Касспий теңізінің мұнай қалдықтарымен ластануы

КАСПИЙ  ТЕҢІЗІНІҢ МҰНАЙ ҚАЛДЫҚТАРЫМЕН ЛАСТАНУЫ 
 

Жоспар:

І. Кіріспе

   КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ МҰНАЙ ҚАЛДЫҚТАРЫМЕН  ЛАСТАНУЫ

ІІ. Негізгі  бөлім:

    1.Каспий теңізінің географиялық  орналасуы

    2.Каспий экологиясының жалпы  сипаттамасы

    3.Теңіздің мұнай қалдықтарымен  ластануы

ІІІ. Қорытынды

ІV. Пайдаланылған  әдебиеттер тізімі 

Кіріспе

Теңіз жағалауының мұнай және мұнай  өнімдерімен, улы газдармен ластануы планктондар мен теңіз суында тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктердің  жаппай жойылуына әкелуде. Теңіз  түбіндегі шөгінділердің мұнай  өнімдерімен ластануы бентостың  тіршілік ететін организмдер мен  моллюскілерге, сондай-ақ, су құстары  мен балықтарға да зиянын тигізуде. 

Каспий  теңізінің географиялық орналасуы

 
              КАСПИЙ ТЕҢІЗІ — Еуразия құрлығының  орталығында, мұхиттардан алыста, оқшау жатқан тұйық су алабы.

              Дүние жүзіндегі ең ірі тұйық  су айдыны, үлкендігіне қарап  теңіз деп атайды.

              Ауданы 376 000 км2. Меридиан бағытында  1200 км-ге созылған, орташа ені  300 км. Жағалау сызығының ұзындығы 7000 км. Беті мұхит деңгейінен 28 м  төменде жатыр. Ең терең жері 1025 м, орташа тереңдігі 180 м.

              Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ,  Қара-бүғазкөл, т.б. 50-ге тарта аралдар  бар (ірілері: Құлалы, Шешен, Артем,  т.б.). Ірі түбектері Маңғыстау,  Апшерон, Аграхан, Красноводск,  Шелекен. Ойпатты тегіс жағалау  басым.

              Судың тұздылығы  0 – 12%. Каспий  теңізі морфологиялық жағдайына  байланысты  Солтүстік Каспий, Орталық  Каспий және Оңтүстік Каспий  болып бөлінеді. Теңіздің Қазақстандағы  бөлігі – сөлтүстік шығыс жағалауы  Атырау және Маңғыстау облыстарының  аудандары кіреді.

               Каспий мұхиттармен жалғасып  жатпағанмен оның Еділ, Терек,  Жайық, Сулақ, Самура сияқты  жан-жақтан толықтырып тұратын  өзендері көп. 
 
 

Каспий  теңіз жағалауы 5 ірі мемлекеттердің жағалауларын шайып жатыр:

Қазақстанның  – солтүстік жағалауының басым  бөлігін және шығыс жағалауының  солтүстік жартысы, жағалау ұзындығы  2340 км.  

Ресейдің  – (Дагестан, Калмыкия және Астрахан облысы) батыс және солтүстiк-батыс жағалауы, ұзындығы 1930 км. 

Иран - оңтүстiкте, жағалау сызығының ұзындығы - 1000 км. 

Әзірбайжан - оңтүстiк-батыста, жағалау сызығының  ұзындығы 800 км. 

Түрікменстан - оңтүстiк-шығыста, жағалау сызығының  ұзындығы

650 км. 
 

Каспий  экологиясының жалпы сипаттамасы

            Каспий экологиясы – теңізде  мұнай-газ және өңдеу кешендерінің  дамуы мен теңіз суының ауытқып  отыруына байланысты. Қазақстанның  батыс өңірінде қалыптасқан табиғи, әлеуметтік, экономикалық және экологиялық  жағдай.

            Жыл бойына Каспий теңізінің  деңгейі желқума-желбөгет құбылыстарының  нәтижесінде 0,5 – 1 м-ге дейін  ауытқып отырады. 1837 – 1990 жылы  жүргізілген бақылау жұмыстарының  нәтижесінде Каспийнің су деңгейі  мөлшерінің айтарлықтай өзгеруі  1930 және 1980 – 90 жылыаралығына сәйкес  келетіні анықталған. 1929 – 41 жылысу  деңгейі 2 м-ге төмендесе, 1977 жылы  бұл көрсеткіш ең төменгі абсолюттік  мөлшеріне (–29,01 м) жетті. 1978 –  95 жылысу деңгейі 2,35 м-ге қайта  көтеріліп, 1995 жылы бұл көрсеткіш  –26,66 м болды (қ. 1-сурет). Су деңгейінің  тұрақсыздығы – климаттың өзгеруінен  теңіз суының молаюына байланысты  болып отырған құбылыс. 

            Каспий теңізінің көтерілуі оның  маңындағы мемлекеттерге көптеген  проблемалар туғызып отыр. Оның  бастысы - экологиялық жағдайлар.

            Біріншіден, су деңгейінің көтерілуі  теңіз жағалауындағы табиғи жайылымдардың  көлемін тарылтып, құстар мен  жануарлардың мекенін басып қалды.  Суға тосқауыл үшін соғылған  бөгеттер жағалаудың фаунасы  мен флорасына зор шығын келтірді. Балықтардың уылдырық шашу аясы  мен құстардың ұя салу тығыздығы  кеміп, биоәралуандылығы азайып  кету проблемасын туғызып отыр. 
 

Теңіздің  мұнай қалдықтарымен ластануы 

                Судың мұнай өнімдерімен ластануы 1980 жылдан бастап күшейе түсті.  Су құрамында пестицид және  ауыр металдардың көбеюі бекіре  сияқты бағалы балық-тар, теңіз  мысығы, құстардың жаппай ауруларға  ұшырап, қырылып қалу фактілерін жиілетті. Соңғы мәліметтер бойынша бекіре балықтарын аулау 40 %-ға азайды.

              Мұнай игеруге шетелдік инвесторларды  тарту Каспий теңізінің экологиясын  одан әрі шиеленістіре түсуде. Мұнай өндірумен бірге ауаға  шығатын ілеспе газдардың көтерілуі  аймақтың ауа ағынында зиянды  газдар үлесін көбейтіп отыр. Теңіз жағалауларының тозуы техногендік  процестерді жылдамдатып, аумақтың  шөлге айналуына себепші болып  отыр.

              Мұнай кәсіпшілігінің ең басты  экологиялық проблемасы – ілеспе  газды іске жарату. Қазір жылына 800 млн.3 газ ауада жанады (2001). Мұнай  кен орындарында мұнай өнімдерін  өңдеу кезінде мұнай мен қалдық  сулардың топырақ пен грунтқа  төгілуі оларды ластайды. Солтүстік  Каспий жағалауының мұнай өнімдері  қалдықтарымен ластанған аумағы 194 мың га жерді алып жатса,  төгілген мұнайдың мөлшері 1 млн.  тоннадан асады (2001). Теңіз деңгейінің  көтерілуіне және мұнайдың теңізге  төгілуіне байланысты теңіз суының  құрамында мұнай өнімдерінің  қалдықтары, фенол, хлорлы органика  пестицидтер, аммонийлы азот, ауыр  металдардың мөлшері рұқсат етілген  шектен бірнеше есе жоғары  екені анықталған. Судағы мұнай  өнімдерінің ең жоғарғы концентрациясы  мамыр – шілде айларында байқалады.  Теңіз жағалауының мұнай және  мұнай өнімдерімен, улы газдармен  ластануы планктондар мен теңіз  суында тіршілік ететін жануарлар  мен өсімдіктердің жаппай жойылуына  әкелуде. Теңіз түбіндегі шөгінділердің  мұнай өнімдерімен ластануы бентостық  тіршілік ететін организмдер  мен моллюскілерге, сондай-ақ, су  құстары мен балықтарға да  зиянын тигізуде. 

Солтүстік Каспий жағалауының әсем табиғатына, оның экологиялық жағдайына атмосфераның, топырақ жамылғысының, судың ластануы үлкен қауіп төндіруде. Жағалаудың мұнай өнімдері қалдықтарымен ластанған  аумағы 194 мың га жерді алып жатса, төгілген мұнайдың мөлшері 1 млн. т-дан  асады (2001ж).  
        Атмосфераның ластануына мұнай-газ өндіретін және оны қайта өңдейтін кәсіпорындар әсер етуде. Мысалы; 1998 ж. Атырау обл. бойынша атмосфераға 135,1 мың т зиянды заттар (онын ішінде 132,8 мың т газ тәрізді заттар, 2,3 мың т катты заттар) шығарылған. Бұл улы заттарды атмосфераға, негізінен, ескі технологиялық жабдықтармен жабдықталған 3,5 мың мұнай ұңғымасы шығарады. Мұнай кәсіпшілігінің ең басты экологиялық проблемасы — ілеспе газды іске жарату. Қазір жылына 800 млн. газ ауада жанады (2001ж). Мұнай кен орындарында мұнай өнімдерін өңдеу кезінде мұнай мен калдық сулардың топырақ пен грунтқа төгілуі оларды ластайды.  
       Теңіз деңгейінің көтерілуіне және мұнайдың теңізге төгілуіне байланысты теңіз суының құрамында мұнай өнімдерінің қалдықтары, фенол, хлорлы органикалық пестицидтер, аммонийлы азот, ауыр металдардың мөлшері рұқсат етілген шектен бірнеше есе жоғары екені анықталған.

Қазақстан территориясындағы Каспий теңізінің  солтүстік және солтүстік-шығыс  жағалауындағы 43мұнай кен орындарының 32-сі Атырауда және  11-і Маңғыстау  облыстарында  орналасқан 

Теңіз суын ең қауіпті ластаушы заттың бірі – ыдырамайтын ауыр металдар (мырыш, барий). Судағы мыс пен мырыштың мөлш. 20 мкг/л (рұқсат етілген шектен 2 есе  артық), ал барийдікі – 50 мкг/л (бұл  – 5 есе артық). Каспий жағалауы аймағының  ластануы онда тіршілік ететін организмдерге  ғана емес, жергілікті тұрғындардың денсаулығына да үлкен қауіп төндіруде. Сондықтан, Каспий теңізі жағалауындағы 5 мемлекет (Әзербайжан, Иран, Ресей, Түрікменстан және Қазақстан) Дүниежүзілік банкпен, БҰҰ-ның Адамды қоршаған орта жөніндегі  бағдарламасымен бірлесе отырып, Каспий экол. бағдарламасын (КЭП) жасап, оны іске асыруда. Бұл бағдарламаның  негізгі мақсаты – экология тұрақтылықты дамыту және Каспий аймағының табиғи ресурстарын тиімді басқаруды қамтамасыз ету. КЭП-тің негізгі бағыттары: теңіз  деңгейінің өзгерісі жағдайында жергілікті тұрғындардың тұрмысы мен шаруашылық жұмыстарының тұрақтылығын қамтамасыз ету; Каспий теңізі мен оның биоресурстарын ластанудан арылтып, қоршаған орта жағдайын жақсарту; теңіздің экожүйесін сауықтырып, қалпына келтіру және оның биол. алуан түрлілігін сақтау; аймақта  экол. қауіпсіздікті және қоршаған ортаның қалыпты жағдайын сақтап, ондағы тұрақты тіршіліктің дамуын қамтамасыз ету. 
 
 

Каспий  теңізі арқылы шектесетін  мемлекет президенттері  жиі-жиі бас қосып, келісімге келіп отырады. 2010 жыл 12 наурыз

Саммит  аясында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан  Назарбаев, Әзірбайжан Президенті Ильхам Алиев, Иран Президенті Махмуд Ахмадинежад, Ресей Президенті Дмитрий Медведев және Түркіменстан Президенті Гурбангулы Бердымұхаммедов Каспий теңізінің  құқықтық мәртебесін айқындау мәселесін  талқылады. 
Каспийдің биоресурстарын пайдалану, қорғау және ұдайы өндіру тақырыбына ерекше мән берілді.

Саммиттің қорытындысы бойынша Бірлескен  мәлімдеме қабылданып, Каспий те-ңізіндегі  қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық  туралы келісімге қол қойылды. Саммиттің  хаттамалық шешімінің негізін құраған  Қазақстан Президенті ұсынысының жаппай қолдауға ие болуы бұл басқосудағы  айтулы оқиғаға айналды. 
Каспий маңы елдері мемлекет басшыларының ІІІ саммитінің қорытындысы бойынша «Каспий бестігіне» енетін елдердің президенттері бірлескен мәлімдеме қабылдап, Каспий теңізінде қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойды. Әзірбайжандық сарапшылардың пікірінше, бұл келісім Қазақстан Президентінің идеясы арқасында жүзеге асты

Каспий  жағалауы елдерінің алдында тұрған ең басты мәселе – теңіздің құқықтық мәртебесі туралы Конвенцияға тезірек  қол қою үшін Каспий маңы елдері мемлекет басшыларының кездесуін жыл  сайын ұйымдастыруға қатысты айтылған Қазақстан Президентінің тағы бір ойы зор маңызға ие болды. 
 
 

Мексика шығанағындағы апат

Сәуірдің 23 жұлдызында шығанақтағы Deepwater Horizon платформасында аяқ астынан апат болды. Жарылыс  уақытында платформада 126 адам болса, құтқару жұмысы 115 адамды тілсіз жаудың құрсауынан алып шықты. Қалған 11 адам із-түссіз жоғалып кетті. Үш жерден зақым келген ұңғымадан мұнай сыртқа шапшып шығып, мыңдаған шақырымды лас-тап үлгерді. Алабама, Миссисипи, Луизиана және Флорида  штаттарының экологиялық жүйесіне айтарлықтай зардап тигізуде. Үстіміздегі  жылдың 5 мамырында компания мамандары  су асты роботтарының көмегімен апат болған ұңғымадағы мұнай шығып жатқан бір тесікті бітеді. Бірақ, қалған екеуінен Мексика шығанағына мұнай  әлі ағып жатыр. Майдың шығуына тосқауыл қою талпыныстары әзірге нәтиже бермеуде. Апатты жоюға 5 мың адам, 200 кеме жұмылдырылған. Ал, апаттың шығыны көлемі жөнінен  қазірдің өзінде 12,5 миллиард доллардан  асып түсті. Сайып келгенде, бұл оқиға  американдықтар үшін соңғы онжылдықтағы ең үлкен экологиялық апатқа айналуда.

             «Қазіргі таңда мұхитты мұнайдан  арылтудың жолдары қарастырылып  жатыр, кейбір жерлерде жағу  арқылы, тіпті, сүзу арқылы тазалап  жатыр. Біраз, мұхит фаунасы  мен флорасын түгелдей жойып  жіберуі мүмкін тонналаған дақты  біржола тазалаудың жолдары табыла  қойған жоқ. Әзірге шаштан, қаптан, гольф торларынан қажетті тазартқыштар  жасалуда. Шаш – ең мықты тазалағыш  көрінеді, сондықтан, АҚШ-та жаппай  шаш жиналып жатыр.» («Түркістан»  газеті, 20 мамыр, 2010 жыл).

              Апат ауқымы барған сайын кеңге  жайылып келеді. Мәселен, шығанақта  700 және 1,3 мың метр тереңдікте  бірнеше жерден әр көлемде  мұнай жинақталғаны белгілі болды.  АҚШ ақпарат құралдарының мәліметіне  сенсек, олардың ішіндегі ең үлкенінің  ұзындығы 16 шақырымнан асады, қалыңдығы  90 метр шамасында. Айта кету  керек, үкімет пен «ВР» компаниясы  хабарлағаннан аққан мұнайдың  көлемі әлдеқайда артық екені  көрініп тұр. 
 

Атырау  облысында игеріліп жатқан Каспий теңізіндегі  Қашаған кенішінде мұнайдың болжамдық  қоры кемінде 10 млрд. тоннаны құрайды. Ал газ қоры - 1 триллион текше метр.