Батыс Қазақстан облысы Орал ауылшаруашылық тәжірибе станциясы жағдайында жаздық арпа сорттарының өнімділігін зерттеу

    2008 жылдың вегетациялық кезеңінің метеорологиялық жағдайы егістік дақылдыр өнімін қалыптастыру үшін қолайлы болды. Сәуір айына ауаның орташа температурасы 11,2°С деңгейінде болып, орташа көпжылдық көрсеткіштен 3,5°С – жоғары болды. Керісінше, мамыр айында – 0,2°С-ға төмен болды. Бұл кезеңде түскен жауын – шашын мөлшері көпжылдық нормадан – сәуірде – 10,4 мм-ге, мамырда 12,6 мм артық түсті.

Сурет 1 – Жаздық арпа вегетациясы бойына түскен жауын-шашын мөлшері, мм

    Жаз ыстық  болды. Маусымның орташа айлық  температурасы 19,3 °С құрап, көпжылдық  мәліметтен 0,8°С – қа төмен болса, шілде де 1,0°С -  ге, тамызда – 2,3°С – ге жоғары болды.

Сурет 2 - Жаздық арпа вегетациясы бойына қалыптасқан ауа температурасы, °С

    Маусым, шілде айларында түскен жауын-шашын  көпжылдық көрсеткіш мөлшерінен сәл ауытқып, тиісінше, 38,8 және 37,5 мм-құрады. Ал тамыз айында жауын-шашын деңгейі  көпжылдық мәліметпен салыстырғанда 3,9 мм-ге кем түсті. Ауаның орташа жылдық температурасы +6,3°С құрап, орташа көпжылдықтан 0,9°С-ге жоғары болды. Жыл бойына түскен жауын–шашын мөлшері 308,9 мм болды.

    Осылай  метеорологиялық жағдайларды сараптай отырып, қалыптасқан ауа-райы жағдайы  өсімдіктің өсіп-дамуы үшін оңтайлы болды деген тұжырым жасауға болады. 

    2.3 Зерттеу нәтижелері

    2.3.1 Арпа сорттарының даму кезеңдерінің ұзақтығы

    Жаздық  арпа – масақты дәнді дақылдардың  ішіндегі ең тез пісетін әрі құрғақшылыққа  төзімді дақыл. Сыртқы орта жағдайларына өте бейімділігінің арқасында бұл дақылды құрғақ далалы аймақтан бастап биік таулы белдемдердің егіс алқаптарынан да кездестіруіңіз ғажап емес. Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында әдебиеттік шолу ретінде атап өтілгендей, көптеген ғылыми деректер бойынша арпаның өсу кезеңінің ұзақтығы егілетін сорттардың биологиялық ерекшеліктері мен өсірілген ауданына байланысты 60 – 120 күннің аралығында созылады.

    Біздің  зерттеулерде жаздық арпаның аудандастырылған Донецкий 8 сортының себу-пісу мерзімдерінің  жалпы ұзақтығы  77 күн құрады.

    Батыс Қазақстан облысының тәлімі  жерлерінде жаздық арпаның ойдағыдай өсіп-дамуы  топырақ ылғалдылығы мен темератрасына  сәйкес қалыптасып, егістік танабындағы  өсімдіктер қысқы-көктемгі ылғал қорын  тиімді пайдаланады да, шілде түскенге дейін дән түзіп үлгіреді.Арпаның өсу кезеңі негізінен мамыр-маусым айларын толық қамтитындықтан, осы уақыт аралығында тәлімі егіншілік табиғатына тән бір-біріне қарсы екі бұлжымас құбылысытың орнығатынын айтқанымыз қисынды болар: біріншіден, өсімдік өскіндері жер бетіне көктеп шыққаннан бастап пісу мерзіміне дейін жауын-шашынның мөлшері айтарлықтай дәрежеде азаяды; екіншіден, өсу кезеңінің басынан соңына қарай күн өткен сайын ауа температурасы белсенді түрде жоғары көтеріле бастайды.

    Бірқатар  сыртқы морфологиялық белгілері бойынша басқа да масақты дәнді дақылдардағы тәрізді жаздық арпаның шартты түрде мынадай даму кезеңдері тіркеуге алынады: көктеу, түптену, түтіктену, масақтану, сүттеніп пісу, балауызданып пісу және толық пісу (кесте 1)

Кесте 1 – Жаздық арпа сорттарның фенологиялық бақылау қорытындылары (Орал ауыл шаруашылық  тәжірибе станциясы, 2008 жыл) 

 

    Зерттеудегі бақылаулар мен тіркеулерге жүгінсек, тұқым себуден арпа өскіндері  пайда болған кезеңнің ұзақтығы барлық нұсқаларда 11 күнге тенеліп, кейінгі көктеу-түптену аралығы 13-14 күн,  түптену-масақтану 18-20 күн, масақтану – толық пісу 24-26 күн құраған. Сыналған сорттардың жалпы вегетациялық кезең ұзақтығы – 66-71 күн аралығын көрсетті. Стандарт сорт Донецкий 8  вегетациялық кезең ұзақтығы 66 күн болды. 

    2.3.2 Арпа сорттарының өсімдік жиілігі

    Мәдени  дақылдар тұқымының өнгішігін көтеру ертеден-ақ көптеген зерттеушілердің  басты назарына іліккен, бірақ бұл  әсіресе кейінгі жылдары шешімін  тағатсыз күткен өзекті мәселеге айналып отыр. Аграрлық ғылымның түрлі салаларының даму нәтижесінде тұқымның төмен өнгіштігінің кейбір себептерін айқындайтын маңызды фактілер анықталып, зертханалық және егістік өнгіштікті көтерудің жаңа жолдары қарастырылуда.

    Егістегі  дән өнімін құрауға қатысатын алаң бірлігіндегі өсімдіктер саны әрдайым тұқымның егістік өнгіштігіне бағынышты келеді.

    Егін  жинау алдындағы өсімдік саны сыртқы орта мен агротехниканың көптеген факторларының әсерімен қалыптасады. Бұл факторларды екі топқа  бөлуге болады. Факторлардың бірінші тобы толық көктеу кезеңіндегі өсімдіктер санын анықтайды. Бұл негізінен, белгіленген себу мөлшерін сақтау және жеткілікті жоғары егістік өнгіштігін қамтамасыз ету болып табылады. Факторлардың екінші тобы өсімдіктердің өсіп-өну кезеңіндегі сақталуын анықтайды.

    Егістік өнгіштік – толық көктеу кезеңіндегі  өсімдік саны, себілген өнгіш тұқымның пайызбен көрсетілген бөлігі.

    Өсімдік сақталуы – егін жинау қарсаңындағы өсімдік саны, бір өлшем жердегі  егін көгінің пайызбен көрсетілген  бөлігі.

    Біздің жүргізген тәжірибе бойынша жаздық арпа сорттарының себілген тұқымдарының егістік өнгіштігі және оруға дейін сақталу деңгейі туралы мағлұмат 2-ші кестеде келтірілген. 

Кесте 2 - Жаздық арпа сорттарының өсімдік жиілігі (Орал ауыл шаруашылық  тәжірибе станциясы, 2008 жыл) 

 

    Тәжірибе  мөлдектерінде өндірісте алынған  себу мөлшері 3,0 млн. өнгіш тұқым  бойынша себу жұмыстары 15 мамырда  жүргізілді. Өсімдіктің өскіндерінің толық пайда болу кезеңінде  жүргізілген  есептеулер зерттелген сорттар бойынша  1 м² көктеп шыққан өскіндер саны 248-262 дана арасында болды. Егістік өнгіштік 83-87% аралығын көрсетті. Ең жоғары сабақ жиілігін (262 дана/м²) Илек 34 сорты қалыптастырды. Оның егістік өнгіштігі 87 % болды. Стандарт Донецкий 8 сортында тиісінше 259 дана/м²; 86%.

    Зерттелген  сорттардың егін орағы алдына дейін  сақталу деңгейіне келер болсақ, онда бұл көрсеткіштің 203-225 дана/м² арасында болғанын көруге болады. Өсімдіктердің сақталу деңгейі стандарт Донецкий 8 сортында 87% болды. Жалпы зерттелген сорттардың сақталу деңгейі 80-87% болды. 

    2.3.3 Жаздық арпа сорттарының аурулармен және зиянкестермен зақымдануы 

    Тозаңды қара күйе өте зиянды ауру. Оның келтіретін тікелей зиянынан басқа, ол зақымдаған өсімдіктер жақсы жетіле алмайды, нашар  түптенеді. Бидайдың зақымданған дәндері өну кеінде сау дәндерге қарағанда, қарқынды тыныстанады. Ауру өсімдіктерге қарағанда сау өсімдіктерде крахмал көп болады. Вегетацияның алғашқы 20-25 күні ішінде сау өсімдіктермен салыстырғанда ауру өсімдіктер едәуір жедел өседі.

    Тозаңды қара күйені L. ustillago tritici саңырау құлағы қоздырады. Ол бидай өсірілетін барлық аймақта кездеседі. Бұл ауру Повольжеде, Уралда, Сібірде және Қазақстанда өте көп зиян келтіреді. Тұқым шаруашылығының деңгейіне, дақылдың агротехника дәрежесіне, ауа-райы жағдайларына байланысты өсімдіктердің зақымдануы түрліше болады. Тозаңды қара күйемен барлық дәнді дақылдар ауырады. Төмендегі 3 кестеде жаздық арпаның аурулармен және зиянкестермен зақымдануы көрсетілген. 

Кесте 3 - Жаздық арпа сорттарының аурулармен және зиянкестермен зақымдануы (Орал ауыл шаруашылық  тәжірибе станциясы, 2008 жыл) 

 

    Зерттеудегі сорттардың ішінде тек Илек 9 сорты тозаңды қаракүйе ауруымен 1% деңгейінде зақымданған. Зерттелген сорттардың бұл аурумен зақымдану деңгейі 0,1-1,0 % көрсетті. Стандарт Донецкий 8 сортында зақымдану деңгейі 0,1% шамасында болды.

    Бурыл тат ауруымен сорттардың зерттеу барысында зақымданбады..

    Жаздық  арпа сорттарына швед шыбынынан келген залал 0,4 – 1,0 % аралығында болып, Жайық 1 сортты ең жоғары 1 % деңгейінде зақымданды.

    Бидай трипсі зерттелген сорттар егісінде саны  2-6 дана аралығында болды. Бұл зиянкестердің ең максималды мөлшері Жайық 1 сортында болды. 

    2.3.4 Арпа сорттарынң өнімділігі  және оның құрылымы

    Астық түсімін молайту бағытындағы  қолданылатын агротехникалық әдістердің негізгі міндеті-егістік танаптарындағы өсімдіктердің өсу жағдайын оңтайландыруды қамтамасыз ету. Ол ең әдепкіде жоғары өнімді сорттардың көлемі жағынан ірі әрі біркелкі, сондай-ақ өнгіштігі, өсу күші мен энергиясы және тағы да басқа егістік қасиеттері жөнінде стандартқа сай келетін сапалы тұқымын себуден басталады. Дәнді дақылдар өсіру технологиясында мұндай алғы шарттарды қатаң сақтау және іске асыру тұқымның жер бетіне бірдей, толық көктеп шығуна мүмкіндік жасаса, екінші жағынан себер алдында нақты белгіленген межелі егістік жиілігін астық алқаптарында қателіксіз сенімді құрауға алдын-ала негіз қаланары даусыз.

    Арпаның қоректену аумағына сәйкес өсімдіктердің  тіршілік барысында өсу даму жағдайларының  белгілі бір бағытта өзгеретіндігі  белгілі. Демек, түпкі өнім деңгейін айқындайтын алаң бірлігіндегі өсімдіктер саны, олардың түптену қабілеті, масақтағы дән саны мен салмағы және сол сияқты өнімділік құрылымының қалған бөліктері де өсу кезеңі бойына біршама өзгерістерге ұшырайды.

    Дәнді дақылдарда өнім құрлымының негізгі элементтері мыналар; өсімдік биіктігі, өнімді түптену, масақтағы дән саны, стандартты ылғалдылықтағы 1000 дәннің салмағы, биологиялық өнімділігі.

Кесте 4 - Жаздық арпа сорттарынының өнімділігі мен оның құрылымы (Орал ауыл шаруашылық  тәжірибе станциясы, 2008 жыл)