Экология ғылымының қазіргі кездегі өзекті мәселелері

Экология ғылымының қазіргі  кездегі өзекті мәселелері

Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас. Жер бетіндегі биосфера қабығы миллиардтаған жылдар бойы біртіндеп  қалыптасқан өзін-өзі реттеп отыратын ғаламдық ашық жүйе. Ондағы тірі организмдер  сыртқы ортаның үнемі өзгеріп  тұратын жағдайларына тіршілік ақпараттары  арқылы бейімделді. Биосфераның ұзақ уақыттар бойы қалыптасқан динамикалық  тұрақтылығының нәтижесінде, организмдер  мен коршаған орта арасында табиғи тепе-теңдік пайда болды.

 

Адам пайда болғаннан бастап-ақ, биосферадағы қалыптасқан экологиялық  тепе-теңдік өзгере бастады. Адамның  іс-әрекеттерінің тікелей табиғатқа  әсер етуін антропогендік факторлар  деп атайды. Жер тарихында адамның  пайда болуының өзі ең ірі эволюциялық  өзгеріс деп есептелінеді. Алғашқы  кезде адам санының аз болуы және табиғатқа табыну дәстүрінің болуына  байланысты адамның табиғатка әсері  онша байқала қоймады. Бірте-бірте  адам санының артуы, жаңа жерлерді игеруі, табиғат байлықтарын кеңінен  пайдалануы нәтижесінде адамның  табиғатқа ықпалы арта түсті.

 

Бірінші кезең — бастапқы тас (палеолит) дәуірін қамтиды. Бұл кезенде  алғашқы кауымдық қоғам қалыптасып, адамдар аң аулауды және өсімдіктерді жинауды кәсіп етті. Осы дәуірдің өзінде-ақ адамның өсімдіктер мен  жануарларға әсері байқала бастады. Мысалы, ретсіз көптеп аулаудың нәтижесінде  мамонттар, алып бұғылар, жүнді мүйізтұмсықтар және т.б. аңдар жойылды.

Екінші кезең — неолит дәуіріндегі (VIII—VII б.з.д. мыңжылдық) егіншілік пен  мал шаруашылығының пайда болуымен ерекшеленді. Мұндай шаруашылықтар  үшін бұрын пайдаланылмаған жаңа жерлер игерілді, орманды алқаптар қырқылды, шалғындықтар жыртылды және т.б. Осындай іс-әрекеттердің әсерінен бір кездегі табиғаты шұрайлы  жерлер (Сахара, Гоби, Қарақұм, Қызылқұм өңірлері) бірте-бірте шөлге айналды. Бұл дәуірдің соңында адамдар  жаңа жерлерге саяхаттар ұйымдастырып, бұрын белгісіз құрлықтарға қоныстанып, сол аймақтардың табиғатын игере  бастады.

Үшінші кезең — өнеркәсіптің қарқынды дамуымен ерекшеленді. Бұл  кезең XVII ғасырдан бастап XX ғасырдың орта кезіне дейінгі аралықты камтиды. Өнеркәсіптің түрлі салалары үшін жаңа шикізат  көздері пайдаланыла бастады. Соның  нәтижесінде жаңа отын мен пайдалы  қазба түрлерін пайдалану еселеп арта түсті. Бұл кезеңде адам санының  артуы, түрлі өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы салаларының кең  өріс алуы, адамның табиғатқа әсер етуін күшейтіп, пайдалы қазбалар қорының азаюына, биосфераның ластануына ықпал етті.

Экологиялық дағдарыс

 

Экологиялық дағдарыс (немесе төтенше  экологиялық жағдайлар) кезінде  табиғат пен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынас шиеленісе  түседі. Бұл кезде қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар биосферадағы тарихи қалыптасқан тепе-теңдіктің  бұзылуына әсер етеді. Мұның өзі  түптеп келгенде адамзат өміріне  қауіп төндіре бастады. Экологиялық  дағдарыс — қайтымды процесс. Оны  адамның белсенді түрде жүргізілген  іс-әрекеттері арқылы біртіндеп жоюға  болады. Мысалы, экологиялық таза энергия (жел, Күн, су) көздерін кеңінен пайдалану  немесе пайдалы казбаларды әрі тиімді, әрі кешенді пайдалану және т.б. Тірі организмдердің сирек түрлерін қорғау жұмыстарын қатаң қадағалау, ормандарды қалпына келтіру, топырақ  құнарлылығын арттыру және т.б. жұмыстар арқылы да экологиялық дағдарыстарды тоқтатуға болады.

Экологиялық апат

 

Экологиялық апат — табиғат пен  қоғам арасындағы қарым-қатынас  әбден шиеленісіп кеткен жағдайда байқалады. Бұл кезде табиғатта қалыптасқан  экологиялық тепе-теңдік мүлдем бұзылады, оны қайтадан қалпына келтіру  мүмкін емес. Сондықтан да экологиялық  апат қайтымсыз процесс болып  саналады. Экологиялық апат көбіне адамның тікелей немесе жанама іс-әрекеттерінің  нәтижесінен пайда болады. Бұл  кезде кейбір өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлері мүлде жойылады.

 

Адамдардың іс-әрекеттерінен соңғы 300 жылда құстардың 140- қа жуық, ал сүтқоректілердің 106 түрі біржола жойылып кеткен. Антропогендік  факторлардың жануарлар дүниесіне  әсер етуі жылдан-жылға айқын байқалуда.

Экологиялық мәселелер

 

Адамның жер бетіндегі табиғатқа  әсер ету ауқымдылығына байланысты адамзатты алаңдатып отырған  экологиялық мәселелерді, негізінен, үш топқа бөледі:

Ғаламдық экологиялық мәселелер

 

Ғаламдық экологиялық мәселелер  — мұндай мәселелерді бүкіл адамзат  біріге отырып шешуі тиіс. Оған атмосфераның, гидросфераның және литосфераның ғаламдық деңгейде ластануын атауға болады. Әр түрлі отын түрлерін пайдалану  кезінде жыл сайын атмосфераға  орта есеппен 20 млрд т-дай көмірқышқыл  газы бөлінеді. Бұл ауа құрамында  көмірқышқыл газының жинақтала  түсуіне тікелей әсер етеді. Бұл  жағдайлар климаттың жаппай жылынуына  ықпал етеді. Жер бетіне түскен күн  сәулелерінің бәрі де жерді қыздырады  да, инфрақызыл сәулелер жылу түрінде  кері ғарыш кеңістігіне таралады. Кері шағылысқан бұл сәулелерді көмірқышқыл  газы, метан, фреондар және т.б. газдар өздеріне сіңіреді де, температура  көтеріледі. Күннің кері шағылысқан жылуын сіңіретін газдарды парниктік (жылыжайлық) газдар деп атайды. Парниктік газдардың  атмосферада біртіндеп жинақталып, атмосферадағы жылу балансының өзреуін  парниктік эффект деп атайды.

Аймақтық экологиялық мәселелер

 

Аймақтық экологиялық мәселелер  — жер бетіндегі ауқымды аймақтарды, яғни бірнеше мемлекеттердің аумағын  қамтиды. Ондай экологиялық мәселелерді  бірнеше мемлекет бірігіп шешуі  тиіс. Мұндай экологиялық мәселелерге  жыл құстарын және трансшекаралық су қорларын және т.б. табиғат байлықтарын  қорғау жатады. Мысалы, бұған Каспий теңізін, Дунай және Ертіс өзендерін  және т.б. қорғау мысал бола алады.

Жергілікті экологиялық мәселелер

 

Жергілікті экологиялық мәселелер  — белгілі бір жергілікті шағын  аумақтың табиғат байлықтарының  жеке тобын немесе бір ғана түрін  қорғаумен ерекшеленеді. Мұндай мәселелер  жергілікті деңгейде (бір мемлекеттің  өз ішінде) шешуді қажет етеді. Мысалы, Шарын шатқалындағы геологиялық  замандардан сақталып келген шаған (ерен) тоғайын қорғау немесе Алакөлдегі реликті шағала (қара мойнақ шағала) түрін сақтап калу, Балқаш көлінің  экологиялық жағдайы және т.б. атауға болады.

 

Жоғарыда аталған экологиялық  мәселелердің бәрі бір-бірімен өзара  тығыз байланысты. Өйткені кейде  жергілікті мәселелер аймақтыққа, ал аймақтық мәселелер ғаламдық мәселелерге  ауысып кетуі де мүмкін. 
Тұрақты даму тұжырымдамасы, негізінен, көрнекті америкалық эколог Б.Комманердің экологиялық заңдарының қағидаларына сүйенеді.

1. "Барлығы да бір-бірі арқылы  байланысқан". Бұл заң биосферадағы  тірі организмдердің бірінде  болған өзгеріс міндетті түрде  басқаларына да әсерін тигізеді  дегенді аңғартады.

2. "Барлығы да өз орнын табу  керек". Бұл заң табиғаттағы  барлық организмдердің өз орны  бар, яғни, табиғатта қалдық деген  болмайды деген ұғымды білдереді.

3. "Табиғат жақсы біледі". Бұл  заң адам баласының табиғат  заңдылықтарын әлі де толық  білмейтінін аңғартады.

4. "Еш нәрсе бостан босқа  берілмейді". Бұл заң табиғаттан  алғаныңның орнын толтыруды ұмытпа  деген ұғымды білдірді.

 

Б. Комманердің экологиялық заңдары  табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты үйлесімді түрде  жүргізе білудің басты шарты  екендігін ескертеді.

 

 

Пайдаланған әдебиет

Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім  беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007