Қаржылық бақылау

2.2. Аудиторлық бақылау қызметінің дамуы

Нақты аудиторлық қызметтің міндеттері, ұйымның өзіндік ерекшелігіне, оның ұйымдық құрылымына және сол кезеңге ұйымның басшысының алдына қойған міндетіне байланысты түрлендіріліп белгіленеді. Мұндай міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:

- біріншіден, ішкі аудит қызметі, оқшауланаған жеке балансқа бөлінген бөлімшенің қаржы-шаруашылық қызметіне кезеңдік аудиттің негізгі қызметі қаржылық есептіліктің барлық маңызды аспектілері бойынша дұрыстығы туралы пікірін білдіру.

- екіншіден, ішкі аудит қызметінің маңызды міндеті ұйымның қаржы экономикалық қызметіне талдау жасап, оның қаржылық стратегиясын әзірлеу. Бұл жеке оқшауланған бөлімшелердің және бүкіл ұйымның тұтастай қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік барын, нәтижесінде ішкі аудит қызметінің алдына қойған негізгі міндетін толық көлемде орындауға мүмкіндік береді;

- үшіншіден, ішкі аудит қызметінің өте жиі кездесетін қызмет көрсету түрлерінің бірі, бухгалтерлік және салық сондай-ақ құқық сұрақтары және басқа  да қызмет көрсету түрлері бойынша кеңес беру. Ағымдағы жұмыспен айналысатын бухгалтерлерге, әдетте экономика жағдайында әдеттегіден өзгеше немесе сирек кездесетін, сондай-ақ заңдардың маңызды өзгерістерге ұшыраған кезінде кәсіби көмек қажет болуы мүмкін. Мұндай қызмет көрсету түрлері де ішкі аудит қызметінің міндеттерінің қатарына жатқызылуы керек. Ішкі аудит қызметі тарапынан жүргізілген тексерудің, талдаудың және кеңес берудің нәтижесінде ұйым сыртқы аудиторлардың, салық комитетінің және басқа да сыртқы бақылау органдарының тексеруіне дайын болады. Ішкі аудит қызметі орындауға тиісті міндеттер, осы қызмет жұмыскерлерінің функцияларын және олардың кәсіби-біліктілік құрамын анықтайды.

Жоғары да аталған міндеттердің біріншісін орындау барысында әртүрлі әдістер мен тәсілдерді (нақты, іріктеу, сүзбелеу және т.б.) қолдана отырып ішкі аудитор бухгалтерлік есеп және бақылау жүйесін зерделеп, оның жұмыс істеу тиімділігіне баға береді. Аудитор операциялардың заңдылығын және оңтайлы салық салуды тексеріп табылған қателердің маңыздылығына баға береді. Екінші міндетті орындау шеңберінде аудитор, филиалдардың қаржы шаруашылық қызметіне экспресс талдау жүргізіп оның төлем қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын бағалып, қаржы шаруашылық қызметінің стратегиясы бойынша ұсыныс жасайды. Ішкі аудиторлар үшінші міндетті қажеттілігіне қарай орндайды, бұл мәселені шешу үшін аттестациядан өткен аудиторлармен қатар құқық, салық және қаржылық талдау мамандарыда тартылуы мүмкін.

Ішкі аудит қызметінің жұмыстарының бағыты оның алдына қойған міндеттеріне сәйкес болуға тиісті. Бірінші міндет оқшауланған бөлімшелердің қаржы шаруашылық қызметін бақылау кезеңдері қаржылық есептің жағдайын және ішкі бақылау жүйесін бағалауды, филиалдардың қаржылық есептілігінің дұрыстығына әсер ететін қателерді және бұрмалаушылықтарды тауып, оны анықтауды аудиторлық тексеру негізінде шешіледі. Аудиторлық бақылаудың негізгі бағыты қарыжылық есептің элеменеттің ішкі аудиторлық тексеруді жүзеге асыру. Ішкі аудиттің екінші міндеті тексерілетін бөлімшенің қаржы-экономикалық қызметін талдау және оның қаржылық қызметін талдау және оның қаржылық стратегиясын жасау болып табылады. Талдаудың мақсаты – ұйымның қаржылық жағдайын және қызметінің нәтижесін зерделеп, оның келешекте жұмыс істеу жағдайын бағалау. Қаржылық талдаудың ақпарат көзі – бухгалтерлік және статистикалық есеп пен есептілік мәліметтері. Ішкі аудит қызметінің үшінші міндетін шешу шеңбері – кеңес беру бойынша қызмет көрсету оқшауланған бөлімшелерге тәуелсіз әдістемелік қолдау көрсету жоғарыда аталған сұрақтар бойынша кеңес беру.

Қаржылық бақылауды жетілдірудің аса маңызды бағыттарынң біpі қаржылық бақылаудың тәуелсіз нысаны - аудиторлық бақылауды дамыту болып табылады, бұл мемлекеттік емес шаруашылық органдар санының көбеюімен және тиісінше қаржы, бақылау, есеп санында қызметтің сан алуан түрлерінің өcyімeн байлаынсты болып отыр. Аудиторлық бақылау – тәуелсіз аудиторлық фирма мен шаруашылық жүргізуші субъектілер иелерінің жасасқан келісімшарты негізінде қаржы- шаруашылық қызметінің жай­-күйін тексеру[3]. /9; 125-127/

Нарықтың реформалардың тереңдей түcyі жaғдайындaғы қар­жылық бақылау жүйесінің ажырағысыз бөлігі аудиторлық ба­қылаудың негізгі мақсаты кәсіпорындардың, фирмалардың, ұйымдардың бухгалтерлік, қаржылық есебінің дұрыстығын белгілеу, олардың ақпараттық жүйелерінің сенімдімділігін бағалау. Аудиторлық жұмыста талдамалық және экспорттық болжам қызметіне үлкен мән беріледі, ол тапсырыс беруішілерге өздерінің іскерлік саясатының тиімді стратегиясы мен тактика­сын жасауға мүмкіндік береді.

Аудиторлық палата коммерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзін өзі басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып та­былады.

Қаржы аудиты деп оған уәкілеттігі бар ұйымдар мен маман­дардың қаржылық есептемесіне сараптама және талдау жүргізу, қаржы-шаруашылық қызметін бақылау, шаруашылық жүргізуші субъекгілерге олардың тапсыруы бойынша қызметтің басқа түрлерін көрсету жөніндегі және солардың есебінен жүргізетін тәуелсіз қызметін айтaды..

Аудит дамуының тарихы өзінің басгауын Ұлыбританиядан, ала­ды, мұнда XІX ғасырдың ортасында алғашқы бухгалтерлер-ауди­торлар пайда болды. Ал 1862 жылы Англияда "Міндетті аудит туралы заң" шықты. Францияда мұндай заң 1867 жылы, АҚШ-та 1937 жылы жарияланды.

Бүгінде тәуелсіз қаржылық бақылау аудиторлық институт нысанында дамып, нарықтың экономиканың ажырaғысыз бөлігі болып отыр. Қазақсган Республикасында 1998 жылдың 20- қарашасынан бастап "Аудиторлық қызмет туралы заң" жұмыс істейді. Ол ауди­торлық қызметті жүзеге асыру прогресінде мемлекеттік органдар, заңи және жеке тұлғалар, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар арасында туындайтын қатынастарды реттейді.

Аудиторлық қызмет - бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық есептеме аудитін жүргізу жөніндегі кәсіпкерлік қызметі. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар, өз қызметінің бағыты бойынша қаржылық есептеме аудитінен басқа да қызметін көрсете алады.

Аудиторлық қызметтің негізгі қaғидаттарына мыналар жатады:

4)     тәуелсіздік;

5)     объективтілік;

6)     кәсіби біліктілік;

7)     құпиялылық.

Аудит Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептеменің дұрыс және объективті жасалғаны тyралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңи тұлға­лардың аудиттелетін субъектілердің қаржылық есептемесін тексеру аудит болып табылады.             

Аудиттің түрлері- міндетті аудит және бастамашылық аудит. Mіндетті жыл сайынғы ayдиткe мыналар жатады: банктер, кредиттік серіктестіктер, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар және бaғалы қағаздар ры­ногында қызмет істейтін ұйымдар, сақтық ұйымдары, жинақ­таушы зейнетақы қорларын зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялар, шетел қатысатын кәсіпорындар, ашық халықтық қоғамдар.

Аудит жүргізу, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңна­малық актілерінде көзделген өзге жaғдaйларда да міндетті бо­лып табылады. Бастамашылық аудит аудиттелeгін cyбъeктінің бастамасы бой­ыншa аудиттелетін cyбъeктінің және аудитордың; аудиторлық ұйымының арасында аудит жүргізуге жасалган шартта көзделген на­қтылы міндеттер, аудит мерзімі мен келемі ескеріле oтыpып жүргізіледі.

Аудит-сыртқы және ішкі болуы мүмкін Сыртқы аудит ­- аудиттің тәуелсіз ныcaны, ішкі аудит - шаруашылық жүргізуші субъектісін бақылаудың ведомстволық немесе ішкі нысаны. Ішкі аудит шаруашылық жүргізуші субъектісінің тілегі бойынша және шартымен жасалады.

Аудит мынадай дәйекті стадиядар бойьшша жүргізіледі:

8)                             жоспарлау тараптардың іс-қимылын іштей жүйелеуме;

9)                             аудитор объектісі тypaлы ақпарат алу және оны бaғалау;

10)                        аудитор pәcімін жасау және бaғдарламаны әзірлеу;

11)                        бақылау жүйелерін тексеру және оның тecттepі;

12)                        аудит рәсімін жүргізу;

13)                        аудиторлық қоpытындыны қaлыптастыру.

Аудитор - бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы шаруашылық және коммерциялық қызметіне жасалатын қаржы­лық бақылаудың біздің елдегі жаңа ұйымдық нысаны. Ол бақылау мен коммерциялық аудиторлық қызметті жеке кәсіпкер ретінде де аудиторлық ұйымның қызметкері ретінде жүзеге acыруға құқылы.

Аудитордың міндeттepі мемлекеттік бақылаудың міндеттерімен ұқсас: тексерілетін ақпараттың, жасалынған шаруашылық операцияларының  қолданыстағы заңға сәйкестігін анықтау. Сонымен бірге аудиторлық қызметтің қаржы-шаруашылық қызметін тeкcepіc нысанында жүзеге асыратын мемлекeттік бақылаудан айтарлықтай айырмашылығы бар:

4)                 аудиторлық қызмет кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыруға, оның төлем қабілеттілігін қaм­тамасыз eтyгe, клиенттердің мүддecін қopғayғa бaғыттaлған. Тeкcepіc қызметі бірінші кезекте мемлекеттің мүддecін қорғайды, Бұзушы­лықтарға ықпал етудің сан алуан түрлерін қолдана отырып, шару­ашылық жүргізуші субъектілердің заңдарды, нормативтік актілерді сақтауын қамтамасыз етеді;

5)                 аудит кезінде тексеруші ұйым мен бaқылаудың объектісі ара­сындағы байланыстар деңгейлес, epікті келісімшарт негізінде болса, тексеру жүргізгенде сатылас, әкімшілік белгілеу ретінде болады;

6)                 аудиторлық қызметті клиент немесе оның келісімен аудитор­лық қорытындыны aлyға мұқтаж болып отырған орган төлейді. Тексерістерді жоғары орган немесе мемлекет төлейді;

7)                 аудиторлық тексерудің тиімділігін клиент аудитке жұмсалған шығындар мен аудиторлық тексеру нәтижелерінің ара салмағы peтіндe айқылдайды. Тeкcepіcтің тиімділігін тиісті бaқылаушы орган анықтайды;

8)                 аудиторлық тексерудің нәтижелері клиентке арнaлған ауди­торлық қорытынды мен ұсыныстарда қамтылып көрсетіледі. Тексерістің нәтижелері бойынша акт жасалынады, онда орында­луы бақыланатын ұйымның түйіндер, жазалау, міндетті нұсқаулар және басқалары көрсетіледі;

9)                 аудиторлар алынған ақпарат пен аудит нәтижелерінің құпиялығын қамтамасыз eтyі тиіс, ревизорлардың оларды жария eтyінe құқы бар.

Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардыңің жүргізетін қызметтері сан алуан. Оны Қазақстан Республикасындағы aлғашқы және ең іpі аудиторлық ұйым -"Қазақстан аудит" компаниясының мысалынан көруге болады. Аудиторлық қызмет көрсету, консалтингтік қызмет көрсeтy, бaғaлау және оны саралау, кeдeндік кеңестер, қаржы ­шаруашылық қызметін талдау, құрылтайшылардың құжаттарын жасау, қайта құрылымдау мен банкроттық рәсімдердегі кәсіби қызмет және басқалары -компания көpceтeтін қызметтердің толық емес тізбесі осындай. "Қазақстан аудит" компаниясының Астана қаласында және республиканың барлық облыстарында құpылым­дық бөлімдері бар. Компания аудиторлық қызметтің қағидаттарын бұлжытпай  сақтaйды.

ІІІ бөлім Қазақстандағы қаржылық бақылау функциясын дамыту тенденциялары

3.1. Қаржылық бақылаудың әлемдік тәжірибелері

Шетелдік аудиторлық ұйымдар Қазақстан Ресnyбликасында аудиторлық қызметті тиісті аудиторлық ұйымдарды - Қазақстан Ресnyбликасының резиденттерін құрған жaғдайда ғана жүзеге асыра алады.

Жүргізу нысандары мен уақытына қарай қаржылық бақылау aлдын ала бақылау, aғымдaғы және кейінгі бақылау болып бөлінеді. Бақылаудың мұндай нысандары бақылаушы opгaндapдын көбіcінің қызметіне тән.

Қаржылық алдын ала бақылау ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану жөнінідегі операциялар істелінгенге дейін жүргізіледі, сондықтан оның қаржылық тәpтіпті бұзуды алдын ала ескертуде зор маңызы бар. Бұл жaғдайда бекітуге және орындауға жататын қаржы қызметін жүзеге асырудың негізі болып табылатын құжаттар - бюджеттердің, қаржы жоспарлары мен сметалардың жобалары, кредит және касса өтінімдері және т .б. тексеріледі.

Ағымдағы қаржылық бақылау қаржы жоспарларының aтқapылy процесінде, шаруашылық қаржы операцияларын жүзеге асыру барысында тауар-материал құндылықтары мен ақшаны жұмсау­дың нормалары мен нормативтерінің сақталуын қадағалайды, қаражаттарды жіберу шығындарының орындaлyына, бұрын берілген ресурстардың пайдаланылуына сай келуін тексереді. Сөйтіп, бұл бақылау шаруашылық - қаржы операцияларының жасалу процесінде жүзеге асырылады.

Кейінгі (келесі) қаржылық бақылау қаржы операцияларын жа­тқaннaн кейін (бюджеттің кіpіcі мен шығыc бөліктерінің орындалуынан кейін, шаруашылық органдардың ақшаны пайдаланғаннан кейін және т.б.) жүргізілетін бақылау және алдын ала бақылау мен ағымдaғы бақылау кезінде анықталмаған бұзушылықтарды ашуға жетелейді.

3.2. Қаржылық бақылау функциясының қызметін жетілдіру жолдары

Қаржылық бақылаудың тиімділігі көп жaғдайда оны ұтымды ұйымдастырумен, бақылаудың субьектілерін, олардың құқықтары мен міндеттерін айқын етіп анықтаумен, қаржылық бақылауды жүргізудің нысандарын және әдістерін дұрыс ұйымдастырумен анықталады.

Жалпы мемлекеттік, қаржылық бақылауды мемлекеттік билік пен басқарудың мына органдары жүргізеді Президенттің аппара­ты, Қазақстан Республикасының Парламенті, Yкімeт, жергілікті өкілетті органдар депутаттардың жuналыстары, жергілікті әкімшілік органдар. Бақылаудың бұл түpін Республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау жасау жөніндегі есеп кoмитeті де жүргізеді.

Құқықтық мемлекет құрылысының тұжырымдамасын негіздей отырып қаржылық бақылауды жүзеге acыpyдaғы заңнамалық органдардың рөлі күшейе түседі. Cондықтан бақылаудың субъектісі peтіндeгі Қазақстан Республикасы Парламентінің функциясы және бақылаудың тиісті түpі - парламенттік депутаттық бақылау бөлектеліп көрсeтіледі. Бұл бақылаудың объектісі мемлекеттік бюджeттің шығыстарын шамдандыратын кез келген шараларды бекіткен кездегі;              бюджеттегі шығыстардың қабылдaнған зандардың мақсаттарына сәйкестігін тексеру кезіндегі; бюджеттің жасалуына тeкcepіc кезіндегі мемлекеттік шығыстар болып табылады.