздек айнала береді. Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы экономикаға тән нәрсе.[5]

Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келеді. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды төлем құралы болып тұрған кезде ғана олар өздерінің сатып алу қабілетін сақтай алады. Ал процестен тыс жасалған айналыста олар бар болғаны бір жапырақ қағазға айналады. Егер нағыз ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады. [1]

Әрбір егеменді мемлекет өзінің ұлттық валютасын, яғни өз атауы бар, әр түрлі купюра мен бағамен қағаз ақшаларын шығарады. Қағаз ақшалардың кемшіліктері  де бар. Олардың ең бастысы мынада жатыр, яғни біріншіден, оларды ұрлап алу өте оңай, екіншіден, оларды тасымалдау өте қымбатқа қанағаттандыруды тоқтатты және оның орынбасарларымен қатар несиелік қағаздар пайда болады.

Қағаз ақшалар сатып алу және төлем құралдары ретінде мемлекет қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған. Қазақстандағы олардың элементтері болып Ұлттық Банк есептеледі. Шығарылған ақшаның номиналды құны және оларды шығару құны арасындағы айырма мемлекеттік бюджетке кететін эмиссиялық табысты құрайды. Қағаз ақшалар екі қызметті ғана атқарады: айналым құралы және төлем құралы. Олар алтын стандартты алып тастағаннан кейін ішінара жинақтау қызметін атқара алады.

Алтын айналысының тар мағынада қолданылуы ХХ ғасырдың дүниежүзілік экономиканың шеңберіне симады. Өндірістің дамуы ақша базисын адекватты түрінің болуын талап етті. Объективті түрде металдық жүйенің негізінде жаңа төлем әдістері мен формалары қалыптасты. Олар несиеге негізделді. Металдық теорияның қайта жаңжануы ХІХ ғасырдың екінші жартысында алтын монета стандарттының Германияда 1871-1873 жылдары енгізілуімен байланысты болды. Неміс экономистері Кейнс ақша деп тек қана бағалық металдарды емес, сондай-ақ металға айырбасталынатын орталық банктің банкноталары да аталады деген. Ол кездері ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негізделіп қолданылды.[7] Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың құнсыздану себептеріне айналысқа басты артық қағаз ақшалардың шығарылуын эмитентке деген сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады.

   Ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың көмегімен тауарлардың айырбас құны анықталады. Бұл бірлік ешқандай да ішкі құнға ие емес. Сонымен номиналистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретінде қарастырады. Адам Смиттің айтуы бойынша, ақша бұл айырбас процесін жеңілдететін техникалық дөңгелек, айырбас және сауда құралы. Ол ақшаның құны екі жақты мәнге ие деп санайды:

      Қандай да бір заттың пайдалылығын көрсетеді;

      Басқа тауарды сатып алу мүмкіндігі

ХVII – ХVIII ғғ. Ақшаның номиналистік теориясы өкілдері ағылшын ғалымдары алымдары Дж. Беркли мен Дж. Стюарт, А. Смит болып табылады. Бұл теория ақша айналымында құнсыз монеталар қаптап кеткен кезде қалыптасты. Бұл ғалымдар ақшаны мемлекет жасайды деп және оның бағасы атаулы құнмен (номинал) және ақша болып табылатын баға масштабымен анықталады деп есептеген. Олар ақшаны тек техникалық ауыстырудың таза құралы деп қарастырып, оның құндылық табиғатын толық теріске шығарды. Ақша туралы оның теориясының барлық пайымдауларының негізгі ақшаға тек нағыз бір ғана ақша деп қарау керек деген көзқарасы бар. М.М.Сперанскийдың ең мықты ақша материалы күміс деп санады. Ақшаның қызметтерін орындауда металдың қатысуы ХІХ ғасыр теоретиктерімен қолданылған. Бұл іс жүзінде тек бір тарихи кезең. Яғни ақша жүйесінің жоғарғы және күрделі формаларын өтеу кезеңі болды.Алтын айналысының тар мағынада қолданылуы ХХ ғасырдың дүниежүзілік экономиканың шеңберіне симады. Өндірістің дамуы ақша базисын адекватты түрінің болуын талап етті.

                           2 Ақша теорияларына сипаттама

                   2.1.  Ақшаның металдық теориясы

Бұл теория өкілдеріне капиталдың алғашқы қорлану кезіңдегі меркантилестер жатады. Оларға қоғамның байлығын ақшамен өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы металдармен бірдей деп санау тән болған. Олардың пікірінше, қоғамның нағыз байлығы алтын мен күміс, яғни бұлар өзінің табиғаты бойынша нағыз ақшалар болып табылады. Ақшаның металдық теориясы фитишистік сипатта, себебі бұл теорияның пайымдауынша ақшаның ролінде алтын, күміс сияқты кез келген бағалы металл бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы өндірістік қатынастарын сипаттайтын ақша екендігі жөнінен хабарсыз. Ресейде металдық теорияның өкілі атақты мемлекеттік қызметкер М.М. Сперанскиий болып табылады. Ақша туралы оның теориясының барлық пайымдауларының негізгі ақшаға тек нағыз бір ғана ақша деп қарау керек деген көзқарасы бар. М.М.Сперанскийдың ең мықты ақша материалы күміс деп санады. Ақшаның қызметтерін орындауда металдың қатысуы ХІХ ғасыр теоретиктерімен қолданылған. Бұл іс жүзінде тек бір тарихи кезең. Яғни ақша жүйесінің жоғарғы және күрделі формаларын өтеу кезеңі болды.

Алтын айналысының тар мағынада қолданылуы ХХ ғасырдың дүниежүзілік экономиканың шеңберіне симады. Өндірістің дамуы ақша базисын адекватты түрінің болуын талап етті. Объективті түрде металдық жүйенің негізінде жаңа төлем әдістері мен формалары қалыптасты. Олар несиеге негізделді. Металдық теорияның қайта жаңжануы ХІХ ғасырдың екінші жартысында алтын монета стандарттының Германияда 1871-1873 жылдары енгізілуімен байланысты болды. Неміс экономистері Кейнс ақша деп тек қана бағалық металдарды емес, сондай-ақ металға айырбасталынатын орталық банктің банкноталары да аталады деген. Ол кездері ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негізделіп қолданылды.[7]

Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың күрделенуі, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгереді. Қағаз несиелік ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде үйлестіру натуралдық айырбас формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай эквивалентке әкеліп соқтыруы сөзсіз. Өйткені алтын қорының өсімі физикалық тұрғыдан экономикалық дамуға қарсы тұра алмады. Сөйтіп бұл ақша бірлігі құнының тым аса ұлғаюына әкеліп соқтырып, сонын салдарынан ақшаның айырбасталынуы тәрізді аса маңызды қасиетінің жоғплуы пайда болды.

Сонымен ақшаның ішкі мазмұны бағалы металдың мөлшеріне берілген құжат ретінде біртіндеп иелерінің эмиссиялық орталыққа оның ішінде мемлекетке деген сенім ауысады. Үкіметке деген сенімсіздік соғыстар және басқа да жағдайлар, классикалық алтын стандартына қайта әкеледі. Нақты экономика тұрғысынан қарағанда қарапайым тауар болса да алтын ерекше орында тұрады.

Қазіргі жағдайдағы алтынның негізгі экономикалық қызметінің мәні оның капиталды инфляциядан сақтау құралы ретінде қызмет етумен несие алуда қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсіптік шикізат болып қала беруімен сипатталады. Адамзат құнының әртүрлі формаларын өз басынан өткере отырып, яғни ақша айналысына қол жеткезді. Металдың ақша ретінде қызмет етуінен барып, одан бірте-бірте монеталар пайда бола бастады. Көпестер класының бөлінуімен алғашқы монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы кезеңде сипаттайды. Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсініктемелер бар:

            Биметализм;

            Монометализм

Биметализм-жалпыға бірдей эквивалент ролін екі немес одан көп металл атқарады, яғни айналыста алтын және күміс монеталар пайдаланады.

Монометализм-жалпыға бірдей эквивалент ретінде бір ғана металл түрі (алтын, күміс және т.б.) қолданылатын ақша жүйесі.

Осылай біздің эрамызға дейін ІІІ-ІІ ғасырда Римде мыс монометализмы, Ресейде 1843-1852 жылдар аралығында күміс монометализмы болды. Ресейде, олай болса Қазақстан да, алтын монометализмы 1897 жылы ІІ Николай патша тұсында енгізілді.

Түрікше «акче» сөзі қазақша ақша яғни ақ сөзінен, күміс монетаның түсіне қарап шыққан.

Капиталистік тауарлы өндірістің дамуы барысында қағаз ақшалар пайда бола бастады. Олар айналыстан алтын монеталарды ығыстырып шықты. Қағаз ақшалар айналысындағы ұсақ төлемдерге қызмет ететін ауыстырылатын монеталар қағаз ақшалардвң әр түрі болып табылады. Әдетте оны төменгі сынамасы бар металдан: мыс-никельден, мыс-мырыштан және алюминидың құймаларынан жасайды.

Ақшаның теориялары мынадай оның бағыттарын бөліп қарастырады:

Ақшаның металдық теориясы;

Ақшаның номиналистік теориясы;

Ақшаның сандық теориясы.[14]

Ақшаның металдық теориясы ақша қызметін бағалы металдардың атқару барысында XV—XII ғғ. қалыптасты. Бұл теорияның өкілдеріне Англияда У .Стэффорд, Т.Мэн, Д.Норс жатса, Францияда А.Монкретьен жатты. Олар монетадан жасалған ақшалардың бұзылуына қарсы болды.Ақшаның металдық теориялары сауда буржуазиясының мүддесін қорғай отырып, олардың саяси экономиядағы бағыты — меркантилизмді көрсетті. Осы теорияға сәйкес байлықтың көзіне сыртқы сауданы жатқызды. Төлем балансының активті қалдығы ғана елге бағалы металдардың келуін қамтамасыз етеді деген.Ертедегі метализм теориясының қателігі, біріншіден, байлықтың көзіне адам еңбегімен жасалатын материалдық игіліктер емес алтын мен күмістің жатқызылуы, екіншіден, айналыстағы қағаз ақшаларды металл ақшаларға алмастыру қажеттігін жоққа шығарғандығымен сипатталады.

Капиталдың бастапқы қорлануы аяқталуымен байланысты олардың көзқарастары өзгеріп, яғни байлықтың көзіне сыртқы сауда мен бағалы металдар емес, мануфактура мен ауыл шаруашылығы жататындығына көздері жетті. Соған сәйкес ішкі нарыққа көңіл аударылып, металл ақшалардың ұлтқа қымбатқа түсетінін түсінді.XIX ғ. екінші жартысындағы ақшаның металдық теориясының қайта тууы 1871—1873 жылдардағы Германияда алтын монета стандартының енгізілуімен байланысты болды. Бұл — ақшаның металдық теориясының бірінші метаморфозасы. Неміс экономистері (К.Книс және т.б.) ақшаға бағалы металдармен қатар, орталық банктің банкноталарын да жатқызды. Сол уақыттары ақшаның металдықтеориясы инфляцияға қарсы бағытталған ақшалай реформаларды негіздеу үшін пайдаланылды.Ақшаның металдық теориясының екінші метаморфозасы бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды. Оның өкілдері алтын монета стандартын қалпына келтіру қажеттігін мойындай отырып, алтын монометализмінің жаңа қысқарған нышандарын: алтын құйма және алтын девиз стандартын енгізуге арналған өздерінің теорияларын жасады.Ақшаның металдық теориясының үшінші метаморфозасы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды. Француз экономистері А. Тулемон, Ж. Рюэфф және М. Дебре, сондай-ақ ағылшын экономисі Р. Харрод алтын монета стандартын халықаралық айналымда енгізу қажеттігін ұсынса, американ экономисі М.Хальперии және француз экономисі оның ішкі айналымда енгізілуі туралы ұсыныс жасады.[2].Ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың көмегімен тауарлардың айырбас құны анықталады. Бұл бірлік ешқандай да ішкі құнға ие емес. Сонымен номиналистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретінде қарастырады.

  Капиталистік тауарлы өндірістің дамуы барысында қағаз ақшалар пайда бола бастады. Олар айналыстан алтын монеталарды ығыстырып шықты. Қағаз ақшалар айналысындағы ұсақ төлемдерге қызмет ететін ауыстырылатын монеталар қағаз ақшалардвң әр түрі болып табылады. Әдетте оны төменгі сынамасы бар металдан: мыс-никельден, мыс-мырыштан және алюминидың құймаларынан жасайды. Ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың көмегімен тауарлардың айырбас құны анықталады. Бұл бірлік ешқандай да ішкі құнға ие емес. Сонымен номиналистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретінде қарастырады. Француз экономистері А. Тулемон, Ж. Рюэфф және М. Дебре, сондай-ақ ағылшын экономисі Р. Харрод алтын монета стандартын халықаралық айналымда енгізу қажеттігін ұсынса, американ экономисі М.Хальперии және француз экономисі оның ішкі айналымда енгізілуі туралы ұсыныс жасады.

                       2.2. Ақшаның номиналистік теориясы

Ақшаның номиналистік теориясы меркантилистердің метализмге қарсы іс-әрекеті болып табылады. Тауар өндірісі мен айналымның өсуіне байланысты металл монеталар вексель, банкнот түріндегі несиелік айналыс құралдарына жартылай ауыстыру біртіндеп орын алады. Ақшалар мен бағалы металдар арасында ішкі байланыстарды жоққа шығара отырып, номиналистер құн белгілерінің жүру құқығын негіздеді. Ол үшін олардың металдық құрамын белгіледі. Номинализмнің негізгі ережесі төмендегідей

Ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың көмегімен тауарлардың айырбас құны анықталады. Бұл бірлік ешқандай да ішкі құнға ие емес. Сонымен номиналистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретінде қарастырады. Адам Смиттің айтуы бойынша, ақша бұл айырбас процесін жеңілдететін техникалық дөңгелек, айырбас және сауда құралы. Ол ақшаның құны екі жақты мәнге ие деп санайды:

      Қандай да бір заттың пайдалылығын көрсетеді;

      Басқа тауарды сатып алу мүмкіндігі

ХVII – ХVIII ғғ. Ақшаның номиналистік теориясы өкілдері ағылшын ғалымдары алымдары Дж. Беркли мен Дж. Стюарт, А. Смит болып табылады. Бұл теория ақша айналымында құнсыз монеталар қаптап кеткен кезде қалыптасты. Бұл ғалымдар ақшаны мемлекет жасайды деп және оның бағасы атаулы құнмен (номинал) және ақша болып табылатын баға масштабымен анықталады деп есептеген. Олар ақшаны тек техникалық ауыстырудың таза құралы деп қарастырып, оның құндылық табиғатын толық теріске шығарды.[8]

Ақшаның номиналистік теориясының негізгі идеялары төменде келтірілген:

- ақша тамаша есептеу бірлігі болып табылады, онын көмегімен ақшаның салыстырмалы құны анықталады;

- бірдей бөліктері бар тамаша масштаб болып табылатын аталған бірлікте ешқандай ішкі құн болмайды.

Номинализм үстемдік жағдайға XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында қол жеткізді. Бірақ, оның ерте кезеңдік номинализмнен айырмашылығы - оның қорғау объектісі болып құнсыз ақша емес, ол қағаз ақша болды.

Неміс ғалымы Г. Кнаптың ақша теориясында («Ақшаның мемлекеттік теориясы») басты мақсат-мұрат анық қалыптасты:

- ақша - мемлекеттік құқық тәртібінің өнімі, мемлекет билігінін туындысы;

- ақша - бақылау төлем құралы, яғни мемлекеттік мұратты төлем кушімен иемденген белгілер;

- ақшаның негізгі қызметі - төлем құралы. Ол ақшаның мәні белгілердің материалында емес, олардың қолдануын реттейтін құқықтық нормаларда, деп жазды.

   ХІХ ғасырдың аяғында және ХХ ғасырдың басында саяси экономикада номинализм үстемдік ете бастады. Бірақ бұрынғы номинализмның айырмашылығы оның объектісіне қағаз ақшалар жатады. Номинализмның мәні неміс экономисі Кнапптың еңбегінде жақсы берілген. Оның негізгі ережелері төмендегідей құрылды:

      Ақша – құқықтық тәртіптің өнімі мемлекеттік биліктің туындысы;

      Ақша- мемлекеттік хартальдік төлем құралы, яғни ол мемлекеттің төлем күшімен жасалған төлем белгілері болып табылады.

      Ақшаның негізгі қызметі-төлем құралы.

Кнапп ақшаның мәні оның матералдық белгісінде емес, оларды пайдалану барсын реттейтін құқықтық нормасында деп жазады.

1929-1933 жылдары экономикалық дағдырыс тұсында номинализм әрі қарай дами түседі. Сөйтіп Дж. М. Кейнс алтын ақшаларды жабайылық шарқыншағы, арбаның бесінші дөңгелегі деп хабарлайды. Ол идеалды ақшаларға қоғамның өркендеуін үнемі қамтамасыз етіп отыратын қағаз ақшаларды жатқызады. Ол қағаз ақшалардың алтынды айналыстан шығарылуын Кнапп теориясының жеңісі деп қарастырды. Дж.М. Кейнс барлық өркениетті ақшалар қарапайым түрінде қалып, кнапптық партализм толық жүзеге асты деп санады.

Ақшаның номиналдық теориясы жағында белгілі американ экономисі П.Самуэльсонда болды. Ол ақшалар өткен уақытта ғана олаомен байланысты болса, ал алдағы уақытта ақшалар шартты белгілерге айналуда деп сендіреді. Тауар ақшалардың дәуірін қағаз ақшалар дәуірі алмастырады. Қағаз ақшалар ақшаның мәнін, олардың ішкі табиғат ашады. Ақша дегеніміз ол жасанды әлеуметтік шарттылық.

Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективті заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндірістің дамуымен сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажеттіліктерімен байланысты.

ХІІІ ғасырда Марко Поло Қытайда ағаш қабығынан жасалған кез болды. Ол сол уақытта қағаз қызметін атқаратын бұл ақшалардың төрт бұрышты плантин формасы және олардың ерекше белгілері мен мөрі болған. Олардың сатып алу қабілеті де әр түрлі болған. Нағыз қағаз ақшаларының пайда болуын Шыңғыс ханның немересі Құбыла ханмен байланыстырады.

Бірақ кейбір жағдайларда мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы бойынша алтынға ауыстырған кездері болған. Мысалға, 1922 жылы шығарылған алтын червонец алтынға және шетел волютасына сатылып алынған, яғни волюталық интервнция жүргізілген.[5]. Ол қағаз ақшалардың алтынды айналыстан шығарылуын Кнапп теориясының жеңісі деп қарастырды. Дж.М. Кейнс барлық өркениетті ақшалар қарапайым түрінде қалып, кнапптық партализм толық жүзеге асты деп санады. Сөйтіп несиенің даму дәрежесі ақша санына кері әсер етеді. Неғұрлық тауарлардың көп бөлігі несиеге сатылса, соғұрлым айналыс үшін ақшаның аз саны қажет етіледі.

                                  2.3 Ақшаның сандық теориясы

Айналыстағы ақшаның саны К. Маркстің ашқан  ақша айналысының занымен реттеледі. Айналысқа қажетті ақша салымы айналыстағы ақша санымен сатуға арналған тауарлар массасы және атауы бір ақша бірліктерінің айналыс жылдамдығы арасындағы белгілі сәйкестіктің болуын талап етеді.

1920 жылы ұлы депрессиядан кейін ақшаның сандық теориясы өзінің күшін жоғалта бастады. Себебі, кейнстік теория ақша массасын емес нақты экономиканы басқаруға көп көңіл бөлді. Соңғы он жылдықта етек ала бастаған инфляциялық процестер ағылшын американ экономистерінің сонетаризмге деген жаңа қызығушылықтарын тудырады. Себебі, қазіргі кездегі ақша массасымен өндіріс көлемінің өзгерісі арасындағы байланысты анықтауға ұмтылуда.

Ақшаның төлем құралы ретінде қызмет етуі айналысқа қажетті ақшаның жалпы көлемін қысқартады. Бұл қарыз міндеттемелерінің көп бөлігі қөарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу арқылы жабу жолымен түсіндіріледі. Сөйтіп несиенің даму дәрежесі ақша санына кері әсер етеді. Неғұрлық тауарлардың көп бөлігі несиеге сатылса, соғұрлым айналыс үшін ақшаның аз саны қажет етіледі. Оған қоса мынаны ұмытпаған жөн. Айналыстан алынған ақшаның белгілі бір саны шаруашылықтағы және халықтың қолындағы тұрақты ақша резервін қалыптастырады. Осының нәтижесінде айналыстағы ақша санын анықтайтын заң келесі түрдегі формуламен беріледі:

Тб.с. – Н т.б.с. + Ө т.м.с.

А

Тб.с. - тауар бағасының сомасы;

Т б.с. - тауар бағасының сомасы;

Н т.б.с.  – несиеге сатылған тауар бағасының сомасы;

Т с  - қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төлем сомасы;

Ө т.м.с. - өзара есептескен талаптар мен міндеттемелер сомасы;

АР- ақша резервтер;

А – ақшаның төлем және айналыс құралдары ретіндегі айналымның орташа саны.

Теңдікте көрсетілгендей экономикадағы ақша массасының айналуы мүмкін себептердің бірі ретіндегі тауарлар бағаларының едәуір аз төленбеген төлемі болып табылады. Бұл жағдайда Т с шамасы кері таңбаға ие. Алайда бұл нарықтық экономикаға өтуші Қазақстанда және басқа да елдерде өнеркәсіптер арасында орын алған төлемсіздік мәселесін ақша массасын

көбейту арқылы шешуге болады деуге болмайды.

Ақшаның сандық теориясы айналысқа қажетті ақша санын дәл анықтауға мүмкіндік бермейді. Ол шаруашылық қатынастар мен экономикалық даму факторларының жалпы жиынтығындағы ақша қаражаттарының орнын анықтайды. Орталық банк экономикалық айналымға оның қажеттіліктеріне сәйкес несиелеу жолдары бойынша қажетті несие ақшаларының массасын беретін өзінің эмиссиялық және несиенің қызметін атқарады.[4]

Кесте-2 1929 жыл үшін АҚШ экономикасы бойынша келесі мәліметтер келтірілген  ( млрд. доллар):

Ақша екі түрлі формада болады: қолма-қол және банктік айналымның ақшалары. Ақшаның бұл екі формасы бір-бірімен тығыз байланысты.

Ақша массасының көбеюі бірнеше каналдар бойынша жүреді:

      Банкноттар мен монеталар эмиссиясы есебінен;

      Орталық банктен комерциялық банктен несие алуы жолымен;

      Орталық банктің ел үкіметіне мемлекеттік бюджет тапшылығын жабу үшін несие беру арқылы;

      Орталық банктің бағалы металдарды шетел волюталары және мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу жолымен  (депозиттер негізінде несиелік ақшаларды түсіру);

Коммерциялық банктердің несиелік ақшаларды шығару интенсивтілігі депозиттердің міндетті түрде резервтер көмегімен реттеп отырады. Қаншалықты резервтеу нормасы жоғары болса, соғұрлым банктер несиелеу үшін аз қаражатты пайдалынылады. Осыған сәйкес депозиттер негізінде несиелік ақшаларды жасау интенсивтілігі артады және ол ақшаны мультипликациялау коэффицентімен анықталады. Осыдан ақша массасының көлемі орталық банк жүргізетін ақша несие саясатымен тығыз байланысты. Мұндағы ең басты мақсат ақша массасының өсуін сақтау екенін көреміз. Мақсатты белгілеуде орталық банк келесі көрсеткіштерді ескереді:

      Нақты бейнелеудегі ЖҰӨ -нің болжанатын өсімі;

      Жоспарлы кезеңдегі ақша айналысының есептелетін (жылдық ЖҰӨ номиналдық шамасының орташа жылдық ақша массасына қатынасы, жылдамдығы);

Жоспарланған кезеңдегі инфляцияның максималды рұқсат етілген деңгейі. Ақша массасы өсуінің бақылау көрсеткіштері елдің экономикалық потенциялының болашақтағы ұлғаюын және оның пайдалану дәрежесін ескере отырып есептеледі. Бұл көрсеткіштің тәжірибе үшін де маңызы өте зор.

                                                  Қорытынды

Аталған жұмыста алғашқы мәліметтерге сүйене отырып, ақша категориясына анықтама беріліп, оның атқаратын қызметтері мен негізгі ақша теориялары қарастырылған болатын. Атап айтқанда ақша тауар өндірісінің дамуындағы бірден бір шарт және өнім болып табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті шарттарды құрайды.

Сонымен, курстық жұмыстың бірінші тарауында ақшаның тауардан дами отырып тауар болып қалыптасқандығы мәлім болды. Бірақ тауар ерекше жалпылама эквивалент. Ақша – жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауарлардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуы мен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімінің айырбасы үздіксіз жасала береді. Жалпыға бірдей эквивалент рөлі тарихи түрде алтынға бекітіліп, қазіргі кезде қағаз және несие ақшаларында көрініс табады.

Жалпы алғанда ақшаның мәні оның үш қасиетің бірігуі мен көрініс табады: жалпыға тікелей айырбасталу, айырбас құнының дербес формасы: еңбектің сыртқы заттық өлшемі болып табылады.

Ақшаның атқаратын қызметтері бірінші тараудың екінші бөлімінде кең ауқымда қарастырылып, онда ақшаның бес түрлі қызметі: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, қор, қазына жинау құралы және дүниежүзілік ақшаға сипаттама беріп өттік.

Сонымен бірге берілген тараудың бір бөлімі «Ақша түрлері» деп анықталып, онда толық құнды және толық құнсыз ақшалар қарастырылып өтті. Атап айтқанда, толық құнды ақшалар деп номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құны мен сәйкес келетін ақшалар анықталса, толық құнсыз ақшалар-номиналқы құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшаларды білдіреді.

Курстық жұмыстың екінші тарауы ақша теорияларына сипаттама беруга арналып, онда ақшаның металдық теориясы, ақшаның номиналистік және сандық теориялары қарастырылды.

Жалпы алғанда ақшаның металдық теориясы фитишистік сипатта болған, себебі бұл теорияның пайымдауынша ақшаның рөлінде алтын күміс сияқты кез келген бағалы металл бола алады. Металдық теорияны өкілі М. М. Сперанский барлық пайымдауларының негізі ақшаға тек нағыз бір ғана ақша деп қарау керек деген көзқарасты білдірген.

Ақшаның номиналистік теориясы меркантилистердің метализмге қарсы іс-әрекеті болып табылады. Тауар өндірісі мен айналымның өсуіне байланысты металл монеталар, вексель,  банкнот түріндегі несиелік айналыс құралдарына жартылай ауыстыру біртіндеп орын алады.

Ақшаның сандық теориясы сәйкес, ақшаның төлем құралы ретінде қызмет етуі айналысқа қажетті ақшаның жалпы көлемін қысқартады. Бұл қарыз міндеттемелерінің көп бөлігі қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу арқылы жабу жолымен түсіндіріледі.

                             Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.  Антонов Н.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки-М., 1995г.

2.  Ақша, қаржы және несие. Оқу құралы-Қарағанды, 2002ж.

3.  Бунина М.К. Деньги. Банки. Валюта. Учебное пособие-М,2007г.

4.  Балабанова И.Т. под ред. Банки и банковское дело, СПб., 2003г.

5.  Г.М.Мұқашева. Қаржылық нарық және делдалдар,Астана,2009ж.

6.  Вусов В. Деньги. Денежное обращение. Инфляция: учебное пособие для вузов-М., 2010г.

7.  Д.М.Мадиярова.Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік.Алматы,2007ж.

8.  Жуков Е.Ф. под ред. Деньги, кредит, банки, М., 2007г.

9.  Кошенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары-А., 2004ж

10.    «Қазақстан Республикасының банктері және банк қызметі туралы» ҚР Заңы. 31.03.1995ж

11.    М.Ш. Кенжеболатова.Астана, Макроэкономика,2009ж.

12.    Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие, А., 2004ж.

13.    Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер, А. Экономика, 2008ж.

14.    Уткин Э.А. Словарь банковских терминов, М.2005 г.

25