Негізгі бөлім

 

Жоспар  

1.Кіріспе

2.Негізгі  бөлім

а)Биоценоздағы организмдердің қарым-қатынасы

б)Биотикалық қарым-қатынастар типтері

в)Экологиялық қуыс

г)Экологиялық сукцессия

3.Қорытынды  
 
 
 

Табиғатта әр түрге  жататын популяциялар бірлігі-қауымдастық  немесе биоценоз түзеді.Биоценоз ( грекше bios-өмір, koinos-жалпы,ортақ)-бірдей орта жағдайларында бірге тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер популяцияларының жиынтығы.

Биценоз ұғымын қолдануды 1877 жылы неміс зоологы  Карл Мебиус ұсынды.Биценоз тірі организмдердің жай жиынтығы емес,ретті,бір-бірімен  байланысқан фитоценоздан(өсімдіктер жиынтығы),зооценоздан( жануарлар),микоценоздан( саңырауқұлақтар),микроценоздан (микроорганизмдер) тұратын жүйе.

Біркелкі өсімдіктер жамылғысы бар қауымдастықтар,мысалы,шалғындық биоценозы,батпақ биоценозы деп атайды.Біршама майда қауымдастықтарға : «микроқауымдастық», «синузиялар»,  «консорциялар» және т.б. ұғымдары қолданылады.Адам қолымен жасалған биоценоздарды «агроценоз» деп атайды.

Биоценоздағы  түр іші және түр аралық қатынастарды орыс зоологы В.Н.Беклемишев 4 түрге:трофикалық,топикалық,форикалық және фабрикалық деп бөлді.

Трофикалық байланыстар-бір  түр басқа тірі особьтармен,өлекселермен немесе олардың соңғы өнімдерімен  қоректену.Ұшып жүрген насекомдармен  қоректенетін құстар,көңмен қоректенетін қоңыздар,өсімдіктер шірнесін жинайтын аралар өздеріне қорек болатын түрлермен  тікелей байланысқа түседі.Қорегі үшін екі түр бәсекеге түскенде олардың  арасында жанама қоректік байланыстар  пайда болады.Өйткені біреуінің  тіршілігі екіншісінің қорекпен қамтамасыз етілуіне әсер етеді.

Бір түрдің тіршілігі  әсерінен тіршілік ортасының физикалық  немесе химиялық өзгеруін топикалық  байланыстар деп атайды.Бұл байланыстар  алуан түрлі болады.Бір түрдің екінші түрді тіршілік ортасымен  қамтамасыз етуі  басқа түрлер қоныстанатын немесе басқа түрлер қоныстанудан қашатын  субстарт құруы,қоршаған кеңістіктегі жарыққа,ортаныңбөлінген соңғы өнімдермен қаныңуына,судың,ауаның,температураның өзгеруіне әсері.Киттер терісіне қоныстанып тіршілік ететін теңіз организмдері,сиыр көңіндегі шыбын личинкалары,ағаш діңгегіндегі қыналар өздеріне тіршілік ортасы немесе субстарт болып табылатын организмдермен тікелей топикалық байланысқа түседі.

Топикалық немесе трофикалық организмдер тіршілігінде үлкен роль атқарып,биоценоз тіршілігінің негізін құрайды.Әр түрге жататын организмдерді бір-бірінің жанында болуды осы типтегі байланыстар қамтамасыз етеді.

Бір түрдің басқа  түр арқылы таралуын форикалық байланыстар  болып табылады.Әдетте таратушылар  ролін жануарлар атқарады.Жануарлар  арқылы өсімдіктер тозаңдарының,спораларының,тұқымдарының таралуын зоохория,ал майда насекомдардың таралуын форезия деп атайды.Тасымалдау арнайы және әртүрлі құралдар арқылы іске асады.Жануарлар өсімдіктер тұқымын 2 түрлі жолмен:пассивті және белсенді таратады.Жануар денесінің өсімдікке абайсызда,кездейсоқ жанасуы нәтижесінде тұқымның арнайы өсінділерімен,ілмектеріменіқармақшалармен жабысып таралуын пассивті таралу дейді.Әдетте мұндай тұқымдар жануарлар терісіне ,жүніне жабысып тарайды.Жануарлардың,құстардың жемістер мен жидектерді жеп ,қорытылмай қалған тұқымдарының соңғы өнімдерінмен сыртқа бөлініп таралуын-белсенді таралу дейді.Саңырауқұлақ спораларын таратуда насекомдар үлкен роль атқарады.Соған қарағанда саңырауқұлақтардың жемісті денесі таратушы-насекомдарды еліктірсе керек.

Жануарлардағы форезия негізінен әртүрлі кенелер  арасында кең тараған.Форезия арқылы насекомдармен бірге кейбір нематодтар да тарайды.Кең шыбындарының аяқтары  көбіне щетка тәрізді болуы,рабдитид-нематодтардың  жабысып таралуына байланысты.Ірі  жануарлар арасында форезия кездесе  бермейді.

Организмнің өз інін,ұясын саларда басқа түрлердің  өлі қалдықтарын пайдалануын  фабрикалық байланыстар деп атайды.Түр  аралық қатынастардың күрделі болуына  байланысты әрбір нақты түр өзіне  қолайлы орта жағдайлары бар жерлерде бола беруі мүмкін емес.Осыған байланысты түрдің таралуының физиологиялық және синэкологиялық оптимумдарын ажыратады.Физиологиялық  оптимум-бұл түрдің қарқынды көбеюі мен өсуіне ыңғайлы барлық абиотикалық  факторлар жиынтығы.Синэкологиялық оптимум-жаулары мен бәсекелестері  тарапынан өте аз қысым болатын,түрдің көбеюі үшін қолайлы биотикалық орта.

Биотикалық факторлар-бір  организмдердің тіршілік етуі барысында  басқа организмдерге әсеріүБиотикалық қарым-қатынастардың негізгі типтері:бәсекелестік,жыртқыштық,комменсализм,мутуализм,симбиоз,синойкия,паразитизм.

Бәсекелестік-бір  немесе бірнеше түрге жататын  организмдердің өзара қорек,тұрағы,т.б. ресурстардың жетіспеушілік жағдайындағы қарым-қатынастардың көрінісі.Түр  ішіндегі бәсекелестікті тіршілік үшін күрестің маңызды әрі жоғарғы  формасы ретінде бағаланған.Бұл  көрініс өсімдіктер мен жануарлар  арасында жиі байқалады.

Түраралық бәсекелестік әр түрге жататын түрлер арасында болады.Ол бірді айқын білінсе,бірде  онша байқалмайды.

Жыртқыштық-қорек,аумақ,т.б. ресурстар үшін бірін-бірі өлтіру,қуу,жеу  арқылы көрініс береді.Жыртқыштық түрлер арасында болатын қарым-қатынастардың ең жоғарғы формасы.

Паразитизм-бір  түр өкілінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік ортасы ретінде  пайдалану арқылы тіршілік етуі.

Симбиоз-екі  түрге жататын организмдердің кеңістікте бір-біріне ешбір зиянын тигізбей,керісінше  селбесіп пайдалы тіршілік етуі.Мәселен,құмырсқа мен өсімдік биті,шаян мен актиния  арасындағы селбесіп тіршілк ету  осы қарым-қатынасқа жатады.Қыналар-балдыр мен саңырауқұлақтың селбесіп тіршілік етудің көрінісі болып табылады.

Комменсализм-бір  түрдің қоректік қалдығымен екінші организм қоректене отырып оған ешбір зиян келтірмеуі.Бұл симбиоздың бір формасы  ретінде белгілі.Ал,кейде екінші организм біріншісін қозғау құралы немесе қорғанысы ретінде де пайдаланады.

Мутуализм-әр түрге  жататын организмдердің бір-біріне қолайлы жағдай туғыза отырып селбесіп тіршілік етуі.Мәселен, отшельник шаяны  мен актиния арасындағы қарым-қатынас  немесе құмырсқа мен өсімдік биті арасындағы байланыс осының мысалы.

Зоохория-жануарлардың орын ауыстыруы арқылы өсімдіктер тұқымдарын кеңістікке тарату құбылысы.Зоохория-өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің бір  тобының ұзақ жылдар бойы бірлестікте тіршілік етунің жемісі нәтижесінде өсімдіктер тұқымында жабысқышілгектер,қылшықтар пайда болып олар құстар,сүт қоректілердің ,басқа да жәндіқтердің денесіне жабысуға бейімделіп,осы арқылы алыс кеңістікиерге тарауы.Өсімдік тұқымдарының бұл жолмен таралуын-пассивті дейді.Ал,кейбір өсімдіктердің тұқымдары жануарлардың соңғы өнімдері арқылы таралады.Оларды-активті таралу жолы деп атайды.

Аллелопатия –организмдердің  денесіне өзіне тән химиялық заттар шығару арқылы қарым-қатынас жасау  жолы.Яғни,өсімдіктерден бөлінген заттар басқа жануарларға теріс немесе жағымды әсерін тигізетін қасиетке ие болады.

Организмдерге теріс ықпалын тигізу арқылы қарым-қатынас  жасаудың тағы бір түрін-амменсализм  деп атайды.

                       Биотикалық қарым-қатынастар түрлері

 

Экологиялық қуыс ұғымын ғылымға зоолог Дж.Гринелл  биоценоздағы түрдің ролін анықтау  үшін енгізді.Экологиялық қуыс-абстракты  ұғым,бұл табиғатта түрдің тіршілік етуіне ықпал ететін барлық орта факторларынының  жиынтығы.Ю.Одумның айтуы бойынша  «экологиялық қуыс» ұғымы организмнің  экожүйедегі атқаратын роліне жатады,яғни тіршілік ету ортасы түрдің «мекен-жайы»,ал қуыс-түрдің «мамандығы».

Әр түрге жататын  организмдердің екі экологиялық  қуысы болауы мүмкін:фундаментальды және іске асырылған.Фундаментальды қуыс-түрдің тіршілік ете алатын жағдайлары,ал іске асырылған-түрдің сол қауымдастықтағы кездесуі.Іске асырылған қуыс фундаментальды қуыстың бір бөлігін құрайды.

Белгілі бір  уақыт ішінде қауымдастықтар құрылып  және өзгеріп отырады.Олардың түрлік құрамы,әртүрлі топтағы организмдердің молдығы,трофикалық құрылымы,өнімділігі және басқа да көрсеткіштері өзгеріп  отырады.Бір биоценоздың екінші биоценозбен жүйелі түрде ауысуын  экологиялық сукцессия деп атайды.Жалпы  биоценоздардың бірін-бірі ауыстыруы  тізбегін сукцессиялық қатар немесе серия дейді.

Қазіргі таңда  сукцессияның эктогенетикалық және эндогенетикалық түрлерін ажыратады.Экзогенетикалық  сукцессия сыртқы абиотикалық немес  антропогендік әсерлерден болуы  мүмкін.Эндогенетикалық сукцессия  қауымдастықтағы байланыстар жүйесінің  немесе құрылымының өзгеруі нәтижесінде  болуы мүмкін.

Бірінші реттік сукцессия тіршілік иелері жоқ жерде:лава үстінде,сусымалы құмдарда,жартастарда,тасты  жерлерде басталады.Бұл жерде алғашқы  қоныстанушылардың ролі зор.Олар тіршілік ету барысында аналық жынысты  бұзып өзгертеді,топырақтың түзілуіне  себеп болады.Өлген,шіріген организмдер біртіндеп жиналуы және үгілуі әсерінен тау жыныстарының эрозиясы нәтижесінде мүктер өсетін топырақтың түзілуіне алып келеді.Мүктердің өсіп дамуы кезінде де топырақ түзілу процесі жалғаса береді.Қолайсыз жағдайлар кезінде де тіршілік ете беретін қарапайым қауымдастықтар түзіледі.Сөйтіп,организмдердің алуан түрлілігі арта береді.

Екінші реттік сукцессия бұрын жақсы дамып  жетілген биоценоз орнында жүреді.Мысалы,өртенген орман,құрғатылған батпақ немесе бұзылған қауымдастықтар орнында.Әдетте мұндай жерлерде тіршілік ресурстарының бай қоры сақталады.

Сукцессиялық  өзгерістердің негізгі типтері  мынадай:

-сукцессия процесі  кезінде өсімдіктер мен жануарлар  түрлері үнемі өзгеріп отырады;

-сукцессиялық  өзгерістер нәтижесінде организмдердің  түрлік алуантүрлілігі артады;

-органикалық  заттардың биомассасы артады.

 Синэкология (грекше syn — бірге және экология) — популяцияның, табиғи бірлестіктердің және экожүйенің бір-бірімен өзара және қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін экология бөлімі. Синэкология Брюссельде өткен ІІІ Халықаралық ботаникалық конгресте ( 1910 ) экологияның жеке бөлімі ретінде танылды. Синэкология қазіргі фитоценология ғылымының баламасы ретінде қолданылады. Кейіннен синэкологияның зерттейтін нысандарының құрамына микроорганизмдер, саңырауқұлақтар және жануарлар жатқызылды. Қазіргі кезде синэкология биоэкологияның бір саласы деп қарастырылады. Бұл терминді алғаш рет ұсынған швейцариялық ботаник К.Шретер болды. Синэкологияның қалыптасуына даниялық гидробиолог К.Мебиустың ( 1825 — 1908 ) Солтүстік теңіздің таяз жағалауын мекендейтін устрица ұлуларының тіршілігін жан-жақты зерттеуі үлкен әсер етті. Ол устрица ұлуларының тіршілік әрекетіне судың тұздылығы, температурасы, мекен ететін ортасы, сондай-ақ ұлулармен бірге тіршілік ететін басқа да организмдердің бір-біріне әсері туралы қорытынды жасай отырып, ондай табиғи бірлестікті “bіocenosіs” деп атауды ұсынды. Қазіргі уақытта синэкология табиғи бірлестіктердегі энергия алмасу, қоректік тізбек, кеңістік пен уақытқа тікелей қатысы бар биологиялық сан алуан тіршілік, биогенді элементтердің айналымы, эволюциясы, организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасы, табиғи бірлестіктерді басқару, т.б. көптеген мәселелерді зерттейді. 
 
 

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

               Политехникалық институт 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Тақырыбы:Синэкология-қауымдастықтар экологиясы

Тобы:СТР-11-1

Орындаған:Нұртазаева А

Қабылдаған: 

                             

                       

                                  2011-2012 оқу жылы