Инфляция және циклдің теориялық аспектілері

       1 ИНФЛЯЦИЯ ЖӘНЕ ЦИКЛДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 

       1.1 Инфляция түсінігі, пайда болу  себептері, түрлері 

       Инфляция  – бұл күрделі  де  көпфакторлы құбылыс. Ол ақша айналым арналарының артық ақша белгіліремен аса толып кетуінің нәтижесінде тауар мен көрсетілетін қызметтердің бағасының өсуі. Латын тілінен аударғанда инфляция «көтерілу, қабыну» дегенді білдіреді. Ол қағаз ақша  айналымына негізделген экономикаға  тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады.

       Батыс елдерінде 10 %-ке дейінгі баяу инфляция қауіпті деп саналмайды. Керісінше, белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуын жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде  тұрғындар тауарды көбірек сатып алады, себебі кейін ол одан да қымбат  түсетінін біледі. Бұл, өз кезегінде өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады, нарық тауарға тез толады. Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір қалыпты өспейді. Сондықтан, инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік береді. Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақыдан тезірек өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығындары төмендеп, кәсіпкерлік дамиды.

       Инфляция  – бағалардың жалпы өсуі, табыстардың құнсыздануы. Елдегі тауар рыноктарының көбінде тепе – тендік бұзылса, бағалар тоқтаусыз өседі. Инфляция – бұл жалпы ұсыныс пен сұраным ұсынымнан артық болса, бұл тауарға баға деңгейі өседі. Бірақ мұндай жекелеген нарық сәйкесіздігі инфляцияны қалыптастармайды.

       Инфляцияның негізгі себептері: ақша тауарларды сатып алу қабілеті, күшті валютамен салыстырғанда құнсызданады. Инфляцияны былай түсіндіру, яғни ақшаның алтынға қатысты құнсыздануы, алтынды бұрынғыша ақша сияқты жалпылама эквивалент деп қарастыруда жатыр. Ең алдымен, бағаның өсуі – тауарға сұраныстың оның ұсынысынан артық болуымен байланысты. Белгілі  тауар нарығында сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігінің бұзылуы, әлі инфляция емес.

       Инфляцияның пайда болу себептері:

       Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен табыстар арасында қалыптасқан диспропорция немесе тепе – теңдіктің бұзылуы. Бұл мемлекет бюджетінің тапшылығы түрінде көрінеді. Егер тапшылық Орталық банктің несиесі, яғни айналымға қосымша ақша шығару арқылы қаржыланған болса, онда бұл айналымдағы ақша массасын арттырады, сондықтан инфляцияны қалыптастыруы мүмкін.

       Екіншіден, егер инвистицияларды қаржыландыру, жоғарыда айтылған әдіспен, яғни Орталық банктің несие беруімен жүргізілетін болса, онда бұл да инфляцияның себебіне айналуы мүмкін.

       Үшіншіден, осы күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы өсуін ХХ ғасырда нарық құрылымының өсуімен түсіндіреді. Бүгінгі нарық – көбіне олигополия түрінде қалыптасқан. Осы күнгі ірі фирмалар (тауар өндірушілер, ұсынушылар) белгілі бір деңгейде нарық бағасына ықпал жасап, өз өніміне бағаны өзі белгілей алады.

       Төртіншіден, ұлттық экономикалардың «ашыла» түсуіне, олардың дүниежүзілік шаруашылық қатынастары жүйесіне тартылуына байланысты инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы қауіпі артады. «Импортталған инфляциямен» күресу мүмкіншіліктері де шектеулі келеді.

       Бесіншіден, «инфляцияны тосу» деген жағдайда байланысты инфляциялық процесс өзін-өзі қолдап жалғаса береді. Батыс елдерінде, көптеген экономистердің пікірінше, «инфляцияны тосу» психологиясын жеңу антиинфляциялық саясаттың негізгі мақсаты деп анықталады.

       Инфляцияның түрлері. Бұрын инфляция төтенше жағдайда ғана қалыптасатын. Мысалы, соғыс кезінде мемлекет өзінің әскери шығындарын қаржыландыру үшін өте көп мөлшерде қағаз ақша шығаратын. Соңғы екі-үш онжылдықта көптеген елдерде инфляция ұдайы өндіріс процесінің тұрақты факторына айналды. Экономика теориясында, жеке алғанда осы күнгі Кейнсті жақтаушы экономистер инфляцияның баяу түрін өндірістің дамуына қосымша онды әсер ететін фактор ретінде қарастырады. Баяу инфляцияның саясаты өндіріс пен нарық (сұраным) жағдайларының өзгеруіне сәйкес бағаларды реттеп отыруға мүмкіндік береді.

       Баяу  немесе жылжымалы инфляцияда бағаның  өсуі 10% дейін болады. Бұл экономикаға қауіп туғызбайды.

       Қарқынды  инфляция (бағалардың жылына 10% - 200%-ке дейін өсу түрі) – экономика үшін едәуір қиын жағдай, бірақ іскерлік қатынастардың көбі қарқынды инфляцияны алдын ала ескеріп, оған икемделе береді.

       Гиперинфляцияда бағалардың жалпы деңгейі мыңдаған процентке (Кэган бойынша айына 50%) артқан жағдаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағалардың өсу қарқыны айналымға шығарылған ақша көлемінің өсуінен көп есе артып кетеді.

       Инфляция  теңгермелі түрде болуы мүмкін, яғни бағалар бір қалыпты және баяу өседі. Бұл жағдайда бағалардың бір жылдық өсуіне сәйкес процент кесімі (ставкасы) да өседі. Нарықта тепе-теңдік (тұрақтылық) сақталады. Теңгермелі емес инфляция кезінде жеке тауар топтарына баға бірқалыпты емес, әртүрлі қарқынмен өседі.

       Сонымен, тосылған инфляцияны тосын инфляциядан айыра білген жөн. Тосылған инфляцияны алдын ала болжауға болады, немесе оны үкімет арнайы мақсатпен «жоспарлайды». Тосын инфляция бағалардың кенеттен және тез өсуінен көрінеді. Мұндай жағдай ақша айналымын және салық жүйесін бұзады. Тұрғындар бағаның өсуінен сескеніп, қолындағы қаражатын сақтап қалу мақсатында тауарларды жаппай сатып ала бастайды.

       Макроэкономикалық деңгейде мұнымен қатар не іскерлік белсенділіктің құлдырауы, не бағалардың төмендеуі болады. Алайда фирмалар, компаниялар жағдайдың жақсаруына үміттене отырып, нарықта тұра алуға тырысады және бағалар мен өндіріс шығындарын төмендетуге мәжбүр болады. Процестің жаппай ауқымдағы әрекеті инфляцияның төмендеуіне мүмкіндік жасайды. 

       1.2 Инфляцияның экономикалық іскерлік  циклі 

       Экономикалық  цикл – нарықтық экономиканың бір дағдарыстан екінші дағдарысқа жылжу кезеңі; ол іскерлік белсенділіктің (өндіріс көлемінің, табыс және жұмыспен қамтылу деңгейінінің, қаржы және сауда қызметінің) ауытқуымен сипатталады. Кезеңділік нарықтық экономиканың өзін-өзі реттеу тетігі болып табылады.

       Өнеркәсібі  дамыған елдердегі экономикалық даму циклді сипатта: құлдырау, өрлеу, қаржылық дағдарыс, жандану, қайта құлдырау, қайта жандану және т.б. Осы фазалар спираль тәрізді тәртіппен жүреді, прогрессивті қозғалыс. Циклділік экономиканың теңдік жағдайынан ауытқуы. Ауытқудың үш түрі болады:  

     1.2.1 кесте - Циклділік экономиканың теңдік жағдайынан ауытқуы

       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       Қазіргі заманғы экономистер цикл себептерін үш түрлі түсіндіреді: циклді сыртқы факторлармен (экзогенді) байланыстырады; екіншісі ішкі факторлармен (эндогенді) байланыстырса, үшіншісі көзқарас цикл экзогенді және эндогенді фокторлар синтезінен дейді.

       Сыртқы (экзогенді) факторларға экономикалық жүйеден тыс факторлар, яғни халық  санының өсуі немесе кемуі, технологияның  толық өзгерісі, саяси өзгерістер т.б. жатады. Ішкі (эндогенді) факторларға  жүйе ішіндегі: тұтыну, инвестиция, үкімет қызметі т.б. кіреді.

       Қазіргі цикл туралы ілім Самуэльсон мен Хикстің  іскерлік циклі ілімімен байланысты. Онда экономикалық цикл ұлттық кіріс  пен тұтыну және капитал жинағының  өзара әсері ретінде қарастырылады. Бұл байланыс тұрақты және мультипликатор мен акселератормен сипатталады.

       Мультипликатор капитал салымы өсімінен ұлттық кірістің қаншаға өсетіндігін өлшейді.

       Акселератор салым өсімінің ұлттық кіріс өсіміне  тәуелділігін өлшейтін көрсеткіш.

       Цикл  ЖҰӨ өсімінің қарқыны, сауда көлемі, баға деңгейі, жұмыссыздық деңгейі сияқты экономикалық белсенділіктің әртүрлі көрсеткіштерінің тербелісінің жиынтығы.

       Экономикалық  жүйе төрт фазадан тұратын циклда дамиды: жандану, өрлеу, жоғарғы шек, құлдырау.

       Құлдырау  фазасында запастар жойылады, өндірістік инвестиция азаяды, еңбекке сұраныс кемиді, товар бағасының өсу қарқыны азаяды, пайда күрт кеми бастайды, несиге сұраныс азаяды, проценттік ставка төмендейді.  Құлдыраудың максималды нүктесі рецессия мен депрессия.

       Өрлеу құлдыраудың айнадағы бейнесі сияқты, барлығы кері бағытта жүреді.

       Жоғарғы шекті нүкте іскерлік белсенділіктің шыңы, экономика максималды мүмкіндіктері шегінде қызмет етеді, инвестициялық және тұтынушылар шығындары өте жоғары, товарларға сұраныс та баға да өседі.

 

        1.3 Инфляцияның әлеуметтік - экономикалық салдары 

       Инфляцияның ішкі және сыртқы факторларын (себептерін) айыра білу қажет. Ішкі факторлардың арасында ақшаға жатпайтын және ақшалай — монетарлық факторларды бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындары — бұл шаруашылық сәйкестігінің бұзылуы, экономиканың циклдық дамуы, өндірістің монополизациялануы, инвестициялардың теңгерімсіздігі, әлеуметтік - саяси сипаттағы ерекше жағдайлар және басқалары. Ақшалай факторларға мемлекеттік қаржының дағдарысы бюджет тапшылығы, мемлекеттік борыштың өсуі, ақша эмиссиясы, сондай - ақ несие жүйесінің кеңеюі, ақша айналысы жылдамдығының артуы нәтижесінде несие құралдарының өсуі және басқалары жатады.

       Инфляцияның іс - әрекетін қаржы проблемаларымен  байланыстырып отыру қажет, өйткені  инфляция құбылысы мынандай қаржылық факторларға тәуелді болып келеді:

       - белгілі бір салық нысандары  мен әдістерін қолдану; инфляциялық  сипаттағы шараларды мемлекеттік  бюджет арқылы қаржыландырудың  ауқымы;

       - мемлекеттік бюджеттің тапшылығын  жабудың әдістері; мемлекеттік берешектің  көлемі.

       Нарықтық  экономика кезінде қаржы инфляциялық процеске бірқатар факторлар арқылы айтарлықтай әсер етеді (инфляциялық тенденцияларды күшейте түседі).

       Бірінші фактор — мемлекет шығыстарының өсуі, бұл ерекше төлей алушылық сұранымының артуына жеткізеді, сөйтіп тікелей баға белгілеуге әсер етеді. Тауарлар мен қызметке бағаның көтерілуіне байланысты ақшаның құнсыздануы бюджет шығыстарының көбеюіне соқтырады, ал оның кірістері, ең алдымен, салық түсімдері қажеттіліктен артта қалып қояды. Бұл сөзсіз болатын ұзақ уақытқа созылған тапшылыққа ұрындырады.

       Екінші  фактор — табысқа (пайдаға) салынатын салықтың көбеюі. Салықтың едәуір бөлігі баға механизмі арқылы тұтынушыға ауысады және нарықтағы бағаның көтерілуінің басты себебі болады.

       Үшінші  фактор — бюджеттердің ұзақ уақытты тапшылықтары (өндірістік емес шығындардың неғүрлым өсуімен байланысты).

       Инфляция  қаржы қатынастарын да өзгерістерге ұшыратады.

       Біріншіден, инфляция тауарлар мен қызметтерге  бағаның өсуі салдарынан мемлекет шығыстарының өсуін жандандырады.

       Екіншіден, инфляция қаржы ресурстарын құнсыздандырады және салық түсімдерін арттырудың қажеттігін тудырады.

       Үшіншіден, инфляциялық процесс мемлекеттің  берешегі проблемаларын шиеленістіреді.

       Сөйтіп, қаржы мен инфляция өзара тәуелді  болып келеді. Қаржы инфляциялық  процестердің тездеткіші бола алатыны сияқты, инфляция да қаржы қатынастарына әсер етеді. Ақшаның құнсыздануы және бағаның көтерілуі мемлекеттің шынайы кірістерін төмендетуге, бюджеттің шығыстарын көбейтудің қажеттігіне, салық ауыртпалығының күшеюіне, мемлекеттік бюджет тапшылығынан болатын мемлекеттік борыштың өсуіне ұрындырады. Инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қаржы ресурстарын құнсыздандырады, өйткені салықтық кірістер мен қарыздар оларды есептегеннен кейін уақыттың белгілі бір межелдемелері арқылы түседі, сондықтан мемлекеттің алу сәтінде олар құнсызданады. Осыған ұқсас мемлекеттік берешектің проблемасы шиеленіседі, өйткені қарыздарды тарту үшін мемлекет өзінің бағалы қағаздарының табыстылығын несиелік пайыз деңгейінен жоғары көтеруге мәжбүр болады, бұл мемлекеттік борыштың атаулы өсуін тудырады.

       Инфляцияны  бағалау және өлшеу үшін бағалар индексінің көрсеткіші — 16 пайдаланылады. Бағалар индексі тұтыну тауарлары мен қызметтердің ("нарық себеті") белгілі бір жиынтығының сатып алу бағасы мен базалық кезеңнің бағасы арасындағы арақатынасты өлшейді. Инфляциялық процестің қуаттылығын бағалауды және инфляцияның түрлерін мынандай критерийлер бойынша ажыратады.