Инвестиция

   Сөйтіп, фирмалар үшін, экономикалық  тұрғысынан қарастырғанда, бұл:

• өзі үшін қалыпты нарықты қамтамасыз ету немесе үшінші елдер нарығына шығудың бастамасы;
• әр түрлі секторлары жекелеген елдерде орналасқан өзіндік ішкі нарықты құру;
• аймақтық және халыаралық деңгейдегі мемлекеттік қатынастарға өзінің мүддесін қосу;

    Тікелей инвестициялардың капиталды қабылдаушы елдегі негізгі түрлері болып:

• шет елдегі кәсіпорын, оның ішінде филиалдар мен тәуелді кәсіпорындарды құру;
• контракт негізінде бірлескен кәсіпорындарды құру;
• табиғи ресурстарды бірлесіп өндіру;
• елдің кәсіпорындарын сатып алу немесе жаулап алу болып табылады;

  Тікелей инвестициялар әлемдік  нарықта халықаралық корпорациялардың  үстемдігінің негізін құрайды.  Олар, оған шетелдік кәсіпорынды  толық иеленуіне немесе акционерлік  капиталдың инвестор тарапынан  толық бақылауына мүмкіндік беретін бөлігін иемденуге қамтамасыз етеді. П. Х. Линдерт пікірі бойынша, «тікелей және портфельді инвестициялардағы айырмашылық ... ең алдымен бақылау мәселесінде».

   Тікелей инвестициялар дегенде,  компанияның акцияларының 10 және  одан көп пайызына шетелдік бақылау немесе кәсіпорынды басқарудағы «тиімді дауысын» түсінеміз. Кейбіреулері үшін бұл тек меншікпен, акционерлік капиталдағы бөлігімен байланысты. Оны мына жолдармен жүзеге асыруға болады:

1. шет елде акциялар сатып алу;
2. пайданы қайта инвестициялау;
3. ішкі фирмалық қарыз беру мен қарыздану;

   Одан басқа да әр түрлі акционерлік  емес түрлері бар. Оған: субконтрактар,  басқару келісімдері, франчайзинг,  лицензиялар, келісім - шарттар, өнімді бөлісу және тағы басқалар кіреді. Шет елдік тікелей инвестициялардың әдістері мен түрлері түсінігінің кеңею процесі, глобальды мәні бар мәселелерді туындатып, оны шешу үшін жаңа тәсілдер мен шешімдерді қажет ететінін мойындауымыз қажет.

   Капитал экспортының географиясының  өзгеруі туралы айтқанда, бір  қызық жәйтке көңәл аудару қажет. Қазіргі кезде капитал миграциясы тек өндірісі дамыған елдер арасында ғана емес, солар мен дамушы елдер арасында да өтуде. Біз дамушы елдерден, әсіресе ОПЕК ұйымының елдерінен дамыған елдерге капитал экспорьына куә болып отырмыз. Бұл бағыттағы капиталды шығару дамушы елдерге жоғары табыс әкелумен қатар, олардың өндірісі дамыған елдермен экономикалық байланысын нығайтады.

    Бірақ бастапқы кезеңде капитал  экспорты негізінен индустриалды  елдерден, өздеріне тәуелді аграрлы  елдерге бағытталған еді. Мысалға, Англия мен Франция өз қаржыларын Үндістан, Египет, Алжир, Сирия және тағы басқа да отарларына салған, АҚШ өз капиталын Латын Америкасына, ал Германия- Оңтүстік- Батыс Африкаға бағытталды.

   
 
 

ІІ-тарау. Қазақстан экономикасындағы инвестициясның орны.

1. Қазақстан экономикасындағы инвестицияның орналасуы.

 

           Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді, ұлттық экономиканың көптеген макро- пропорциялары инвестиция қозғалысына тәуелді.Ел аумағындағы инвестициялар ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесін анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй тұрғызу, жол салу, соларға  байланысты жаңа жұмыс орындарын ашу инвестициялық процестерге тәуелді.

           1993 жылмен 31.12.2004 жылдар аралығында Қазақстан Республикасына 38721,6 млн. АҚШ доллары шетелдік инвестициялар тартылған. Осы құрылымның ішінде тікелей шетелдік инвестициялар үлесі – 58% немесе 22399,1 млн. АҚШ доллары. Сауда несиелері, ссудалар және т.б. міндеттемелер – 38%(15023,1 млн. АҚШ доллары) және портфельдік шетелдік инвестициялар үлесі -3,2%(1299,4 млн. АҚШ доллары).

   Шетелдік тікелей инвестицияның  жоғарғы деңгейінің сақталуы  капиталдың ссуда және қарыз  түрінде келуімен байланысты, әсіресе  басты компаниялардың өздерінің  филиалдарына беретін. 

2004 жылы  ЖШС “Тенгизшевройл” 3,3 млрд. АҚШ доллары тікелей шетелдік инвестиция тартты және 1,1 млрд. доллар еврооблигацияларын шығару құралдары арқылы. Қашаған жобасы бойынша мұнай операцияларын қаржыландыру 2003 жылмен салыстырғанда 72,2% өсті және ол 1,5 млрд. долларды құрады.   Қарашығанақ жобасы бойынша капитал салымының 12,1 % қысқарғаны байқалды, сондықтан да барлық игерілгені 0,97 млрд. доллар болды. 
 
 
 
 

Диаграмма. Қашаған , Теңіз және Қарашығанақ жобаларын қаржыландыруға тартылған тікелей шетелдік инвестициялар, млн. АҚШ $.

  Соңғы  жылдары инвестициялық салымдардың  құрылымы өзгермеген, себебі шетелдік  тікелей инвестициялар алдыңғы  орында.

  Базистік  жылға қарағанда, шетел азаматтарының  қазақстандық кәсіпорындырдың акционерлік капиталына деген инвестициялары 393 млн. АҚШ долларынан 408 млн. АҚШ долларына дейін өсірген болатын. 2004жылы шетел азаматтарының қатысуымен, Каспийдің қазақстандық өңірінде барлау жүргізетін ЖШС “Аташ компаниясы” және ЖШС “Қазақстан-қытай құбыр жолы”құрылған болатын.

  Сол  2004 жылдың ішінде тікелей шетелдік  инвесторлар берген қарыздарды  өтеу 1,8 есе өсті. Соңында ол 4,2 млрд. АҚШ долларынан асып кетті.

  Осыған  байланысты, 2004 жылы тікелей шетелдік  инвестицияның таза көлемі 5,5 млрд, доллардан асып кетті.

  Сонымен  қатар, тікелей шетелдік инвестицияның  Қазақстан экономикасына әсері  ЖІӨ-ң 15%-н құрады. Осыған байланысты, ұлттық экономикалық саясат шетелдік  компаниялар жағынан әзірге қатты  қысым көріп отырған  жоқ.  Бірақ, тікелей шетелдік инвестициялардың өсуінің қазіргі қарқыны шетелдік инвестиция тартуға мемлекеттік реттеудің керектігін көрсетіп отыр. Сондықтан да, пайда болған ситуацияда бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын интенсивті дамыту керек, осыған байланысты портфельдік инвесторлар институттарының дамуы пайда болады. 

Кесте-1 Тікелей шетелдік инвестицияның келу салмағы 

 

   2004 жылы айналым капиталын қаржыландыру  мақсатында түсті металлургия  кәсіпорындары да өзінің аналық  кәсіпорындарынан белсенді түрде қысқа мерзімді құралдар тартқан болатын және олар шетелдік тікелей инвестицияның түсті металлургия саласындағы үлесін – 3.8%  дейін жоғарылатты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кесте- 2 Жалпы тікелей  шетелдік инвестицияның  елдер бойынша  Қазақстан экономикасына  келуі, млн. АҚШ $. 

 

 

2003 жылдың  қаңтар маусымында инвестиция  көлемі республиканың 11 өңірінде  өсті. Аса мол өсім Қызылорда  (3,1), Жамбыл (1,8 есеге), Солтүстік Қазақстан  (1,6 есеге), Аламаты (1,5 есеге), Ақтөбе (1,4 есеге) және Атырау (1,3 есеге) облыстарында байқалды. Негізгі капиталға инвестициялардың көлемі Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстары мен Астана және Алматы қалаларында (12-2%) артты.

  Барлығы  2004 жылы Қазақстанға  27830,5  млн.  АҚШ доллары шетелдік инвестиция келді, оның ішінде жалпы шетелдік тікелей инвестициялар ағымы 8423,7 млн. АҚШ долларын құрады.

  Соңғы  жылдары экономикалық қызмет  түрлері бойынша инвестициялық  ағындар бағытының өзгермегеніне  қарамастан, түсім динамикасы шетелдік  инвесторлардың қызығушылығы экономиканың өңдеу салаларына төмендегенін көрсетеді. 2004 жылы жалпы тікелей шетелдік инвестициялардың көлемі тау-кен өнеркәсібінде 2,6% өсті, ал өңдеу салаларында 1.9% кеміді.    Қазақстан Республикасы Үкіметінің аграрлық секторда жүргізіп отырған прогрессивтік реформаларына қарамастан. ауыл шаруашылық саласында да тікелей шетелдік инвестицияның төмендегенін көруге болады. Транспорт және байланыс салаларына шетелдік инвесторлардың тікелей капитал салымдары өсті, оның басты себебі транспорттық қызметтер нарығын демонополизациялау реформалары болып табылады.

  Соңғы  жылдардың ішінде Қазақстан экономикасындағы  алдыңғы орындардағы донар елдердің  де құрамы өзгерген жоқ. Тек  Нидерланды Ұлыбританияны ығыстырып екінші орынға шықты.

Инвестиция  салудан бірінші орынды АҚШ алады, ол Қазақстанда жиналған барлық шетелдік инвестициялардың -21.3% құрайды, одан кейін  Нидерланды -19,9 % және Ұлыбритания -11.3% (3-кестеде көрсетілген). 
 

Кесте 3. Қазақстан экономикасына шетелдік инвестициялардың келуі, млн. АҚШ $

Жиналғаны		Оның  ішінде
Барлығы 31.12.04		Тікелей	Портфельдік	Басқалары
Барлық  инвестиция	38721,6	22399,1	1299,4	15023,1
Оның  ішінде
АҚШ	8238,1	7551,2	119,4	567,5
Нидерланды	7686,7	3687,4	10,4	3988,9
Ұлыбритания	4387,6	3009,6	136,8	1241,1
Италия	1635,8	1570,1	0,3	65,4
Жапония	1377,2	558,9	2,5	815,8
Германия	1307,4	232,3	10,9	1064,1
Ресей	1260,2	717,3	11,4	531,5
Қытай	1099,6	892,4	1,0	206,2
Франция	822,0	711,4	0,2	110,4
Швейцария	720,6	219,6	26,3	474,6
Түркия	579,4	400,8	7,3	171,3
Австрия	509,8	21,1	29,5	459,1
Канада	387,2	283,8	0	103,4
Индонезия	359,2	358,1	0	1,2
Басқа елдер	6130	2144,5	933,3	3079,1
Халықаралық ұйымдар	2194,2	40,6	10,1	2143,5

 

  2004 жылдың баында АҚШ инвесторларымен 8238,1 млн. Доллар жиналған болатын, соның ішіндегі капиталдың үлкен бөлігі (78%) республиканың тау кен өнеркәсібі секторына негізделген. Ал басқа бөлігі республика терреториясындағы геологиялық барлау жұмыстарына бағытталған.

  Жыл  сайын Нидерланды инвесторларының қаржы салымдары өсіп келеді, қазір олар 7686.1 миллион АҚШ долларына жетті. Бұл ел донор елдердің арасында лидер болып, қаржылық қызмет көрсету секторы бойынша -3518.7 миллион АҚШ доллары, көлік-коммуникациялық кешенінде- 537.5 миллион АҚШ доллары, сонымен қатар кәсіпорындарға қызмет көрсету, жылжымайтын мүлік операциялары мен жалға беру – 1439.9 миллион АҚШ доллары, саналады.

  Үшінші  үлкен донор ел болып Ұлыбритания  саналады, оның Қазақстан экономикасына  қосқан үлесі 4387.6 миллион АҚШ  доллары. Бұл елдің инвесторлары өңдеу өнеркәсібіне қосқан үлесі – 618.5 миллион АҚШ доллары үшін лидер болып саналады. Ұлыбритания  тау-кен өнеркәсібінде  тек АҚШ- қа ғана жол береді – 1697.6 миллион АҚШ доллары.

  2004 жылы 40 астам әлем елдері Қазақстан  экономикасына 1 миллионнан астам тікелей қаржы салымдарын жүзеге асырған болатын. Республикадағы тұрақты экономикалық өсу мен саяси тұрақтылық   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Қазақстан экономикасына шетелдік инвестиция тартудың маңызы

 

           Шетелдік инвестицияларды пайдалану қай ел үшін болса да объективті қажеттілік. Ол, ел экономикасын халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен қатыстырып, мұқтаж салаларға капиталдар келтірудің тиімді жолы.

            Шетел инвестициясын алып келу және оны тиімді пайдалану Республика экономикасының өндірістік қуатын көтеруге ықпал етеді. Бірақ жалпы қағида бойынша, көптеген елдер мұны үлкен мөлшерде алынған сыртқы қарызды өтеуге бағыттайды.

            Егер, біздің мақсатымыз дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялану және ашық экономика принциптерін қолдау болса, онда капиталдарды Қазақстанға келтіру және оны импорттау ауадай қажет процесс. Олай болса біздің іс қимылдарымыздың басты бағыттарының бірі шетелдік инвестициялрды тарту және оларды мүмкіндігінше тиімді пайдалану болуы тиіс.

  Шетелдік  инвестицияларды Қазақстанға тарту  төмендегі мәселелерді шешуге  көмектеседі:

1. экономикалық және техникалық прогресті жеделдету;
2. өндірістік аппаратты жаңарту мен қайта жарақтандыру;
3. өндірісті ұйымдастырудың үздік әдәістерін үйрену;
4. нарықтық экономиканың талаптарына сай кадрларды дайындау.