Қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг

                 Қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг

                     Қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг

     Соңғы жылдары эколог-болжаушылардың арасында XX ғасырдың 20-шы жылдарында қоршаған ортаға байланысты қолданылған мониторинг ұғымы кең таралған. Экологиялық мониторинг - антропогендік факторлар әсерінен қоршаған орта жағдайының, биосфера компоненттерінің өзгеруін бақылау, баға беру және болжау жүйесі. Мониторинг ұғымы кең ұғымда экономикада, өнеркәсіпте, және басқа да бақылаулар жүргізілетін салаларда қолданылады. Ғылыми оқулықтарға бұл ұғым Стокгольмдегі БҰҰ-ның ұйымдастыруымен (маусым, 1972 ж.) өткен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі конференңиядан кейін енді. Қазіргі таңда мониторинг ұғымы негізгі үш түрлі жұмыстардан тұратын қоршаған табиғи ортаны бақылау жүйелері ретінде қарастырылады:

қоршаған  ортаның жағдайын жүйелі түрде бақылау, табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен табиғатта болуы мүмкін өзгерістерді болжау, қоршаған орта жағдайын ретке келтіру шараларын басқару.

     Бақылайтын  обьектілердің ерекшелігіне, түріне және бақылау әдістеріне байланысты мониторингтің бірнеше түрлерін ажыратады, Мысалы:

     Жүргізу әдістері бойынша мониторингтің мынадай түрлері бар:

- биологиялық (биоиндикаторлар көмегімен);

- дистанционды (авиациялық және космостық);

- аналитикалық (химиялық және физико-химиялық талдау).

     Бақылау обьектілері бойынша:

- қоршаған ортаның жеке компоненттері мониторингі (топырақ, су, ауа);

- биологиялық мониторинг (өсімдіктер және жануарлар дүниесі).

     Мониторингтің негізгі мақсаттары мен міндеттері төмендегі кестеде көрсетілген.

        Қоршаған орта жағдайы мониторингінің мақсаттары мен міндеттері

     Сонымен, мониторингтің технология процестерін алгоритм түрінде былай бейнелеуге болады:

- Өлшеу

- талдау

- сипаттау

- моделдеу

- дұрыс жолын таңдау.

     Ic-әрекеттердің  мұндай алгоритмі қоршаған ортаның  кез-келген мониторингіне тән.

     Экологтар үшін негізгі мынадай мониторинг түрлері бар:

Биологиялық мониторинг

- биологиялық  орталардағы (организмдерде, биоценоздарда) табиғи және антропогендік процестерді бақылау (ауыр металдардың, пестицидтердің жинақталуы). Мұндай мониторинг тіршіліктің қоршаған орта компоненттерімен өзара барлық байланысын қамтиды.

Базалық мониторинг

- жалпыбиосфералық, яғни, тек қазіргі кездегі ғана емес, жақын аралықтағы 50-100 жыл ішінде болатын негізінен табиғи құбылыстарды бақылау.

Биосфералық мониторинг

- биосферадағы  өзгерістерді: атмосфераның шаңдануы, әлемдік су балансы, Әлемдік мұхиттың ластануы, құрлық пен мұхиттағы биологиялық өнімнің өзгеруі және т.б. ғаламдық деңгейде бақылау.

Биоэкологиялық  мониторинг

- табиғи  ортаның жағдайын оның адам денсаулығына әсері тұрғысынан бақылау. Адамның тыныс-тіршілігін көрсететін көрсеткіштер - ауруға ұшырауы, туылуы, өмір сүру ұзақтығы және т.б. қолданылады.

Геоэкологиялық  мониторинг

- табиғи экожүйелердегі өзгерістерді бақылау. Географиялық стационарлық бақылаулардың жүйелеріне сүйене отырып, экожүйелердің биологиялық өнімділігі, өздігінен тазаруға қабілеттілігі, заттардың шекті мүмкін концентрациясы көрсеткіштері қолданылады.

Дистанционды  мониторинг

- бұл  авиациялық және космостық мониторингтің  жиынтығы. Кейде бұл ұғымға, көрсеткіштері  ақпараттарды жинау орталығына  беріліп отыратын, адам аяғы басуы  қиын жерлердегі приборлар арқылы  алыстан ақпараттарды беру әдістерін (радио, спутник) де жатқызады.

Теңіздердің ластануы мониторингі

- теңіздер  мен мұхиттардағы судың сапасын  білу мақсатында ақпараттар алу  үшін олардың жағдайын болжау, бағалау және бақылау жүйесі. Бұл теңіз су ресурстарын үнемді  пайдалануға және оларды ластанудан қорғау шараларын жүргізуге қажет.

Құрлықтағы  сулардың ластануы мониторингі

- су  ресурстарын үнемді пайдалану  және оларды ластанудан, құрғап  кетуден қорғау шараларын жүргізу  үшін құрлықтағы сулардың жағдайы  туралы ақпараттар алу мақсатында  болжау, бағалау және бақылау жүйесі. Су сапасының көрсеткіштеріне - температура, минералдану, рН, түсі, еріген оттегі, дәмі, ауыр металдар, мұнай өнімдері, фенолдар, пестицидтер және ең бастысы натрий, калий, кальций, магний, хлор, сульфат, карбонат, нитрат иондары жатады.

Ластаушы  көздер мониторингі

- ластаушы  көздер арқылы су обьектілеріне,  атмосфералық ауаға, топыраққа бөлінген заттардың мөлшерін және ластану деңгейін болжау, бағалау және бақылау жүйесі.

Аймақтық  мониторинг

- антропогендік  әсерге ұшыраған үлкен өнеркәсіп  орындары, қалалар және олардың  айналасындағы аймақтар биосферасы  туралы ақпарат алу үшін бақылау.

     Классификациядағы мониторингтердің деңгейіне сәйкес - халықаралық және аймақ аралық басқару деңгейлері ғаламдық деңгейлермен байланыста болуы, ал ұлттық - аймақтық деңгеймен байланыста болуы керек.

     Экологиялық мониторинг жүйесінде биологиялық мониторингтің, яғни, экожүйенің биотикалық құрамы мониторингі ерекше роль атқарады. Биологиялық мониторинг - бұл қоршаған табиғи ортаның жағдайын тірі организмдер көмегімен бақылау. Биологиялық мониторингтің негізгі әдісі - биоиндикация, антропогендік факторларға байланысты биотадағы кез-келген өзгерістерді есепке алып отыру.  

Қоршаған орта мен экологиялық сараптаудың бағалау ықпалы.  
Экологиялық бақылау. 
           Қазақстанда соңғы ғасырдың 80-ші жылдардаң 2-ші жартысында қоршаған орта мен тұрғындардың денсаулығын (ОВОС) бағалаудың       жүйелі ықпалы дами бастады. Негізгі нормативті құжат                        қоғамдық   қатынастарды реттейтін “Қазақстан   Республикасындағы ОВОС               жүргізу ережелердің уақытша құралы” Қазақстан                    Республикасында 1993 жылы              желтоқсанда ресми емес түрде экология және биоресурстар       Министрлігімен       қабылданған және бекітілген. 
           Бүгінгі күнде ОВОС жоба алдында міндетті және ажырағысыз құжат болып табылады. ОВОС процедурасы шаруашылық қызмет жүргізуде шешім қабылдау және дайындау кезінде ұсынылады. ОВОС істелген құралдары (пункт 4.1.) берілген процедураларға және шаруашылық қызметін жоспарлаудың түрлеріне барлық шарттарды бекітеді. Практикада ОВОС процедурасы экономикалық мінездеменің себебі бойынша тек қана үлкен объектілерді жүзеге асырады, мұнда тапсырыскер берілген жұмысты төлеу қабілеті болса. 
         ОВОС жүргізілетін процедуралар қоғамның қатысуымен тұрғындардың қызығушылығы құқықтық құжаттармен бекітілуі керек. Қоғамның бастапқы ақпарат (қорытын) қатынасындағы уақытын, ақпарат жайындағы (ақпара) қатынастар, ОВОС процедурасындағы басқа және жалпы қатынастардың уақыты женке кезеңдерге анықталған шарттар бекітілмеген. Бұл берілген процедураға қоғамның қатысуы да кіреді. “қоғамға барлық кезеңдегі жобалардың ақпараты қолайлы болу туралы” жалпы принципі мен тапсырыскердің міндеті қоғаммен байланыстыболуын қамтамассыз ету және қоғамның қатысуына нақты механизмді қалыптастырмайды. Ашық сұрақ туындайды, кім түсінікті ақпаратты қамтамасыз ету керек – мемлекеттік ұйым немесе шаруашылық қызметінің басшысы. 
Жалпы шаруашылық жобалардың шешімдері қабылдауда ОВОС мақсаты мен орны анықталмаған болып қалады. Мағыналық деңгейде ол жобалау құжаттарының тарауы болып қалады да, мемлекеттік экологиялық сараптаудан (ЭС) ұсынады. 
          Өз қатарында ЭС экологиялық бақылаудың бір түрі, ол экологиялық қызметінің көз-қарасы бойынша (ЭР) әсерін жүзеге асыруға дейін қолданылады. Оның мақсаты ОС сапасының нормативіне сәйкес шаруашылық және басқа қызметіне қарай, экологиялық шарттарға сараптау объектісін жүзеге асыруын шаруашылық жобаларды және басқа қызметтерді жүзеге асыруға дейін, ОС-ке кері әсерінің ықпалы ескертуді анықтау болып табылады. ЭС қорғаныс ұйымында ОС байсалды қателерді жасаушыға көмектеседі және ОС жағдайына әсер ететін табиғи ресурстардан дайындау кезінде рациональды пайдалануды шешеді. 
         Қазақстанда экологиялық сараптау мемлекеттік және қоғамдық болып бөлінеді. Мемлекеттік ЭС қоршашан ортаны қорғау Министрлігімен жергілікті ұйымдармен жүргізіледі. Ол міндетті мінездеме табиғатты пайдалану бөлімінде және тұрғындардың денсаулығына ықпалының құқықтық, ұйымдық, шаруашылық шешімдерді алдынала орындайды, ЭС жүргізудің мемлекеттік нәтижесі қорытынды түрде ресімделеді, онда жаңа және басқа объектіні (жоба) жүзеге асыруын жіберу қорытындысы мазмұндалады. ЭС мемлекеттік нәтижесі оңтайландырмаған болса, онда жобаны жүзеге асыру, оларды мемлекеттік қаржыландыру, коммерциялық банк және басқа жекеменшіктің түріне байланысты қаржылық ұйымдардың мүмкіншілігі жоқ.  
        “Экологиялық сараптау туралы” заңның 4- ші тарауында қоғамның қатысудың мұндай формасы қоғамдық ЭС процедурасы қарастырылады. Ол мемлекеттік ЭС баламалы түде болып келеді және азамат топтардың белсенділігімен, қоғамдық бірлестіктер, тәуелсіз сараптау комиссиясының ғылыми ұйымы байынша жүргізіледі. Сонымен қатар, ЭС мемлекеттік нәтижесі ақпараттық және ұсынылған мінездемесі ғана емес, бұхара ақпараттық құралдарында мемлекеттік тіркелген және шығарылған ұсыныстары бойынша жүзеге асырылады. 
          ЭС тапсырыскері және басшысы мемлекеттік емес шаруашылық субъектілер мен мемлекеттік кәсіпорын ұйымдар бола алады. Тапсырыскердің міндетіне сараптау үшін керекті құжаттарды дайындау және ұсыну, оның ішінде ОС жағдайына экология- әлейметтік кешеннің және жоспарланған қызметтің экономикалық бағасының ықпалын көтерту, осы қызметтердің экологиялық салдарын ұсыну, мемлекеттік ұйымдармен бекітілген құжаттық келісімдер, ЭС мемлекеттік ұйымының сұраныстарына кіреді. 
          “Қоршаған ортаны қорғау ” заңына сәйекс қоршаған ортаны бақылау анықтамасы – бұл адамды қошаған табиғи ортаның жағдайын, құрылған дағдарыстық жағдайды ескерту, адам денсаулығына және тірі организмдерге зиян мен қауіпті тигізбеуді қадағалау. 
            Қоршаған ортаның бақылау жағдайы келесі негізгі процедураларды көрсетеді:  
-қадағалау объектісін анықтау және зерттеу; 
-қадағалау объектісіне ақпараттық модэль құру; 
-өлшемдерді жоспарлау 
-өлшемдерді жүргізу; 
-берілген өлшеулерді басқару; 
-қадағалау объектісінің жағдайын бағалау; 
-қадағалау объектісінің жағдайының өзгеруін болжау; 
-ақпаратты пайдалану түріне және жүзеге асыруды ұсыну. 
         Қазақстанда экологиялық бақылау (ЭБ) мемлекеттік және өндірістік болып бөлінеді. 
         Мемлекеттік ЭБ мемлекеттік ұйымдармен, ОС қорғаныс функцияларымен табиғатты пайдалануды басқарумен жүзеге асырылады және оған кіреді: 
- ОС жағдайын және табиғи ресурстарды (ТР) оларға антропагенді көздердің ықпалын қадағалау; 
- берілген объекітінің қадағалау жағдайын бағалау; 
- олардың өзгерістерін болжау. 
        Қазіргі күнде Қазақстанда бірнеше автономиялық ведомстволық жүйелер және қызметтер бар, олар қоршаған ортаның жағдайын және табиғи ресурстарды қадағалауды жүзеге асырады, сонымен қатар соңғы берілген мәліметтерді өңдейді және зерттейді. Оларға жатады:  
- су, жер, ауа, атмосферасы, биологиялық ресурстар және ООПТ бойынша МООС КР мемлекеттік бақылауға бағынады, мемлекеттік экологиялық сараптау және РГП “Казгидромет” қызметімен бекітілген;  
- ауылшаруашылық министрлігінің орман және аң аулау комитеті, су ресурстар бойынша комитеті;  
- жер ресурстары басқару бойынша мемлекеттік мекеме; 
- денсаулық сақтау министрлігінің санитарлық – эпидемологиялық қызметі; 
- энергетика және минералды ресурстар министрлігінің қоймаларды қорғау комитеті; 
- төтенше жағдайлар бойынша мекемелер; 
         Ақпараттық көздеріне сәйкес қоршаған орта және табиғи ресурстар және жүйелік ақпараттық блоктарға бөлінген – атмосфералық ауа, үстірттік сулар, жер асты сулары, жер ресурстары, дамылдаушы өсімдігі, орман, балыө және аң аулау ресурстары.  
         “Қоршаған ортаны қорғау” заңында 2001 жылы өзгерістермен қосымшаларға сәйкес бақылау саласындағы үйлестіруші орны ҚР-ң қоршаған ортаны қорғау министрлігімен бекітілген. Сонымен, барлық мемлекеттік ұйымдарға заңмен бекітілген міндеттерді уақытында керекті ақпаратты ұсыну. Соңында, экологиялық ведомстволарға мемлекеттің бекітуімен методикалық басшалақ сұрақтары қоршаған ортаны бақылау жүйесі және табиғи ортасы ресурстардың мемлекеттік бірлігін республикалық деңгейде қызметті үйлестіру және жүзеге асыру.  
          Соңғы жылдары берілген проблеманы шешу үшін жұмыстар жүргізіледі. Сонымен қатар. 2001 жылы 27 маусымнан бастап № 885 “табиғи ресурстар және қоршаған ортаны бақылау біріккен мемлекеттік жүйені жүргізу және ұйым ережелер” бекітілген “табиғи ресурстар және қоршаған ортаны бақылауды біріккен мемлекеттік жүйенің бағдарламасын құрылуы” саласында өңдеу. Бірақ 2002 жылы тамызда минестерствоның қайта құрылу жұмыстардың өткізілуі су ресурстар бойынша комитет, орман және аң аулау шаруашылығы бойынша комитет МООС–қа бағынданбауын ЭМ мемлекеттік жүйесінің жоспарын құруға мүмкіндік бермеуіне ұшырады. Ең алдымен табиғи ресурстар және қоршаған ортаның жағдайы, адам денсаулығына әсері тура ақпараттарды қоғамға беруге мүмкіндік болмады.  
         Экологиялық бақылаудың басқа түрі - өндірістік табиғатта пайдаланушылар заңды тұлғалар жүзеге асырады. Қоршаған ортаның өндірістік бақылаудың мақсаты кәсіпорынның қоршаған ортаға әсері, өзгерістер, қауіпті, апатты жағдайлар туралы нақты ақпарат беру. Кәсіпорынның қоршаған ортаға әсерін тигізу туралы өндірістік бақылау және қорытынды мәліметтер мемлекеттік ұйымға беріледі. ЭМ бағдарламасы бойынша ақпаратты мерзімді түрде жинау және беру, ҚР қоршаған ортаны қорғау министрлігінің жергілікті бөлімдерінде табиғатты пайдалану міндеті мен келісуі бойынша жүзеге асырылады. Өндірістік бақылаудың бағдарламасы келесі негізгі бөлімдерден тұрады:  
- атмосфералық ауаны бақылау;  
- су ресурстарын бақылау; 
- топырақ, дер ресурстарды, тұтыну және өндірістің қалдықтарын бақылау; 
- биологиялық ресурстарды бақылау; 
- қоршаған ортаның ластану жағдайының мәліметтер қоры; 
- экологиялық ақпаратты қабылдау және берудің құрамы, формасы, уақыты, мекен-жайы; 
- қоршаған ортаның қазіргі ықпалын талдау, қоршаған ортаның жағдайын жақсарту бойынша болжамдық шаралар. 
           Өндіріс бақылауда тапсырманы шешу кезінде техникалық құралдарды қолдану госстандарттың ұйымының атестацияланған жабдықтары мен өлшеуіш құралдары ұсынылған болуы керек.