Жапонияның өнеркәсібі және оның салалары

1. Жапония экономикасының даму тарихы

      150 жыл бұрын өзіндік изоляция  тоқтатылып, Жапония Америка, Ресей,  Англия, Франция және т.б. елдерге  есігін ашты. Ол кезде Азиядағы  отаршылдық қарқын дамып жатты.  Еуропа елдері мен Америка  Құрама Штаттарымен бір қатарда  болу үшін Мэйдзи үкіметі Жапонияға   «бай мемлекет, қуатты әскер»  саясатын енгізді. 

     Еуропа  мен Америкадан ғылыми білімді, технологияны өздеріне өткізіп алу, өнеркәсіпті  жылдам дамыту, қарулы күшті күшейту  керек болды. Мэйдзи үкіметі бұл  жолы табысқа жетті. Қытай мен  Ресейге қарсы соғыстан кейін  Жапонияда ұлтшылдық пен милитаризм бас көтерді. Жапония өзі дүниежүзілік державалармен испериалисттік тайталасқа түсіп, Кореяны отарға алды, Қытайдағы  басқыншылықты жүзеге асырып, екінші дүниежүзілік соғысқа қатысты. Соның  нәтижесінде Жапония оңтүстік-шығыс  Азиядағы көптеген территорияны жаулап алды.

      Жапония өзі де 3 млн-нан астам адамынан айырылып, Хиросима және Нагасаки қалалары атомды бомбылауға душар болды. Соғысты  жеңілген соң, Жапония соңғы 2000 жыл  ішінде достастық құрған елдердің отарына  ұшырады.

      Елдiң  ұлттық байлығын 1945 жылдағы соғыстың аяқтауы кезіне қарай жойылып, Дзайбацу" өндірісі қарусыздандырумен қатар  жер реформасының өткiзуiне, қаржылай-өнеркәсiптiк  олигархиялық топтарының таратуына,  американдық қолбасшылықтар мен  демократиялық өрнектеулерге, жұмысшы  қозғалысы либерализациға ұшырады. Сөйтіп, Жапония қоғамында «американдық»  демократия қағидасына негізделген  реформалар өтті,  бiлiмнiң ұзақтығы 6-дан 9 жылға дейiн жоғарылатылды. Бұл өзіндік революция болып, экономиканың дамуына негіз болды.

     50-60 жылдары АҚШ-тың арқасында Жапонияның  экономикасы қарқынды түрде дами бастады. Сонымен қатар, еркін экономиканың тірегі ретінде «суық сағыстың» асқына түсті.  Кореядағы соғыс қ американдық әскерлер үшiн жабдықтауда еңгезердей сұранысты тудырды, және сонымен бiрге бұл Жапониядағы өндiрiсiнiң тез кеңейтуi елiктiрдi.

     Міне, осылайша, Жапония дүниежүзілік экономикалық державаға айналды. Соңғы 100 жыл ішінде дәстүрлі феодалдық –әлеуметтік  экономикалық жүйеден нарық экономикасының даму жолына түсті. 1950 ж. Жапонияның ЖІӨ  дүниежүзілік көрсеткіштің 1% құраса, қазіргі  кезде бұл көрсеткіш 43%-ға тең. Жапонияның алтын валюталық қоры 200 миллиард доллар және соңғы төрт жыл бойы 1 орынды алып келеді. Жапон азаматтарының  меншiктерiнде 10 трлиллион АҚШ долларына  тең қаражат бар. Жыл сайын  Жаопния басқа мемлекеттердің дамуына  көмек ретінде 11млрд АҚШ долларын жіберіп отырады. Соңғы бірнеше  жыл ішінде Жапония басқа елдерге  көмек көрсетудегі ең iрi дүнижүзілік  донор болып табылады. Жапонияның барлық әлемдiк экономиканың тұрақтылығының қамтамасыз етуiне де мүмкiндiк туғызады 

1.2  Әлеуметтiк құрылым  және еңбек қатынастың 

Жапония үшiн майда кәсiпкерлiгiнiң үлкен  халықтың әлеуметтiк жiгi тән. Отбасылық  типтегі жеке кәсіпорындар болшіктір  саудада ғана емес, өндірілетін өнеркәсіппен құрылыста да басым болады. Осылайша, жалданбалы қызметкерлердiң 74% өңделетiн  өнеркәсiбiнде шұғылданады. Олар 300 жұмыс  орындарына дейiн болатын кәсiпорындарда жұмыс жасайды.

      Iс  жүзiнде, ауыл шаруашылығыжалдамалы  еңбек күшінсіз күн көруді. Жапонияда  2млн 600 мың шаруа қожалықтары  бар. Олардың көбісі майда болып  келеді. Жер телiмдерiнiң орташа  өлшемi - 1, 9 га. Оның ішінде тек  қана 17% жуығы ауыл шаруашылығыда  жарамды. Калғандары қалалардың  қысқа арақашықтықтары және дамыған  көлiк желiлермен пайдаланып,  басқа салалардағы табыстарына  ие болады.

  Осыған байланысты, Жапонияда басқарушылардың еңбек нарығы жоққа тең. Менеджердiң жұмысы - бұл сол фирмаға немесе оның iшкi серiктестiктерi үшін өмір бойы істелетін жұмыс болып саналады. Басқарушылардың жоғары сатылы өкілдері - бұл фирманың тұрақтылығының бас кепiлдiгi болып табылатын банктермен сенiмді қатынасы және өз жабдықтаушылары бар тұрақты әрiптестiк үшiн маңызды болып саналады.

     Жұмыссыз  жалданбалы қызметкерлердiң аласа  нормасы себебі: азиялық қоғамға  тән әлеуметтiк әрiптестiктiң дәстүрлерiнің  көп болуы, саудаға және көрсетiлетiн  қызмет саласында (не толық емес жұмыс  күнi) уақытша шарттар бойынша  жұмыстар кең таратумен түсіндіріледі.

1.3 Өнеркәсіп салаларына  сипаттама

  Жапонияның ірі корпорацияларының секторы - 2, 4 мың акционерлiк серiктестiк. Акционерлiк серiктестiктердің жалпы саны - 800 мыңға жуық. Орташа және ұсақ кәсiпорындар дисперсиясысыз жұмыс iстейдi және жабулы акционерлiк серiктестiк және серiктестiктер сияқты жүргiзiледi.

      Iрi  корпорациялардың әрбiрi «кэйрэцу»  деп аталатын топтардың ядросы  болып табылады. Жапон кэйрэцуiнде  байланыстыратын элемент болып  меншiк қатынастар және шарттар  болып табылады. Заң бойынша банктерге  акциялардың 5% көп мөлшерде ұстауына  тиым салынады. Сондықтан «кэйрэцу»  қаржылай-өнеркәсiптiк топтармен  банктердiң құзыры болып табылмайды.

  «Кэйрэцу» арасында технологиялық негіздегі тік интеграциямен қоса конгломераттар да бар. Машина жасау корпорациялары 300-400 жуық компанияларды иеленіп отыр. Олар: «Мицубиси дзюкоге», «Комацу», электрические «Хитати», «Тосиба», «Сони», «Мацусита дэнки».

      Түгелдей  дерлiк кәсiпорындардың ерiктi мүшелiгi, пайдасыз ұйымдар және еркiн бөлiнiп  шығу еркіндігі бар салалық одақтарға  топтастырылған. Жапонияда жалпыұлттық  кәсiпкерлiк одақтардың саны жүзден асады, ұсақ бизнестiң жергiлiктi ұйымдарының  кәсiпкерлер саны 20 мың.

      Жапония корпорацияларының қаржы құрылымының капиталы 30% кем. Банктер кезiнде елдiң өте қарқынды индустриалды дамытуын қаржыландыру бойынша негiзгi жүктемелердi алып жүрдi.

1.4  Мемлекеттік  экономика секторы мен мемлекеттік қаржы

           Орталық басқару үкіметіне  бес үкіметтік өндіріс орындары( соның ішінде Ақша жасау орталығы және мемлекеттік орман шаруашылығы) он үш банк,бірнеше жоғары оқу орындары және 73 коммерциялық емес ұйымдар қарайды. Олардың құрамына ғылыми зерттеу институты, зертханалар және ақпаратты ғылыми-техникалық орталығы, Жапондық мәдени айырбас қоры, сонымен қатар орман ресурстарын өңдеуге көмек көрсететін өндіріс орындары, мұнайды барлау орындары, ауыл шаруашылығын дамыту жатады. Автокөлік жолдары, көпір, дамба, соңғы үлгідегі инженерлі құрылыс орындарын (Хонсю мен Сикоку аралдарының арасын жалғап тұратын Ішкі теңіз арқылы өтетін көпқабатты көпір) салуға маманданған кәсіпкерлік топтар бар.

      Жапония – шаруашылық құрылымын ешқандай мемлекеттік органдардың қатысуынсыз  іске асыратын, экономикалық саяси  дамыған мемлекет; оның қарамағында  салықтық-қаржы және ақшалай несие- орталығы, сыртқы сауда-саттықты кедендік-тарифті  түрде қадағалау, нарықтағы бәсекелестікті тепе-теңдікте ұстау.

      Жапонияның  ЖІӨ мемлекеттік қаржы шығынының 26-27% құрайды. Салықтың деңгейі – 22-23%.

      Жапонияның  қаржы шығынының ерекшелігі –  ұлттық қоғанысты қаржыландыруда өте  төменгі деңгейді көрсетуі ( жалпы  шығынның 6% шамасында, немесе ЖІӨ 1% төмен). Ең көп шығынның сатысы  әлеуметтік сақтандыру және зейнетақыға кетеді (18-20%), аудандың әкімшілік префектураларына (16-18%), сонымен қатар инфрақұрылымды мемлекеттік қаржыландыру жатады. 

      Қазіргі кезде елдің ең үлкен қаржы  шығынының сатысы - мемлекеттік қарыздарды өтеу қызметі.

      Жапония Банкі – ақшаны қолдану барысы мен банктердің несие беру қызметін қадағалаумен айналысады. Сонымен қатар, ол жеңілдік беру арқылы, ақша нарығының  барлық жүйелі сатыларын басқарып отырумен айналысты. Дәл қазіргі жағдайда, ақша нарығының сатылары еркін түрде  жүзеге асады, ал Жапония банкінің жұмыс  істеуінің басты жүйесі болып  ақша көлемін анықтау мен оларды шығару болып табылады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2 бөлім . Жапонияның сыртқы экономикасы

  2.1. Әлемдік экономикаға Жапония прогрессінің қолданылуы

  Қазіргі кездегі дамудың басты ерекшелігі - бұл экономиканың ғаламдануы және бір- біріне тәуелді халықаралық ішкі ұйымдардың қарым –қатынасын тереңдету. Сыртқы сауда және инвестиция, байланыс құрылымдары, ақпараттар, транспорттардың шамадан тыс дамуы біздің өмірімізді одан әрі күрделендіре түседі. Бұлардың қатарына экономикалық, әскери, қауіпсіздікті қамтамасыз ету және басқа да көптеген салалардың арасында бір-біріне қатысты субъектілердің қарым-қатынасы тереңдей түседі. Мысалы, ЖІӨ сыртқы саудадағы көлемінің күрт өзгеруі, жалпы дүние жүзі бойы шығарылымы: 1970 ж. ол 18% құраған, 1980 ж. – 32%, 1995 ж. –  40% жуық.

   Жаһандану және бір-біріне тәуелділік – бір жағынан, халықтың өмір сүрі деңгейінің жоғарылағанын, екінші жағынан, ұлттық шекараны мойындамайтын бәсекелестіктің туындағанын көрсетеді. Осы үрдістің адам өміріне тигізетін пайдасы мен дамуын анықтау маңызды роль атқарады.

  Жапония – жаһандану үрдісін өз пайдасына қолдана білді. 1985ж. Иенаның өсуіне байланысты Жапония өз өнеркәсіп өнімдерін Азия мен басқа да мемлекеттерге де шығара бастады. Осылайша, оңтүстік-шығыс Азия елдерінің экономикалық дамуына көмек көрсету арқылы, Жапония өзінің ішкі экономикалық жағдайын көтерді. Жапония артық әкімшілік нормалардан бас тартып, әртүрлі реформалар жүргізеді. Сол арқылы Жапония «ұлы бәсекелестік» дәуіріне дайындық үстінде.

         Қазіргі кезде ғаламды тұрғыдағы  проблемаларға сапасы және саны  жөніндегі тұрғыдағы проблемаларға  назар аударылып жатыр. «Ғаламдану»  терминінің ғылыми тұрғыдағы нақты анықтамасы жоқ. Бірақта, осы ғаламдық проблемаларды бір ғана ерекшелік байланыстырып тұр: олардық ғаламшарға түгелдей әсерін тигізуі не болмаса үлкен көлемдегі территорияға әсерін тигізуде. Бұл проблеманы шешу үшін халықаралық деңгейдегі серіктестік құра отырып, жаппай назар аударылуы тиіс.

        Еуропа мемлекеттерінің көбісі  Жапонияны «экономикалық ғаламданумен»  күресе алмай, сол себептен  оның қазіргі экономикасы күрт  төмендеуде деген ойда. Алайда, стстистикалық  мәліметтер бойынша, Жапония – әлемдік экономиканың бірден бір жетікші бөлігі болып тұрған мемлекет. АҚШ үшін ол №3 экспортер және №2 импортер болып табылса, Қытай халық республикасы үшін №3 экспортер және  №1 импортер болып табылады.

        2000жылы Жапониялық өнеркәсіп орындары өзіндік өнімдердің 14% шетелдерде өндірді. Шетелде жиналған Жапонияның инвестициясының сомасы 1,2 трлн АҚШ долларын құрайды (2001 жылғы мәлімет бойынша). Сонымен қатан, осы инвестиция көлемі әр жыл сайын 54млрд АҚШ долларына тең табыс береді. Токио боржасындағы барлық шетелдік капиталдың үлесі 20%  тең. Сонда, Жапонияның «жабық ел» имиджі қайдан туындап отыр? Мүмкін, негізгі рольді бұл жерде Жапонияның бірнеше жыл бұрын жабық ел болуы және мемлекет артта қалған феодализмнен біраз уақыт бұрын ғана шықты деген қате тұжырым ойнап отырған болар. Бұл жерде көңіл аударылатын екі анықтама бар: біріншісі, ХҮІІ ғ. Дейін Жапония Қытай мемлекетімен бірге халықаралық сауда саттыққа белсенді түрде қатысуы ( ол кезде Қытай «әлемдік фабрика» бола отырып, мата мен фарфор бұйымдарын экспортқа шығарып, Еуропадағы бірнеше мемлекеттен негізінен күміс бұйымдарын испортқа алып отырды. Бір кездерде Жапония мемлекеті алтын мен қантты сыртқа шығару жөнінен алдыңғы қатарда болған.

        Жапония  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Бұл дегеніміз, жапон тауарларының құны доллармен есептегенде екі есеге  өсті. Жапония дүниежүзі бойынша  өз тауарларына беген бәсекелестікті жойып жіберді. Яғни, жапондықтар  шығаратындай тауарларды және оған сай құнды ешбір мемлекет бере алмайды. Сойтіп, Жапония «Әлемдік фабрика» атағына ие болды.

           Жапония мемлекеті экономиканы  көтерудің басқа жолына түсті,  яғни, үкіметтік шығын көлемін  үлкейу және банктік несиенің  пайызын төмендетуге мәжбүр болды. 

  Осы жаралардың арқасында, Жапония экономикасы 90 жылдардың басына қарай өзінің «алтын кезеңіне» жетті. Алайда,  осы кездегі жер мен акциялар  құны күрт төмендеп кеткен кезде экономикалың төмендеу кезеңі басталды. Коммерциялық банктер несие беру көлемін азайтып, көптеген өнеркәсіп орындарының қаржы деңгейін нашарлата түсті. Бәсекелестікті жоғалтуына байланысты (төлемақы көлемі қатты жоғарылап, көптеген индустриалды дамыған мемлекеттердің  аналогиялық көрсеткіштерін асып түсті), жапониялық өнеркәсіп орындары өздерінің өндірістік базаларын оданда тез және көп көлемде шелелдерге, яғни Қытай Республикасы мен Оңтүстік шығыс Азия елдеріне аударды.

  Алайда, бұл үрдіс  Жапония мемлекетінде ешбір катаклизмге әкеп соқтырмады. Керісінше, жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім көлемі 20% өсті. Жапония әлі де көптеген Азия елдеріндегі (Қытаймен қоса) жалпы ішкі өнімнің 55% қамтамасыз етіп отыр. КСРОмен салыстырғанда Жапония экономикасы азаматтық тұтынысқа негізделген тауарлар шығарудағы өнеркәсіп орындарымен шұғылданады. Ал КСРО болса қару жарақ  шығаруға негізделді.

  Соғыстан кейінгі даму кезінде жұмыссыздық көлемі 5% өсті. Сол себептен, өнеркәсіп орындарын шет елдерге жіберу әлі күнге дейін жалғасыда. Бұл «жапониялық модельдің» бірнеше компоненттері бұзумен қатар, жұмыс орнына өмір бойына қабылдауға және жұмыс өтілінің ұзақтығына байланысты жұмысақы көлемін біртіндеп көтереді.. сондықтан, «жапониялық модельді» қазіргі кездегі  экономиканың төмендеуінің негізгі себебі деп ойлау дұрыс емес. Негізгі себеп болып макроэкономикалық өзгеріс «жапониялық модельді» сақтауды қиындата түсуіне байланысты болуы мүмкін.

           Кез келген экономикалық құрылымның   узақ уақыттық динамикасы экономиканың өсуі алдымен жаңартуды қабылдай отырып, оған бейімделумен байланысты. Соғыстан кейінгі жылдары Жаопния технологияларды шетелден сатып алып отырды ( лицензия сатып алу формалары, аралас компанияларды құру, көпұлтты  ғылыми-зерттеу проектлерге қатысу, т.б.).

           Алдыңғы қатарлы шетелдік технологияларды қолданып және оны жақсарта отырып, Жапония дүниежүзіліу экономиканың көптеген салаларының техникалық деңгейіне жетумен қатар, дүниежүзілік нарықтағы болашақ технологияларының қуатты негізін қалады. Қолданбалы зерттеулер мен құрылымдар жүргізу, сонымен қатар инновациялық құрылыстарды басқара отырып, Жапония Батыстан оза түсті. Бірақ та, Фундаментті ғылымның даму деңгейі бойынша әлі де артта қалған.

           Жапонияның қазіргі кездегі экономикалық дамуы сатысында қолданбалы зерттеулер мен технологияларға көп көңіл бөлі мемлекет үшін мүмкін емес. Біріншіден, фундаментті зерттеулер жүзгізуге арналған лицензия уақыты өтіп барады.  Осы база арқасында  көптеген технологияны жетілдіруге  мүмкіндік туады. Батыстағы компаниялар Жапонияға осындай рұқсат қағаздарын сатуға  разы емес.  Екіншіден, фундаментті зерттеулерге назар аудармау жапониялық компниялардың айырбас жүргузі мүмкіндігінен айырып отыр. Үшіншіден, қолданбалы зерттеулер бос емес фундаментті зерттулердің деңгейінің біржақты саясатын тудырды. Олар әртүрлі корпорациялар салаларындағы зерттеу жүргізу мүмкіндігін төмендетіп отыр.

          Осымен қатар, басқа да «технологиялық климат» салалары  дағдарыс сезімін тудырды. Осы кезде АҚШ пен Жапония арасындағы нарықтық және экономикалық қарама қайшылық күшее түсті. Жапония өзінің экономикасын сақтауға негізделген әдістер іздеу мәселесі туындады.

           Тағы бір айтып кететін мәселе – Батысқа еліктеу үрдісі негізінде, Жапония экономикалық даму стратегиясын қолдана отырып, басқа елдердің  тәжірибелерін ескеру және қолдану мүмкіндігін қолдану мен кенеттен пайда болған құбылыстарды тез уақыт арасында өз қармағына алу мүмкіндігі болды.

           Ұлы экономикалық державалар – Ұлыбритания, Германия, АҚШ – кезекпен алдыңғы орынға ұмтылды. Олар ғылыми техникалық прогресстің негізін қалаушылар болды. Тек қана Жапония алдыңғы қатарлы капиталистік мемлекеттердің жетістіктерін пайдаланып, осы мемлекеттерді қуып жетіп, олардан  озып кете алған  мемлекет болды.

           1979 жылы әкәмшілік қаржы реформасына сай, Жапония қаржыдағы жетіспеушілікті жою үшін мемлекеттік шығынға шектеу қою саясатын өткізді. Нәтижесінде ішкі сұраныстың  өсу темпі азайды. Машиналар мен құрылыстарға жұмсалатын инвестициясы кеңейтілуі экспорттың  дамуының нәтижесі болды.

           Жоғары экспорттық сұраныс АҚШ экономикасының циклдық дамуымен жоғары дәрежеде негізделіп отырды. Осыдан басқа, 1979 жылғы мұнай жетіспеушілігі АҚШта аз литрлі экономды автомобильдерге деген сұраныстың көтерілуіне себеп болды. Осы кезде американдық өнеркәсіп мұндай автомобильдерді шығауға мүмкіндігі болмады. 

           Жапонияның сыртқа шығарушыларын бұл мәселе қуандырды. Рейган әкімшілігі доллар курсын көтерді. Доллардың құны 75%-ға өсті. Теория бойынша америкалық фирмалар өнеркәсіп өнімдерінің құнын немесе шығарылатын өнімнің құнын 75%-ға төмендету керек болды. Аз уақыт ішінде бұл мәселені шешу қындығын туғызды, сондықтан америкалық компаниялар шетелдік фирмалардың күшті бәселкелестік қысымына ұшырады. Соңғылары американдық нарықта баға жөнінен басымдылыққа ие болып, нәтижесінде АҚШ экспортында олардың үлесі қарқынды даму жолына түсті.

          1979 және 1980  жж. Жапонияның сауда тепе-теңдігі кері көрсеткішке ие болса, 1981 ж. ол оң көрсеткішке теңесіп, қазіргі кезге дейін қарқынды өсті.  1981-1986 жж.ішінде АҚШ-та жапониялық сыртқа шығарудың құны шамамен екі есеге артты   -  38,6 млрд.-тан 80,5 млрд.АҚШ долларына дейін. Америка нарығына шығаратын тауар көлемі бойынша Жапония Канадамен теңесті.  Канада АҚШтың дәстүрлі сауда серіктестігі болып табылады.  Жапониямен жүргізілетін саудаға сыртқы тауар айналымының шамамен 3/1 бөлігі жұмсалады, яғни  152.6 млрд. $. Сондықтан,  АҚШ-тағы бұрыннан бері жүргізілетін шетелдік бәсекелестік жайлы өткізілетін дебаттар соңғы кезде жапонияға қарсы негізделді.

           1986 жыл Жапонияның экономикалық таризының шарықтау шегі болды. Осы жылы экспортқа негізделген өсу моделін аяқтады: саралау шегіне жетіп, Жапонияға қарсы қойылған шаралар  қаупі осыдан кейін шындыққа айнала бастады.

           1985 ж.күзінде американдық әкімшілік сыртқы нарықтағы өзінің саралау ұстанымын қүшейтетін шаралар қолданды.   Қыркүйекте Нью-Йорк қаласында «бестік топтың» жиналысы өтті ( АҚШ, Англия, Франция, Германия федеративтік республикасы мен Жапонияның қаржы министрлелі).  Жиналыста басқа дамыған капиталистік мемлекетедің валюта негізіне сай доллар курсын төмендету үкімі қабылданды. АҚШ үкіметі Жапония экономикасының экспорттық салаларының бәсекелестігі осының нәтижесінде төмендеп, Жапония ішкі сұранысты өзгертуге және өзінің  нарығын дамыған капиталистік мемлекетерге ашуға мәжбүр болады деп ойлады.

           Вашингтон жаңа валюталы стратегиясы «әлсіз доллар – күшті Америка» формуласы бойынша жүзеге асырыды.  Негізінде, АҚШ Жапония алдына альтернативті шешім қойды: яғни, біріншісі, Жапония экономиканың дамуына қандай да бір тиімді шара ұстанып, америкалық өнімдердің  импорт көлемін көбейтеді; екіншісі, доллар курсының қатты төмендеуіне байланысты жапониялық тауарларының бәсекелестігін төмендетіп, Жалпы ішкі өнімнің даму темпін ақырындатады. 

           1985 г.күзінен  кейінгі болған мәліметтерің көрсетуі бойынша, бұл ашуланған қарсыластың жай ғана айтылған сөзі болмады.   Нью-Йорктік жиналыстан кейін иена курсы шұғыл көтерілді:  бәр долларға шамамен 240 иенадан 140 иенаға дейін (1986ж.басынан). доллар курсының кенеттен төмендеуі Жапония экономикасы үшін қиын жағдай туғызды.

           Машина жасау комплексінің салаларының сыртқа шығалыруынан келетін табыс көлемі импортталатын шикізат, отын және жартылай фабрикатты өнімдерінің бағасының төмендеуіне сай келмеді. Мысалы, Жапония 89% видеомагнитофон,  88%  көшірме машинасы,  87%  сағат, 86% кассалық аппараттар,  79% микротолқынды пештер, 77% - электронды калькуляторларды сыртқа шығарады. Машина жасау өнеркәсібінің өнемдеріне жапониялық саралудың 80% тиесілі. Осындай жоғары саралу квотасы қармағында жапониялық машина жасау өнеркәсібі валюта курсының өзгеруіне тәуелді.  Саралау салаларында өнеркәсіптірдің жұмысы көтеріліп, табыс деңгейі төмендеп, өнімді сыртқа шығарудың қиыншылықтары туды. Нәтижесінде өңдеу өнеркәсіптерінің машина мен  құрылғының жеке инвестициялары шұғыл төмендеді (әсіресе, қара және түсті металлургия, кеме жасау, жалпы және транспорт машина жасау өнеркәсібі, тоқыма өнеркәсібі). Жұмыс активтілігінің күрделі жағдайы дамып келе жатқан салаларға әсерін тигізді, яғни эклектротехникалық және жартылай өткізгіштік өнеркәсіп салаларына.

           Иенаның жоғары курсы негізінен ұсақ және орта өнеркәсіп фирмаларының экономикасына  әсерін тигізді. Олар сыртқы нарыққа шығаратын өнімнің көп бөлігін жүзеге асырды.

           Жапония үкіметі жаппай құлдырау кезеңінен өткен ұсақ және орта өнеркәсіп орындарна көмек көрсетуге байланысты шара қолануға тура келді. Осындай өнеркәсіп орындарында халықтың көп бөлігі жұмыс істейтінін ескере отырып, осы жағдай мемлекеттегі пайда болатын жұмыссыздықтың өсуіне әсер етуі мүмкіндігін туғызды.  В   1986 ж.жұмыссыздық деңгейі біртіндеп өсіп  1987 ж. ең жоғарғы көрсеткішке жетті - 3,2%. Соңғы жылдардың ерекшелігі, сонымен қатар жұмыссыздықтың өсіу ғылыми-техникалық үрдістің жаңа сатысының әсерінен туындады, яғни ол ірі еңбекті үнемдейтін потенциалды алып келді. Сондықтан жұмыссыздық ірі өнеркәсіп орындарына да (негізінен жоғарғы технологиялық салаларына) әсерін тигізді. Жұмыссыздықтың өсу деңгейі ары қарай  жалғасу мүмкіндігіне байланысты жапониялық кәсіподақ жалақының жекілікті көлемде көтеруіне келісті.

           Сонымен бірге, экономиканың төмендеуі 1986 ж.мен 1987 ж.басында ішкі нарыққа, яғни өндірістік емес салаларына (электртэнергетикасы, сақтандыру, қаржы, қызмет көрсету, т.б) мүлдем әсет еткен жоқ. Капитал қоры тұрақты өсе бастады. Экономикаға қарасты мемлекеттік инвестициялардың көтерілуіне байланысты тұрмыс үй құрылыс саласында даму байқалды. Алайда, үй құрылысына жұмсалатын инвестиция көлемі ЖІӨ-нің 5% құрайды.

            Иена курсының өсуі, яғни Жапонияның  импортталатын тауарларының бағасының  төмендеуіне әкеледі, дүниежүзілік  нарықтаға  мұнайдың бағасының  төмендеуімен сәйкес келді. 

6. Япония в международных  экономических отношениях.

      Смена модели экономического роста привела к глубокой перестройке внешнеэкономической сферы, которая на протяжении всего послевоенного периода играла огромную роль в экономическом развитии Японии. Главным фактором явилось изменение соотношения между экспортом товаров и экспортом капитала за счет быстрого роста последнего. Примером являются отношения с новыми индустриальными странами Азии. Один за другим передает Япония в эти страны "нижние этажи" своей промышленной структуры (главным образом сырьеемкие отрасли), развивая на своей территории все более и более сложные производства. С каждым годом растут поставки из этих стран в Японию различных товаров (текстиль, металлопродукция, химические удобрения, некоторые виды электротехники и машиностроения), производство которых в Японии сокращается. Это ведет, в свою очередь, к снижению ввоза сырья и энергоресурсов для выпуска этих товаров. В то же время усилились интеграционные контакты Японии с развитыми странами, в первую очередь США. 

    В результате быстрого экономического развития Япония заняла одно из ведущих мест в международных экономических  отношениях. В начале 90-х годов  она вышла на второе место в  мире по общему объему зарубежных  капиталовложений (15% общемирового объема). В предыдущие десятилетия ведущей формой отношений  выступала внешняя торговля. По размерам экспорта Япония уступает только США  и ФРГ, на ее долю приходится 9—10% мирового экспорта (1994-1995гг.). За рубежом реализуется 10—13% ВВП. Ряд отраслей промышленности почти полностью работает на экспорт (производство часов, магнитофонов — 90%, кассовых аппаратов — 83%, копировальных  машин — 77%).

6.1 Развитие и структура  внешней торговли.

       За последние 50 лет объем экспорта  Японии увеличился более, чем в 70 раз, его темпы почти в два раза опережали прирост мирового экспорта.

    В основе успехов японских компаний на мировых рынках лежит конкурентоспособность продукции, которая формируется за счет высокого качества, новейшей технологии, кадровой политики, авторитета фирмы. Японские фирмы известны эффективно развитой системой всестороннего и последовательного контроля и управления качеством продукции, которое связано прежде всего с характером организации производства. Ритмичность и гибкость производственного процесса, его способность к переналаживанию и выпуску новой продукции, поставки комплектующих изделий и сырья точно в срок существенно повышают качество продукции и эффективность работы предприятий. Рост уровня автоматизации и роботизации, использование систем контроля за качеством оборудования позволяют значительно улучшать качество выпускаемых товаров. Принцип автономизации производства предполагает выпуск конечного изделия с полным контролем качества и гарантиями бездефектности.

    Один  из методов конкурентной борьбы японских фирм — быстрая смена моделей. Период разработки новой продукции у них короче, чем в США.

    При всей важности указанных выше факторов высокой конкурентоспособности  японских товаров на мировых рынках следует иметь в виду, что  стоимость рабочей силы в Японии была ниже, чем в США и ряде других промышленно развитых стран. По оценкам отдельных японских исследовательских организаций, Япония на 1/3 отстает от США по уровню производительности труда в обрабатывающей промышленности. Разрыв в этом показателе сократился (1975г. — 50%), но остается значительным. На общее состояние дел влияет и то обстоятельство, что производительность труда на мелких и средних предприятиях значительно уступает показателям крупных, составляя 40% от уровня крупных предприятий. Это сдерживает общие показатели всей промышленности.

    Высокий уровень производительности труда достигнут в черной и цветной металлургии, химической промышленности, где он значительно превышает американские показатели. Во всех других отраслях отмечается отставание, даже в таких, как автомобилестроение и электротехника, где японские компании обладают сильной конкурентоспособностью. Там уровень производительности составляет 78% и 85% американского.

    Япония  долгое время занимала ведущее место  по конкурентоспособности своих  товаров на мировых рынках. В результате увеличения цен она опустилась на третье место в 1993г. после Сингапура  и США. Произошел значительный рост стоимости рабочей силы.

    В послевоенный период существенные изменения  претерпела структура экспорта. До 60-х годов преобладающее место в ней занимали потребительские товары: радиоприемники, телевизоры, текстильные изделия. Затем ведущие позиции заняли продукция черной металлургии, суда, автомобили — свыше 60% экспорта. В 80-е годы произошел новый сдвиг в структуре экспорта. При увеличении доли автомобилей и бытовой электротехники, значительно возросла доля продукции общего машиностроения (13,9% и 24,1%), электромашиностроения (9,9 и 25,6%), научного оборудования, оптики (3,7% и 4,5% за 1980— 1995гг.).

      По отдельным видам продукции  на долю Японии приходится  весомая часть мирового экспорта: полупроводники — 50%, легковые  автомобили — 22%, конторское и  телекоммуникационное оборудование  — 22,6%, сталь — 17,4%. Превращение  Японии в одного из главных  мировых экспортеров продукции  машиностроения и наукоемкой  продукции стало итогом ее  промышленного и научно-технического  развития.

     Структура импорта отражает процессы международной специализации промышленности, интернационализации хозяйства и бедность минеральной базы. Японию отличает самая низкая среди промышленно развитых стран степень самообеспеченности сырьем и топливом, страна почти полностью зависит от ввоза многих видов минерального и сельскохозяйственного сырья. По многим видам минерального сырья она выступает крупным покупателем на мировых рынках. На нее приходится свыше 30% мирового импорта железной руды, свыше 19% руд цветных металлов, каменного угля, хлопка и шерсти.

    На  первых этапах экономического развития Япония испытывала большую зависимость  от развивающихся стран — около  половины ее экспорта и свыше 40% импорта. Юго-Восточная Азия и страны Персидского  залива до сих пор являются главным  рынком сбыта и поставок энергетического  сырья. Поставки рудного и химического  сырья в последние десятилетия  осуществляются из промышленно развитых стран — Канады, Австралии и  Новой Зеландии.

       Важной особенностью географической  структуры внешнеторговых связей  является их концентрация на  США. До настоящего времени  на американском рынке реализуется  29% японского экспорта и обеспечивается 22% импорта. В свою очередь на  Японию приходится свыше 11% американского  экспорта, в том числе почти  20% сбыта сельскохозяйственной продукции.

       Япония выступает основным торговым  партнером ряда стран Восточной  и Юго-Восточной Азии. Она обеспечивает  Индонезии 37% ее экспорта и  24% импорта, для Малайзии —  26% ее импорта и 16% экспорта, для  Сингапура — 21% его импорта  и 17% экспорта, для Южной Кореи  — 26% ее импорта. Япония является  также основным экспортным и  импортным рынком КНР (15-16%).

         Разница между экспортом и  импортом (сальдо) возросло в 6 раз  за 1981—1995гг. и превысило 130 млрд. долл. Положительное сальдо складывается  со всеми регионами, за исключением  стран Среднего Востока и в  90-е годы — с Восточной Европой.  Торговые отношения с промышленно  развитыми странами сопровождаются  вспышками торговых войн, давлением  на Японию, установлением «добровольных  ограничений» ее экспорта. Особенно  в этом преуспевают США. 

    На  долю американской экономики приходится сегодня около 40% всех зарубежных капиталовложений Японии. Это способствует различных  форм производственной кооперации между  фирмами. Подтверждением является уже  упомянутый пример с черной металлургией США, развитие которой в настоящее  время невозможно представить без  японских инвестиций и японской технологии. 

 6.2. Обмен технологий.

      Начиная с 80-х годов Япония  предпринимает усилия для расширения сотрудничества в области науки и техники. Научно-технические связи базируются на осуществлении международных исследовательских проектов. В 1986г. Япония выдвинула крупномасштабную программу под названием «Человеческие границы», которая сравнивается самими японцами с американской «СОИ» и европейской «Эврикой». Цель ее — поднять авторитет страны, ликвидировать отставание от других стран Запада в области фундаментальных исследований, а также обеспечить себе лидирующие позиции на наиболее перспективных направлениях НТП, в частности механизма живых организмов. При этом исходят из того, что это направление станет ключевым  в создании принципиально новых технологий, способных преодолеть трудно разрешимые в настоящее время проблемы (энергии, природных ресурсов и т.д.). Программа рассчитана на 20 лет, в течение которых предполагается израсходовать 6— 7 млрд. долл., половину из них за счет Японии.

    С 70-х годов начал усиливаться  экспорт японской технологии. По стоимости  ввозимых технологий Япония превосходит  ведущие западноевропейские страны. При этом следует иметь в виду, что долги по технологиям во многом определяются наследием прежних  периодов, когда страна полностью  зависела от зарубежных технологий. В 1993г. было достигнуто положительное  сальдо (ввоз<вывоза) по обмену технологии в целом.

    Япония  занимает своеобразное место в мировом  движении технологии. Она импортирует  всю технологию из индустриальных стран, а экспортирует почти поровну  в промышленно развитые и развивающиеся  страны. 40% общего объема экспорта технологии вывозится в страны Азии. Японские компании расширяют научно-техническое сотрудничество и развитие промышленной кооперации с Восточной и Юго-Восточной Азией, стремясь перевести производство продукции средней сложности в соседние страны, а самим сосредоточиться на разработке и освоении технологически сложной продукции. В результате в азиатской части мира просматриваются черты японоцентристской модели научно-технического и промышленного взаимодействия.

    Отношения с США в обмене технологией  характеризуются сотрудничеством  и конфликтами. Остается высокая  зависимость Японии от импорта технологии из США (69% ее импорта). В начале 90-х  годов соотношение между экспортом  и импортом было примерно 2 : 1 в пользу США, но в области электроники оно составляет 5 : 1, в станкостроении — 7 : 1. В США активизируются усилия по защите американской технологии по мере обострения торгово-экономических отношений.

Қазақстан мен Жапония арасындағы экономикалық ынтымақтастық 

Соңғы төрт-бес  жыл бедерінде екі елдің өзара  сауда-экономикалық қатынастары еселеп арта түскен. 2005 жылы Қазақстан мен  Жапония арасындағы тауар айналымы 736,1 миллион долларды құраса, 2006 жылдың жарты жылында ол 439,2 миллион долларға жетіп отыр. Мұны өткен жылдың аталған  мерзімімен салыстырғанда 21 пайызға  артқандығын көруге болады. Ал Қазақстан  Жапония рыногына негізінен ферроқорытпа, болат, титан, жерасты сирек металдарын экспорттаса, бұл ел бізге автокөліктер мен олардың бөлшектерін, сондай-ақ электр жабдықтары мен тұрмыстық  техникаларды импорттап келеді. 

Біраз жылдардан  бері Жапонияның халықаралық ынтымақтастық  банкі Қазақстанда несие беру арқылы бірқатар жобаларды жүзеге асыра  бастады. Олардың ішінде темір жол  көлігінің тасымал қуатын арттыруға, Ертіс өзені үстінен көпір  құрылысын салуға, Астанадағы халықаралық  әуежайды қайта жөндеуден өткізуге, Батыс Қазақстанда көлік жолдары  жүйесін дамытуға, Атыраудағы мұнай  өңдеу зауытын күрделі жөндеуден  өткізуге арналған жобалар бар. Бүгінде  солардың бірқатары жүзеге асырылды да. 

Қазақстан мен  Жапония арасындағы өзара ынтымақтастықтың жаңа сатыға көтеріліп, байланыстардың орныға бастауына 1994 жылдың сәуірінде  және 1999 жылдың желтоқсанында Қазақстан  Республикасының Президенті Нұрсұлтан  Назарбаевтың осы елге жасаған ресми  сапарлары негіз қалағанын атап өткен жөн. Екі мемлекеттің гуманитарлық саладағы ынтымақтастығы да уақыт өткен  сайын жақсарып келеді. Оған Қазақстан басшысының Токиоға жасаған алғашқы сапары барысында Нұрсұлтан Назарбаевтың Жапонияның сол кездегі Премьер-Министрі М.Хосокаваға соғыс жылдарында Қазақстан аумағында әскери тұтқында болып, қайтыс болғандардың тізімі бар “Естелік кітапты” табыс еткені дәлел болмақ.