Анти инфляциялық саясат: мәні, түрлері және құралдары

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі

Е.А. Бөкетов  атындағы Қарағанды мемлекеттік  университеті

 

Экономика факультеті

Экономика және халықаралық бизнес кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Анти инфляциялық саясат: мәні, түрлері және құралдары

 

Пәні: Макроэкономика

 

                                                   

 

 

 

 

 

Орындаған: Макулбекова Р.М.

    Тексерген: Ескендірова Н.Н.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қарағанды 2012

Мазмұны

Кіріспе……………………………………………………….............................…3

I бөлім: Инфляция  – әлеуметтік-экономикалық құбылыс.

1.1 Инфляция көпфакторлы құбылыс.......

1.2 Инфляцияның түрлерін жіктеу.......

1.3 Инфляцияның себептері...........................................................

II бөлім: Қазақстан Республикасындағы инфляциялық жағдай.

2.1 Өтпелі экономикалық кезеңдегі Қазақстан Республикасының жағдайы........................

2.2 Жетілмеген  бәсеке нарығында жарнама мен  тауарды өткізудің маңызы......................................................................16

III бөлім: Инфляциямен күресу шараларын жетілдіру жолдары.

3.1 ҚР да инфляцияға қарсы күресінің болашаққа арналған бағыттары......................................................................

3.2Инфляцияға  қарсы саясатты  жетілдіру жолдары...........................................................................

3.3 Қорытынды..........................................................................

Пайдаланылған әдебиеттер......................................................

 

 

 

 

 

I- бөлім: Инфляция  – әлеуметтік-экономикалық құбылыс.

1. Инфляция көпфакторлы құбылыс.

Экономикалық  құбылыс ретінде инфляция көп  уақыт бойы қолданылып келе жатыр. «Инфляция» термині АҚШ-та 1861-1865жж. азамат соғысы тұсында, екі жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу қабілетінің төмендеуі  кезінде қолданыла бастады. Инфляция дегеніміз не? Инфляция – бұл бағаның жалпы деңгейінің өсуі . Ал инфляцияның жалпы анықтамасы – бұл елде айналымдағы қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары (алтын) жөнінде құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының өсуі. Қазіргі кезде қолданылып келе жатқан анықтама – бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы дисбаланс жєне бағаның өсуіне байланысты басқа да ұлттық шаруашылық пропорциялар бұзылуы нәтижесі. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс қиындады: қағаз ақшаның алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының дәстүрлі заңы бұзылған және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасыда. Бұның бір себебі мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және экономиканы емдеу құралы ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен  көп шығаруымен байланысты, бұл эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті.  Нәтижесінде ақша құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық  шаруашылық пропорциялар бұзылады. Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының өсуі ірі масштабқа жеткенде  инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.

Инфляция  – бұл күрделі де, көпфакторлы құбылыс; ал қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады. Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеде.

Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десеңіз, , ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі болған: қажетті ақша көлемі алтын – күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз ақша шектелуі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктеп тыс өседі. Артық ақша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде бағаларға қатты ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.

 

1.2 Инфляцияның  түрлерін жіктеу.

               Инфляцияны әртүрлі белгілері  негізінде жіктейді. Инфляцияның  мыныдай типтері болады.

Баға  өсуінің  қарқыны бойынша:

1.Бірқалыпты  – жылына 10% - ға дейін

2.Шоқырақтау  – жылына 20% - дан  200% - ға дейін.

3.Гиперифляция  – жылына 1000% - ға дейін.

                Экономика теориясында, жеке алғанда  осы күнгі Кейнсті жақтаушы  экономистер инфляцияның бірқалыпты(баяу) түрін өндірістің дамуына қосымша  оңды әсер ететін фактор ретінде  қарастырады. Баяу инфляцияны  олар мемлекеттің бірден –  бір тиімді саясат жүргізу  құралы ретінде түсіндіреді.  Бірқалыпты инфляция саясаты  өндіріс пен нарық жағдайларының  өзгеруіне сәйкес бағаларды   реттен отыруға мүмкіндік береді.

Шоқырақтау (қарқынды) инфляция – экономика  үшін едәуір  қиын жағдай, біраз іскерлік қатынастардың көбі қарқынды инфляцияны алдын ала ескеріп, оған икемделе береді.

Гиперинфляция – инфляцияның ұлттық өндіріс  пен жұмыс бастылық, көлеміне күйретерліктей ықпал жасайтындай төтенше тез  қарқынды өсуі болып табылады. Гиперинфляциянда бағалардың  жалпы деңгейі мыңдаған процентке артқан жағдаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағалардың  асу қарқыны айналымға  шығарылған  ақша көлімінің өсуінен көп есе  артып кетеді.  Мәселе мынада, егер бағалар жайлап, тұрақты өсіп келе жатса халық пен кәсіпорын  олардың одан әрі көтеріле түсуіне  дайындалады.

Инфляция  ашық және басыңқы деп ажыратылады. Біріншісі – бағаның өсуі, екіншісі – тауардың жоғарлуы.

Ашық  инфляция жағдайында бағалардың өсуі және өсу қарқыны айқын байқалады  және ресми түрде есепке алынады. Бірақ, бағалардың деңгейі ресми түрде өспеген болса да, құнсыздану (инфляция) жағдайы қалыптасуы мүмкін. Инфляцияның бұл түрлі тауар тапшылығынан көрінеді. Тауарлардың тапшылығына байланысты оларды ақшаға сатып алу қиындайды, яғни ақша (табыс) құнсызданады.

Ашық  инфляцияны жіктеу үшін бірніше белгі  қажет:

1.Бағаның  өсу қарқыны (баға индексі).

2.Әр түрлі  тауар топтары бойынша бағаның  өсу деңгейінің алшақтауы.

3.Инфляцияның  күтілуі және алдын ала болжануы.

Бірінші белгі тұрғысынан жоғарыда аталып кеткендей бояу, секірмелі

және гиперинфляция  деп ажыратылады.

 Екінші белгі тұрғысынан  инфляцияның екі түрін ажыратады:  тең және тең емес. Тең инфляцияда  әр тауардың бағасы бір –  біріне қатысты –өзгермейді,  ал тең емес инфляцияда әр  тауардың бағасы бір – біріне  қатысты үнемі өзгеріп тұрады.

Инфляция  теңгермелі  түрде болуы мүмкін, яғни бағалар бір қалыпты және баяу өседі. Бұл  жағдайда  бағалардың бір жылдық өсуіне сәйкес процент  кесімі  (ставкасы) де өседі.  Нарықта  тепе – теңдік (тұрақтылық)  сақталады. Теңгермелі  емес инфляция кезінде жеке товар топтарына бағы бірқалыпты емес, әртүрлі қарқынмен өседі.

Үшінші белгіден күтілетін және күтілмейтін инфляцияны бөледі. Күтілу факторы инфляцияның салдарынан білінеді. Егер фирмалар мен халық  келесі жылы баға 5 есе өсетінін білсе, онда тиімді нарық жағдайында олар келесі жылы өздерінің тауар бағасын 5 есе көтереді және ешкім күтілетін  инфляциядан  зардап шекпейді. Ал  күтілмейтін инфляция жағдайында бағаның 10%- ке өсуі экономикалық жағдайды күрт нашарлатады.

Тосылған инфляциясы тосын  инфляциядан айыра білген жөн. Тосылған инфляцияны алдын ала болжауға болады, немесе  оны үкімет арнайы мақсатпен «жоспарлайды». Тосын  инфляция бағалардың кенеттен және тез өсуінен көрінеді.  Мұндай жағдай ақша айналымын және салық жүйесін бұзады. Тұрғындар  бағаның өсуінен сескеніп, қолындағы қаражатын сақтап қалу мақсатында тауарларды жаппай сатып ала бастайды. Сондықтан нарықта қалыптасқан жағдай бұзылады, сұраным мен баға бұрынғыдан да тез өсетін болады. Сонымен  бағалардың  кенеттен, тосын түрде өсуі тұрғындардың «инфляциялық, тосу психологиясын» туғызады. Егер тосын инфляция (бағаның кенеттен өсуі) экономикасы дамыған елде пайда болса, ал нарық жағдайына қатты әсер етпейді. Экономикасы тұрақты да қуатты елде тұрғындар бағаның уақытша ауытқуынан қорықпайды; және бағаның өсуі қаншама тез болса, соншама оның құлдырап түсіп кетуі әбден мүмкін болатынына сенеді; сондықтан олар бағаның түсуін күтіп табысын үнемдеу мақсатында сатып алуды күрт табысын қысқартады. Нарықтық сұранымның қысқаруы баға деңгейіне әсер етеді, бағалардың өсуі тоқтайды, олардың деңгейі құлдырап, бастапқы қалпына келеді.

  Басыңқы инфляция жағдайында бағаны мемлекет реттейді, бұл СССР (КСРО) – да орын алған. Сондықтан тауарға сұраныстың өсуінде баға көтерілмейді (бұл нарық шартына сәйкес) және тепе – теңдіктен төмен болады. Содан дефицит пайда болады. Дефицит көлеңкелі экономиканы тудырады. Қажет тауарда іздеуді сатып алушы сатушыға қажетінен көп төлеп бұдан  ақша өндірісті айналып өтіп, саудада шоғырланады. Сосын өндірушілерде тауар өндіруге ынта болмайды. Соңында сұраныс пен ұсыныс арасында дисбаланс күшейеді.

Инфляция  – қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде сәйкессіздіктен туындайтын бағаның  өсуі ретінде анықталады. Ұзақ мерзімді болашақта, сондай ақ ақша массасының өсуі  ірі  масштабқа жеткенді, инфляцияның басты факторы ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.

Өнімнің көтерме бағасы оларды дайындауға кететін  шығындардың өсуімен байланысты өсіп отырады. Экономиканың  әр түрлі  секторларындағы табыстарды мемлекет тарапына қайта бөлу есебінен кейбір тауарлар шеңберіне бөлшек сауда  бағасы тұрақты болып отырады. Сонымен  қатар тауарлардың тапшылығына  байланысты арзан тауарларды шығару орын алды. Кейбір  тауарлардың бөлшек  саудада  болмағанына қарамай  төменгі бағалары сақталып қалады.  Мұның барлығы жабық инфляцияның  болғандығы туралы айтуға мүмкін берері сөзсіз.

Батыс елдерінің экономистері жасаған  теорияларда альтернативті концепция  ретінде сұраным инфляциясы және ұсыныс инфляциясы анықталады. Бұл  концепцияларда инфляцияның қалыптасу  себептері қарастырылады. Сұраным  инфляциясы жалпы сұраным арасындағы тепе – теңдіктің сұраным жағынан  бұзылуын білдіреді.  Бұл жерде  мемлекет шығындарының  артуы, өндіріс  және еңбек ресурстарының толық  іске қосылған жағдайында өндіріс құралдарына  қосымша сұранымның қалыптасуы және тұрғындардың тұтынушылық мүмкіншіліктерінің артуы негізгі себеп болуы  мүмкін. Осы жағдайларға байланысты айналымға артық ақша массасы  шығын, жалпы баға деңгейі өседі. Өндіріс саласында еңбекпен толық  қамтылған жағдайды айналымдағы  артық төлем ақша массасы шектеулі. Мұндай жағдай толық жұмыспен қамтылуда, жалақының өсуінде пайда болады, бұдан жинақталған сұраныс артық  болады, ал бұл бағаның өсуіне итермелейді. Ұсыныс инфляциясын сонымен қатар  шығын инфляциясы деп те атайды, демек өндіріс шығынының өсуіне және энергия мен шикізатқа бағаны көтереді.

 

1.3 Инфляцияның себептері.

                Инфляция негізінен шаруашылықта  қалыптасқан әр түрлі диспропорцияларға  байланысты болатынын еске ала  отырып, оның негізгі себептерін  қарастырып көрейік. Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен  табыстар арасында қалыптасқан  диспропорция немесе тепе –  теңдіктің бұзылуы. Бұл мемлекет  бюджетінің тапшылығы түрінде  көрінеді. Егер тапшылық орталық  банктің несиелі, яғни айналымға  қосымша ақша шығару арқылы  қаржыланған болса, онда бұл  айналымдағы ақша массасын арттырады  және инфляцияны қалыптастыруы  әбден мүмкін. Екіншіден, егер  инвестицияларды қаржыландыру жоғарыда  айтылған әдіспен, яғни орталық  банктің несие беруімен жургізілетін  болса, түптен келгенде, бұл да  инфляцияның себебіне айналуы  мүмкін. Үшіншіден, осы күнгі экономикалық  теория бағалардың жалпы ХХ ғасырда нарық құрылымының өзгеруімен түсіндіреді. Қалыптасқан өндіріс түріне жаңа фирмалардың келуіне шек қою арқылы олигополиялық фирмалар жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы диспропорцияны мүмкін болғанша ұзақ уақыт ұстап қалуға ұмтылады. Төртіншіде, ұлттық экономикалардың ашыла түсуіне, олардың дүниежүзілік шаруашылық қатынастары жүйесіне тартылуына байланысты инфляцияның бір  елден екінші елге ауысуы қаупі артады. Өндірушілер де шикізат пен материалдарға және энергияға бағаның өсуін болжап өздерінің өнімдеріне бағасын арттыра түседі. Әрбір өндіруші өзін инфляциядан алдын ала сақтандыру мақсатында өніміне бағаны еселеп көтереді. Инфляцияның себептері сан қилы, бірақ әр кезде олардың белгісі бір комбинациясы қалыптасады.

     Дисбаланстің себептерін әртүрлі жағынан түсіндіруге болады. «Инфляция» ұғымының теоретикалық негізі өзінің арсеналында үш негізгі бағыттан тұрады: инфляцияның Кейнс теориясынан; монетаристік сандық тұжырымдамадан; төтенше шығындардың теориясынан.

             Инфляцияның Кейнс теориясы шаруашылық  етуші субъектілердің кірістері  мен шығындарының талдауынан  шығады және жиынтық сұраныстың  көбеюіне олардың әсер етуінен  шығады, бұл өндіріспен, жұмыспен  қамтылудың өсуіне әкеліп соқтырады.  Сонымен бірге жиынтық сұраныстың  өсуі инфляцияның өсуіне себепші  болады. Ақшаның монетаристік теориясы  инфляцияның себептері ретінде  қағаз ақшаларымен айналым арналарының  сандай ернелеушілігін көрді.  Төтенше шығындар теориясының  авторлары (Дж.М. Кейнс, У.Тори, Р.Куэн) бойынша жалақымен байланысты  шығындар ғана инфляцияның себебі  болады.

            Бағаның өсуінің шын мәніндегі  инфляциялық себептерден маңыздыларын  бөлуге болады. Біріншіден, айналымға  жіберілген ақшалай салмаққа  мемлекет жағынан бақылаудың  жоқтығы. Екіншіден, мемлекеттік  бюджеттің тапшылығында айқындалатын  мемлекеттік шығындардың теңгерімсіздігі.  Егер бұл тапшылық жаңа ақшалай  массаны басып шығару арқылы  толтырса, онда айналымда ақшалар  массасының өсуіне әкеліп соқтырады.  Экономиканы милитеризациялаумен  байланысқан бюджеттік шығындар, әсіресе инфляциялы қауіпті болып  табылады. Әскери шығындардың өсуі  мемлекеттік бюджеттің хроникалық  тапшылықтарының басты себептерінің  бірі болып табылады. Үшіншіден,  ХХ ғасырда бағалар деңгейінің  жаппай жоғарлауы нарық құрлымының  өзгеруімен байланысты. Қазіргі  замандағы нарық айтарлықтай  дәрежеде олигополистік болып  табылады. Олигополист бағанның  үстінен едәуір билік жасауға  ие. Төртіншіден,   кәсіподақтардың  қызметі. Мысалы, ұзақ инфляция, 60-шы  жылдардың аяғында, 70-ші жылдарда  көптеген кәсіподақтарды еңбек  келісімшарттарына инфляцияны есепке  ала отырып, кірістерін автоматты  түрде түзететін өмір қүнының  өсіміне түзетулер енгізуге мәжбүр  етті. Бесіншіден, экономиканың рационалды  емес құрылымы, бір сала екіншісіне  залал келтіре отырып шеттен  тыс дамуы.

Инфляцияның пайда болу себептері сыртқы да, ішкі де болуы мүмкін. Сыртқы себептерге көбінесе мыналар жатады: сыртқы саудадан түсетін түсімдердің  қысқаруы, сыртқы саудалық және төлем балансының теріс сельдосы, шикізат пен мұнайға бағаның бірнеше есе өсуімен сүйемелденетін құрылымдық әлемдік дағдарыстар (шикізаттық, энергетикалық, экологиялық). Қазақстандағы инфляциялық құбылыс, мысалы, қазақстандық экспорттың маңызды бабын құрайтын жағармайға әлем нарығында бағаның құлауын күшейтті, сондай-ақ астықтардың едәуір импорты жағдайларында астық нарығындағы қолайсыз коньюнктура. Банктердің ұлттық валютаны шетелдіктердікіне айырбастауы қағаз ақшаларының қосымша эмиссиясына қажеттілікті тудырады, бұл инфляцияға апарады.