Қышқылдық жауын—шашындар мәселесіне қысқаша түсінік

 

Қышқылдық жауын—шашындар мәселесіне қысқаша түсінік

 Қышқылдық  жауын—шашындар пайда болуының негізгі себебі күкіртің қос оксидімен ластану болып табылыды. Су буының қатысуында күкіртті антигридті қышқылының ерітіндісіне айналады.

Осындай жолмен көмірқышқыл газы мен азот оксидтерінің көмір қышқылы мен азот қышқылы түзіледі.Олар органикалақ қышқылдармен  мен басқа да қосылыстар араласып,қышқыл реакциясы бар ерітіндіні береді.

 Қышқылдық  жауын—шашындардың түзілуіндегі  күкірт қос оксидінің  улесі 70% .  Қышқылдық жауын—шашындардың көмірқышқыл газы да үлесін қосады.Алғашқы қышқылдық жауын—шашындар 1907-1908 жылы Англияда байқалған. Қазіргі уақытқа дейін 2,2-2,3 болатын жауындар тіркелген.

 Қышқылдық  жауын—шашындар солтүстік жарты шарда жаксы таралған.бұл жерде қышқыл заттардың шығарылуы мен олардың жаңбыр , қар, тұман түрінде ылғалды тұндыруға қолайлы жағдай бар. Қышқылдық жауын—шашындар Скандинавия елдері Англия, Бельгия,Дания ,  Польша елдеріне тән.

 Қышқылдық  жауын—шашындар топыраққа ,су экожуйесіне ,өсімдіктерге , архитектура ескерткіштеріне,ғимараттарға зиянды әсерін тигізеді.

 Қышқылдық  жауын—шашынның зиянды әсері әсіресе оңтустік пен тропиктік аудандарда ағыс арқылы әсер етеді.Тропиктік топырақтар нейтралды және сілтілі таралғанымен ,онда жауынның үнемі шайып кетуі  себепті нейтралдаушы заттар болмайды. 

Қазақстанның  қолайсыз экологиялық аймақтары

Қазақстанның  қолайсыз экологиялық аймақтарында қоршаған орта ластануының қауіптілік дәрежесін интегралдық бағалау

Осы тарауда сіздер мына сұрақтарға жауап алатын боласыздар:

1. Қазақстанда  өнеркәсіптің, энергетиканың, автокөліктің дамуына байланысты қоршаған ортаға және адам организміне қандай улы химиялық заттардың түсуі мүмкін?

2. қоршаған орта  ластануының адам денсаулығына қауіптілігі дәрежесін бағалау үшін қандай әдістемелік тәсілдер қажет?

3. атмосфералық  ауаның, судың, топырақтың ластану дәрежесін кешенді түрде гигиеналық бағалау принциптері қандай?

4. қоршаған орта  нысандары ластану қауіптілігінің дәрежесі мен деңгейлерін анықтаудың қандай жолдары бар?

5. организмге химиялық заттардың жиынтық түрінде әсер етудің қандай түрлері бар?

Қоршаған орта ластануының интегралдық бағалануына  және өзекті аса мәнді бағалау көрсеткіштерін табудың әдістемелік жолдары.

Қазақстан Республикасындағы  өндіріш күштерінің ұзақ жылдары бойы дамуы оның экологиялық зардаптарының қалай әсер ететіндігі ескерілмей жүзеге асырылды.

Түсті және қара метолургияның, химялы, мұнай өнеркәсіптерінің , авто көліктің қарқымды байланысты, ауа бассейніне, адам организіміне тигізетін әсері елеулі қауіпті заттар қорғасын және оның қосылыстары болып саналады, 3,4 – бенз(а)пирен, күкірт қышқылы, көмір қышқыл газы, азот және күкірт тотықтары, көмір сутектер, сынақ, кадмий, фтор қосылыстары секілді заттардың түсуі көбеюде.

Атмосфералық  ауаның металдармен жоғары деңгейде ластануы Қазақстанның ірі өнеркәсіптік қалаларында (Өскемен, Лениногорск, Зырьяновск, Шымкент, Жамбыл, Теміртау, Алматы) байқалады.

Қоршаған ортаның  көптеген бастаушылардың басым бөлігі улы химиялық заттарға жатады. Олардың адамға тигізетін қауіпті әсері және қоршаған ортаға таралуы арасында ауыр металдар ерекше орын алады.

Тірі организмдердегі өте аз мөлшерде шоғырланған (миллиграмм, микрограмм) металдар – микроэлементтер деп аталады. Адам мен жануарлар организдерінде микроэлементтер әр түрлі органдар мен ұлпаларда (қан, сүйек ұлпасы, бауыр) табиғи физиологиялық мөлшерде болады.

Алайда әр түрлі өнеркәсіптің (түсті және қара металургия, химия, мұнай-газ өнеркәсіптері) дамуына пеститциттер мен тыңайтқышатарды пайдаланудың арта түсуіне байланысты микроэлементтердің аса мол көлемінің халыққа тигізетін әсері де арта түсті. Микроэлементтер көбейген сайын олар көп мөлшерде улы заттарға айналады.

Адам организіміне гонадоулылық әсер етуінің мүмкіндіктері металдар бойынша былайша орналастырады: Таллий, Кадмий, Сынап, Күміс, Барий, Никель, Мырыш. Нейроулылық әсер етуі бойынша: Таллий, Кадмий, Сынап, Күміс, Барий, Никель, Мырыш; нефротоксикалық әсері бойынша: Таллий, Кадмий, Сынап, Күміс, Никель, Мырыш.

Көптеген химиялық қосылыстардың мутагендік және бластомогендік әрекеттері болады. Қатерлі ісік (рак) кезедесу жағдайлары 80-нен 90 пайызға дейін қоршаған орта факторлармен байланысты.

Кадмиймен ластанған өнімдерді тамаққа пайдалану «Итай-Итай» ауруымен, сынаппен ластану – «Минамата» ауруының, полийхлорлық бифениламинмен ластану – «Юшо» ауруының туындауына себепкер болады. Ауыр металдарының улылығына көптеген факторлар әсер етеді, соның ішінде олардың бір-бірімен өзара әрекеттесуіде осыған жол ашады.

Қалаларда атмосфералық ауаның күкірт пен азот тотықтарымен жедел ластануы қышқылды жаңбырлардығ көбеюінен әкеліп соқты. Қышқылды жаңбырлар ауада топырақ пен шөптерге шөккен бір қатар металдардың ерігіштігін арттырады және олардың улы (жылжымалы) түрлерінің пайда болуына ықпал жасайды. Олардың су қоймаларына, өсімдіктерге, адам және жануарлар организіміне судағы тіршілік организдеріне (Бентос) енуін жылдамдатады. Қышқылды су қоймаларындағы балықты тағамды пайдалануға болмайды, өйткені балықтар организімінде металдар көп мөлшерде жинақталады.

Адамның тағамдық мәзірінде мыстың белгілі бір мөлшерінің организмде жеткіліксіз болуы да, артық болуы да мүмкін, ол тағамда молибденнің болуына тәуелді. Адамның қан плазмасындағы мырыштың шоғырлануының өзгеруі мыс шоғырының қарама қарсы өзгерістеріне әкеліп соғады. Мырыш пен мыс шоғырларындағы қатынастардың өзгеруі организмде қабынулар, қатерлі ісіктер және бауыр аурулары болғанда байқалады. Организмге түскен қорғасын мен мырыштың аз мөлшері басқа микроэлементтер (мырыш, мыс, темір) концентрацияларының өзгеруіне әкеледі, ол қорғасын мен кадмийдің улылығының ерте білінуі арқылы сипатталады. Организдегі калций жетіспеушілігі ас қорыту жолында қорғасын тез сорылып сіңірілуіне және оның организмнен шығуының азаюына ықпал жасайды. Мырыш жетіспеушілігі организмде қорғасын улылығын күшейтеді. Эритроциттердің қорғасынды сіңіруіне ингибициялық (басушы) әрекеті болады.

Қазіргі уақытта  қоршаған орта нысандары ластануының интегралдық көрсеткіштері түсті металлургия, мұнайгазконденсат кен орындары және Қазақстанның ракета – ядролық сынақ полигондары аймақтары үшін өңделіп жасалған.

КСРО құламай  тұрған кезде әскери өнеркәсіптік кешен үшін негізгі нысан болып саналған Қазақстан аумағының үштен бір бөдігінде соңғы жылдары күрделі әрі қаупті экологиялық жағдай қалыптасты. Мәселен, ҚР-ның Батыс Қазақстан, Атырау облыстарының және РФ-ның Астрахань, Волгоград облыстарының аумақтары қиылысында 50 жылдай үш сынақ полгиондары әрекет жасауда. Олар: Азғыр атом полигоны, Мемлекттік ұшақ – сынақтық (Ақ төбелек) және Мемлекттік орталық полигон («Капустин Яр»).

Осы жерде балистикалық ракеталар ұшырылады, заман техникалары аталған ұшақтар сыналады (МИГ, ТУ, СУ ұшақтары), АҚҚ (ПВО) жүйесі шыңдылды, соның ішінде ядролық қаруланған ракеталар атқылануда. 1989-1990 жылдары орташа алыстық РСД – 10 ракеталарының жойылуы ічске асырылды. Сөйтіп Қазақстанда «Капустин-ЯР» полигоны 1946 жылдан қызмет атқарады, онда Россияның Қорғаныс Министрінің деректері бойынша 11 ауалық және биіктік жарылыстар жүргізілген.

Сондықтан қазіргі  уақытта қоршан орта ластануының  бағалаудың көрсеткіштерін өңдеу гигиена  ғылымы міндеттерінің бірі болып отыр. Осындай көрсеткіштер қорган орта нысандарының нақты ластануы мен тұрғындар денсаулығы жағдайының арасындағы сандық тәуелділіктер негізінде еспетелінеді.

Қазіргі жағдайларджа адам кең ауқымды қолайсыз факторлардың әрекетіне ұшырауда. Олардың аралас, кешенді, қабаттасып куелетін әрететері болады. Сондықтан бірінші кезекті – қоршаған орта сапасын бағалау көрсеткіштерін негіздеу екендігі түсінікті.

Бағалау көрсеткіштері  кешенді болуы керек, яғни зерттелетін ортаның (атмосфералық ауа, су, топырақ) зиянды химиялық ингредиенттерінің мүмкіндігінше көп санын көрсеткен жөн.

Атмосфералық  ауаның, судың, топырақтың ластануының  тура зерттеу мен қатар, оны басқа нысандар арқылы зерттеуге болады. Мысалы, биологиялық нысандарды зерттеу арқылы (өсімдіктер, жануарлар органдары биоорталар).

Қоршаған ортаның  көптеген химиялық ластаушылардың бағалауда  адамға қауіптілігі бойынша бірінші орындарда ауыр металдар мен радиомуклидтер тұр.

Олардың улылығынан (1-2 қауіптілік класстары) басқа, олардың көбінің мутагендік, концерогендің эмбриогонадотоксикалық әреттері болады. Сондықтан қоршаған ортада ауыр металдар мен радионулидтердің күрделі қоспалары көрсетілген әсерлердің пайда болуы қаупін күшейтеді және ластаушыларды кешендік бағалау қажеттігін анықтайды.

БДҰ сарапшылар Комитетінің ұсыныстарына (1981) сәйкес комбинациялық әрекет типтерінің мынадай негізгі анықтамалары қабылданды.

а) аддитивтік әрекет-\химимялық заттардың жинақталған мындай түрі кезінде олардың бірлескен әсері организмде оқшаулана әсер ету кезіндегі заттардың әр қайсысының жиынтық әсеріне тең болады;

б) аддитивтік әрекеттен артатын потенцияланған әрекет- химялық заттарды жинақталған өзіндік түрі, мұнда бірлескен әсер әрбір заттың организмге әрекетіндегі әсер қосындысынан артық болады;

в) аддитивтік әрекеттен өз антогонизмдік әрекет – химиялық заттардың жинақталған өзіндік түрі, мұнда бірлескен әсер әрбір заттың организмге бөлек ісінуі кезіндегі әсерінен қосындысына аз.

әсер етудіәң  аддитивтік түрі кезінде бақыланатын әсердің теориялық тұрғыдан күтілетін әсерге түр мен жинақталған әрекет бинелеуінің көрсетікіңші бола алады. Нәтижелері математикалық өңдеуде қарпалған қатынастың бірден айырмашылығының статистикалық мағыналығына бағалау жүргізілуі тиіс.

Жинақталған әрекеттің  әсері байқалғанда ол үшін осы қатынас бірден көп мағыналы ма немесе аз мағыналы ма, онда осыған қатысты потенцияланған немесе антогонизмдік әрекет туралы сөз болады.

Осыдан он жыл бұрын, яғни 1993 жылы Қазақстан, Қырғыстан, Тәжікстан, Түркменстан және Өзбекстан мемлекеттерінің басшылары Арал теңізі және Арал өңірі проблемалар шешу жөнінде келіңсім жасап, Халықаралық Аралды қорғау қорының құру туралы шешім қабылдағандығы да міне осындай уақыт талабынан туындаған игі шара болатын. 
 

2.1. Қышқыл жаңбырдың   биосфераға әсері

Биосфера- жер бетінде кездесетін барлық тірі ағзалардың және заттардың жиынтығын ең ірісі болып табылады.Биосфера- заттар айналымын үзбей сүйемелдеп тұратын ғаламшардың ең үлкен экожүйесі, яғни тіршіліктің өніп-өсіп, көбеюіне мүмкіндік бар қабат.Оның шикарасы жербетіндегі 20-25 км. Деңгейден ( атмосфераның озон қабатына дейінгі бөлігі кіреді) 11 км. Мұхит тереңдігіне және жер астына 6 км тереңдікке дейін созылады.1.Антропогендік ластанудың негізгі көздері.

Антропогендік фактор – адамның қызметі әрекетінен жаңа түрде туындайтын факторлар. Адамның шаруашылық іс-әрекеті салдарының қоршаған ортаның кейбір жерлерінің өзгерені соншалық. Табиғи құрауыштарының байланысы басқа болып, бұрынғы кешендермен салыстырғанда жаңа кешендер қалыптасады.

Антропогендік факторларға өнеркәсіп индустриясының барлық салалары, көлік, ауыл, орман шаруашылығы, энергетика, атом қаруын сынау, мұнай, газ және тау кен өндірісі салалары. Т.б. жатады.

Тек өндірістік кәсіпорындарының ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластануын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар, өнімдер, атмосфераға таралатын( газ, бу, ауа тозаңы),энергетикалық шығарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, жарық,электромагниттік өріс,лазерлі сәулелер,иондағыш шығарындылар т.б.Биосфераны ластайтын компоненттердің хим құрамы отынэнергетика ресурстарының тқріне, өндірісте кенданылатын шикізатқа оларды өндейтін технологияға байланысты келеді. Антропогендік факторлар әсерінің артуынан күрделі экологиялық проблемалар; парник эфектісі, қышқыл жңбыр, ормансыздандыру, ядролық қыс, озон қабатының жұқаруы мен тесілуі, шөлейттену т. б.атмосфераға антропогендік жер тікелей немесе жанаша түрде болуы мүмкін.Жанаша әсер- биосфераның басқа компоненттерінде экологиялық тепе-теңдіктің бұзылу, салдарынан атмосфераның жағдайына ойқаптар, жыртылған егістік жерлер, ұйымдастырылған үлкен су қоймалары, өзгертілген өзен ағыстары, меикоративтік жұмыстар, пайдалы кен қазбаларының ашық әдіспен жаппай алынуы жатады.Жер бетінің қасиеті мен сипатамасының өзгеруі жер атмосфера энергиялық жүйесіндегі алмасу процестеріне,альбедо шамасына, атмосфераға өтетін шығындыққа әсерін тигізеді.Ал, тікелей әсерге мысал ретінде өндірістен шығатын тастанды заттектерді, күлді, металл оксидтері мен тұздарын, күкірттің газды қосылыстары, аммиакты, көмір сутектерін радиоактивті газдарды, шаңдарды, озонды суктекті қосылыстарды және тозаңды келтіруге болады. . «Табиғаттағының бәрі таза» деп, жаңбырдың суына бас жуатын жалаң аяқ, жалаң бас жүгіретін балалық дәурен секілді, енді оралмайтын заман болды. Сондықтан да жаңбыр суына бас жууға бола ма? – деп жауап беруге тура келеді.