Жерсіндіру

Жерсіндіру –Ағзалардың мекендемеген экожүйелерге қоныс аударуы. Сирек кездесетін немесе құрып кетуге жақындаған түрлерді қорғап сақтап қалу үшін және адамдардың қажетін өтейтін түрлердің барынша кең таралуына жағдай жасау үшін қолданылады;

1. Ағзаның өз аралынан тыс жерлердің орта жағдайларына бейімделуі;
2. организмдердің жаңа орта жағдайына бейімделуі. Өсімдіктерді жерсіндіруде климаттық факторлардың (ауа температурасы, ылғалдылығы, жауын-шашын және жарық мөлшері, т.б.), топырақтың түрі мен оның құрамындағы микрофлораның, сондай-ақ өсімдіктердің өздеріне тән ерекшеліктерінің маңызы зор. Өсімдіктерді жерсіндіруде жеке түрлердің географиялық және жіктелімдік гибридизациясы пайдаланылады.

Жануарларды жерсіндіруде ауа  райының ерекшеліктерінен басқа  азыққа бәсекелестіктің, маусым кезінде  жерге таласудың, жыртқыштар мен ауру қоздырғыштардың маңызы зор. Әдетте, жаңа жерге қоныстанған түрлер сырттан қысым, бәсекелестік көрмесе тез бейімделіп кетеді. Сырттан әкелінген малды жергілікті малмен будандастыру арқылы өнімділігі жоғары түрлер алынады. Мысалы, қазақтың ақбас сиыры, алатау сиыры, қазақтың қылшық жүнді қойы, т.б.

ҚАЙТА ЖЕРСІНДІРУ, реакклиматизация: 1) бұрын бір жерде тіршілік еткен, кейін жойылып кеткен организмдерді сол жерге жасанды түрде қайта өсіру

2) бұрын табиғи ортасы  болған, кейін бірақ сол жердің  жаңа тіршілік ортасы болуына орай, организмдердің сол орта жағдайына бейімделуі.

Малды жерсіндіру - сырттан әкелінген малды жаңа мекеннің табиғи жағдайында өніп-өсуге үйретіп, көндіктіру. Малдың жаңа мекеңді жерсінуі оның бірнеше ұрпақ ауыстыра қалыптасатын ұзақ та, күрделі үрдіс. Малды жерсіндіру барысы нәтижелі болу үшін, алдын ала малдың бұрынғы мекендеген жерінің жағдайы мен болашақ мекеннің ауа-райы, табиғи жағдайы жете зерттеліп, онда жерсіндірілетін малдың жылдың қолайлы мезгілінде әкелінуі, әкелгеннен бастап құнарлы азықтандыру мен жақсы күтім жағдайының туғызылуымен қатар ұрпақтан ұрпакқа жалғастырылатын сұрыптау мен жұп тандау жұмыстары жүргізілуі керек. Малдың жаңа мекендегі өніп-өсуі, жетілуі мен өнімділік көрсеткіштері бұрынғы мекеніндегіндей деңгейде болса, онда бұл оның жаңа мекенде жақсы жерсінгендігін көрсетеді. Малды жерсіндіру дүниежүзілік және отандық мал тұқымдары қорын ұтымды пайдаланудың сенімді жолдарының бірі. Малды жерсіндіру тәсілі арқылы қырдың қызыл сиыры, симментал сиыры, Латвияның қоңыр сиыры т.б. Қазақстанда кең тараған мал тұқымдарына айналды. 

Жұпартышқан. Жұпартышқан (лат. Desmana moschata) – отрядына жататын, жартылай суда тіршілік ететін аң. Қазақстанда, негізінен, Жайық өзенінің алабында, оның шөбі қалың салаларында кездеседі. Қостанай облысының Тобыл, Тоғызақ, Обаған, Үй өзендерінде жерсіндірілген. Дене тұрқы 18 – 23 см, салмағы 320 – 480 г. Сүйірлене келген басы етті тұмсығымен жалғасады. Көзі өте кішкентай, құлақ қалқаны болмайды. Аяғы бес башайлы, башайларының арасы жүзу жарғағымен жалғасқан. Құйрығының ұзындығы 17 – 20 см, оның астыңғы жағында тері безі орналасқан. Осы безден хош иісті зат бөлінеді. Аңның Жұпартышқан аталуы да осыған байланысты. Жүні қалың, жылтыр, жұмсақ, қара қоңыр, бауыры ақшыл болады. Су жиегіндегі жарқабаққа қазған інінің аузы су астына ашылады. Қысқы ұйқыға кетпейді. Қорек талғамайды. Қорегін іздеуге түнде шығады. Жәндіктермен, олардың дернәсілімен, құрттар және моллюскілермен қоректенеді, сондай-ақ судағы өсімдіктің тамыр, сабақтарын да жейді. Аналық Жұпартышқан жыныстық жағынан 10 – 11 айда жетіледі. Жылына 2 рет (көктем – жаз және күзде) көбейеді. Буаз аналығы 45 – 50 күнде 1 – 5 (көбінесе, 3 – 4) Жұпартышқан туады. Жұпартышқан – терісі бағалы аң, бірақ саны өте аз. Қазақстанда оны аулауға 1920 жылдан тыйым салынған. Жұпартышқан – өте сирек кездесетін, реликт жануар болғандықтан, қорғауға алынып, Халықар. табиғат қорғау одағының және Ұлттық “Қызыл кітапқа” енгізілген.

II-ші санат.  Саны азайып бара жатқан сирек  кездесетін реликті түр.

Таралуы. ХХ ғ. басында жұпартышқан Днепр, Дон, Еділ мен Жайық өзендері бойында едәуір болды. Қазіргі таралу аймағы да осы өзендер бойында, бірақ мекендейтін жерлері тарылған. Қазақстанда, негізінен, Жайық өзені жағалауында таралған, сондай-ақ Ащы, Қараоба және Солянка өзендерінде де кездескен. Аздап Еділ бойында (Атырау облысы) ұшырасып қалады. 1961 жылы Челябы облысындағы (Ресей) Ой өзені бассейніне жіберілген. Одан Тоғызақ және Тобыл өзендері арқылы Қостанай облысы суларына енген. Обайған өзені бойында да кездеседі. Қазірде Челябы, Қорған (Ресей) және Қостанай облыстары территорияларының түйіскен жерде жұпартышқанның тұрақты популяциясы пайда болады.

Мекендейтін жерлері. Жағасында жайқалып қамысқұрақ өскен өзен мен көлдер, өзектер, ескі су қоймалары. 1988 жылы Батыс Қазақстан облысының өзен-көлдерінде 1.7-2.0 мындай, ал Ой және Тобыл өзендерінде шамамен 1.0 мыңдай жұпартышқанның бар екендігі анықталды.

Негізгі шектеуші факторлар. Су деңгейінің өзгеруі, аумен балық аулау, су жағалауындағы шаруашылық жұмыстары, мал жаю, сулардың ыластануы. Аңның тіршілік ететін қоныстарындағы азық қоры мен қорғаныс жағдайларының өзгеруі.

Қабылданған қорғау шаралары. Қазақстанда жұпар тышқанды аулауға 1920 жылы тыйым салынған. Батыс Қазақстан облысында Кирсанов қорықшасында және басқа қорықшаларда қорғалады.

Керқұлан, Пржевальский жылқысы (лат. Equus ferus przewalskii) – тақтұяқты сүтқоректілердің жылқы тұқымдасына жататын жабайы жылқы түрі. Кейде оны жойылып кеткен тарпан жабайы жылқысының түр тармағы деп те есептейді. Денесінің ұз. 230 см, шоқтығына дейін биікт. 130 см, салм. 300 кг-дай. Биелері айғырларынан кіші. Денесін бозғылт қызыл сары түк басқан, жон арқасында ұзына бойы созылған жіңішке түкті белдік тәрізді қарақошқыл жолағы болады. Керқұланды 1878 ж. Орталық Азияға жасаған саяхаты кезінде Н.М. Пржевальский Қытайдағы Жоңғарияның шөлді аймағынан кездестіріп, терісі мен бас сүйегін Ресейге алып келген. Оны зерттеген орыс ғалымы И.С. Поляков (1845 – 1887) мұның жабайы жылқының жеке түрі екенін анықтап, Н.М. Пржевальскийдің құрметіне “Пржевальский жылқысы” деп атаған.

19 ғ-ға дейін керқұлан Қазақстанның, Моңғолияның, Қытайдың құрғақ далалы, шөлейтті-шөлді аймақтарында кең таралған. Керқұлан – өте қағылез сақ жануар. 10 – 20-дан топтанып үйір құрады. Қыс мезгілінде шағын үйірлер бірігіп қос құрайды. Олар бетеге, ақшөп, теріскен, итсигек, сексеуіл, ермен, жыңғыл, тасбүрген, селеу, дүзгенді, т.б. сүйсініп жейді. Керқұлан, көбінесе, қақ суларын ішеді. Қазақстанда 1868 – 71 ж. Керқұлан ның Іле мен Қаратал өзендерінің аралығында, Ертіс өңірінде таралғандығы туралы да мәліметтер кездеседі. Бірақ 20 ғ-дың 60 – 70-жылдарынан кейін керқұлан қазақ даласында мүлде кездеспеген, кейін Қытай мен Моңғолия жерінен де біржола жойылған. Қазіргі кезде керқұлан дүние жүзінің кейбір зоол. бақтарында ғана сақталған. Керқұландарды сақтап қалу және көбейтіп, бұрынғы тарихи таралған аймақтарына қайта жерсіндіру шараларын жүргізу мақсатында Нидерланд мемлекетінде арнайы қор құрылды (1977). Керқұландарды қайта жерсіндіру жұмыстары Моңғолия жерінде де қолға алынған. Мюнхен зоол. бағында (Германия) керқұландарды қорғау, санын көбейту жұмыстары жүргізілуде. 2002 ж. осы бақтың директоры В.Хеннинг Алматыға арнайы келіп, Алматы зоологиялық бағынан таза қанды керқұлан ның “Липа” атты биесін Мюнхенге алып кетті. Керқұлан Халықаралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген.

Жалман (лат. Selevinia betpakdalaensis) – кемірушілер отрядына жататын кішкентай тышқан. Жалман тек Бетпақдалада, Балқаш көлінің солтүстігі мен шығысында, Алакөл және Зайсан ойпаттарында қиыршықтасты, баялыш пен сораң өскен саз топырақты жерлерде, теріскен, қараған, сексеуіл арасында мекендейді. Дене тұрқы 75 – 95 мм, құйрығының ұзындығы 58 – 77 мм, салмағы 21 – 24 г. Сыртқы пішіні қарақасқа ұқсас. Түгі қалың, арқа жүні ақшыл сарғыш. Ін қазбайды, басқа кемірушілердің тастап кеткен інін пайдаланады. Секіріп жүреді, өсімдікке жақсы өрмелейді. Мамыр айының аяғынан бастап, жылына 1 рет 4 – 8-ден ұрпақ береді. Жалмандар сәуірден қыркүйекке дейін белсенді тіршілік етеді. Қыста ұйқыға кетеді. Негізінен ұсақ жәндіктермен (әсіресе шегірткемен), кейде өсімдікпен де қоректенеді. Су ішпейді (қорегінің құрамындағы ылғал жеткілікті болады). Жалман табиғатта өте сирек кездеседі. Оны алғаш тауып, сипаттаған В.А. Селевин (1938). Қазір Жалманның тек 40-тай дарабасы белгілі. Жалманның тіршілігі толық зерттелмеген, санының жылдан-жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген

Арал бекіресі. Тұқытәрізділер отряды – Cypriniformes. Тұқытектестер тұқымдасы – Cyprinidae. Арал бекіресі — Арал, Азов және Қара теңіздерінен, Каспий теңізінің оңтүстік бөлігінен және оған құятын өзендердің сағаларынан ауланады. Балқаш көліне жіберіліп, жерсіндірілген. Оның еті дәмділігі мен тағамдық қасиеті жағынан бекіренің етінен сәл төмендеу

Арал бекіресі, пілмай (Acіpenser nudіventrіs) – бекіретәрізділер отрядының бекірелер тұқымдасына жататын балық.

• Каспий және Арал теңіздерінде кездеседі; Балқашта жерсіндірілген.
• Дене тұрқы 210 см, салмағы 60 кг-дай.
• Аталығы 9 – 13, аналығы 13 – 16 жаста жыныстық жағынан жетіледі.
• Уылдырығын шашу үшін сәуір – қараша айларында өзендерге өрлейді.
• Өзендерде қыстап шығып, наурыз – мамыр айларында су температурасы 10°С-тан асқанда уылдырығын (1 млн-ға дейін) ағысы қатты қайраңдарда, тасты, қиыршақ топырақты жерлеріне шашады. Тіршілік ортасына сәйкес Арал бекіресінің қорек құрамы өзгеріп отырады.
• Арал бекіренің еті өте дәмді, уылдырығы бағалы келеді, кәсіптік түр, сондықтан кезінде өте көп ауланған.
• Арал бекіре қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген (1996).
• Статусы: I-ші санат. Популяциялар жойылып кету қаупінде тұр. Оны «Пілмай» деп атау дұрыс емес, ол оның түрікменше аты.
• Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы.
• Республикамыздағы түрдің үш популяциясының екеуі. Үшіншісі Жайық-Каспий бассейнінде тіршілік етеді.

Таралуы. Бұрын Арал теңізі мен оған құятын өзендердің барлығында кездесетін еді. Сырдария өзенінде оның сағасынан 2600 км жоғары көтеріліп, Чиназ қаласына дейін мекендейтін. Қазірде өзеннің қазақстандық бөлігінде кездеспейді. Бекіренің арал поппуляциясы 1933-1934 жж. Балқаш көліне жерсіндерілген. Бүгінде осы көлде, Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында таралған, аздап Қаратал өзенінде кездеседі. Іле өзені суын реттегенге дейін бекіре мемлекеттік шекараға дейін көтерілетін.

Семіру кезінде Арал теңізіне (бұрын), Балқаш көліне, Қапшағай суқоймасына шығады. Қоныс аудару, шабақтарының өрлеуі және қыстауы өзендерде өтеді.

Саны. 30-шы жылдары бекіренің арал популяциясынан жылына 620 т балық ауланып тұрды. Кейінірек (1963-1968 жж.) аулау 6-9 тоннаға дейін қысқарды. Бекіренің қоры 1936-1937 жылдары болған эпизоотия салдарынан көп қырылуынан тым азайып кетті. Сондай-ақ Сырдария суын шаруашылық мақсат үшін реттеу әсер етті. Іле популяциясының саны оны кәсіптік жолмен аулауға жеткен жоқ. 1955-1982 жж. мұнда жылына 6-32 т көлемінде ауланғаны белгілі болды.

• Негізгі шектеуші факторлар: Іле және Сырдария өзендерінің суларын реттеу. Арал теңізінің суалуы және тұздануы.
• Биологиялық ерекшеліктері
• Көшпелі балық. Жыныстық жағынан 12-14 жасында жетіледі. 2-3 жылда бір рет уылдырық шашады. Сырдария суын реттегенге дейін Арал популяциясы Чиназ қаласы маңында, ал Іле популяциясы – Қапшағай сайында, Дубуниде, кейде Қытайда кездесетін. Сырдарияға ересек балықтардың қоныс аударуы жаздың екінші жартысында басталатын, ал Іледе – сәуірдің ортасынан – қарашаға дейін өтетін. Сол кезде жыныстық жағынан толық өзендерде жетіледі. Бекіре шұңқырларда қыстап шығады. Арал популяциясы уылдырықтарын наурыз айының аяғында – маусымда су температурасы 10-150°С болғанда тасты немесе қиыршақ топырақты жерлерге шашады. Іле популяциясы уылдырықтарын су температурасы 10-120°С болғанда шашады. Арал бассейнінде бекіренің өсімталдығы – 200-1290 мың уылдырық, ал Балқашта зерттелген жоқ. 5 күнде уылдырықтардан майда шабақтар шығады. Уылдырықтардың диаметрі 1.5-3 мм. Уылдырық шашып болған соң олардың кейбіреулері Сырдариядан теңізге жететін, ал Іле өзенінен Қапшағай су қоймасына және Балқаш көліне сапар шегетін. Шабақтарының бір бөлігі өзендерде жылдан аса қалып қояды. Сырдарияда шабақтарының мөлшері – 3.3-25 см, ал Іле өзенінде – 9.2-14.3 см. Бекіренің арал популяциясы теңізде тіршілік еткенде моллюскалармен, балықтарымен қоректенеді. Іле популяциясы да көлде және суқоймасында семіру кезінде сондай азықтармен тамақтанады. Бекіренің өсу қарқыны Арал теңізінде, Балқаш көлдегіге қарағанда, нашар: соған сәйкес 7 жасында – 4-5 және 7-9 кг, ал 17 жасында – 14-16 және 18-20 кг. Ең ірілерінің мөлшері Арал бассейнінде: ұзындығы 2 м-ден аса, салмағы – 50-60 кг, жасы – 30-да; Балқаш бассейнінде соған сәйкес – 1.7 м, 35 кг және 25 жас. 

Қолда өсіру. Қолға алынған жоқ. Мүмкін, қолда өсіру әдісі барлық бекіреге тән болуы керек.

• Қабылданған қорғау шаралары: Аулауға тиым салынған. Қазақстанның, Түркменияның және Өзбекстанның Қызыл кітаптарына енгізілген.
• Қажетті қорғау шаралары: Генофондысын сақтау үшін криобанкасын даярлау, қолда өсіру жұмыстарын ұйымдастыру, балықтарды қорғайтын құрылыстарды жетілдіру қажет.

Ондатр (лат. Ondatra zibethicus) – кеміргіштер отрядына жататын терісі бағалы аң. Қорек талғамайды, негізінен су өсімдіктерімен қоректенеді. Жылына 2 – 3 рет көбейіп, 25 – 30-ға дейін ұрпақ бере алады. Көктемде туған жас Ондатрлар шілде – тамыз айларында көбеюге қатыса береді. Олар – туляремия және паратиф ауруын таратушылар. Терісі үшін көп ауланады.

Сипаттамасы. Дене тұрқы 35 см-дей, құйрығының ұзындығы 28 см-дей, салмағы 1,5 кг-дай. Құрлықта да, суда да тіршілік етеді. Мойны қысқа, артқы аяқтарында жүзу жарғақтары бар. Құйрығы ұзын, жүзген кезде денесін бағыттап отырады. Түгі қалың да тығыз, қою қоңыр кейде қара түсті. Ұйығу кезінде аталықтарының шап безінен мускус (жұпарзат) заты бөлінеді.

Мекені. Шыққан жері – Солтүстік Америка. Қазақстанға 1935 жылы әкелініп, Сырдария және Іле өзендерінің бойына (570-тей дарабасы) жіберілді. Қазір республиканың барлық өзен-көлдерінде 350 мыңдай Ондатр кездеседі (2005). Бұлар өзен жағасы биік болса, бұраңдата ін қазады, аласа, батпақты келсе, үйшік салады .