Арал теңізінің проблемалары

Арал теңізінің проблемалары...   

    Аралтеңізін апаттан сақтау үшін көптеген жобалардың ұсынылғаныбелгілі.     Алайда олардыңкөпшілігі тенізді толтыруды емес,оны тек бүгінгі деңгейде ұстапқалуды көздейді. Ол ұсыныстар мынандай болатын:

1. Сыр және  Амудария өзендерініңсуларын тиімлі пайдалану;

2. Оңтүстіктен  солтүстікке карай Возрождение  аралын пайдаланып дамба салу. Кіші Аралдан тұз өндіріледі, ал Үлкен Арал Сыр және Амудария  есебінен сақталады;

3. Жел тұрғанда  аспаннан тұз жаумас үшінжағалауларға  сексеуіл т.б. жасыл желек ағаштарды отырғызу;

4. Арал аймағын  Иран еліндегідей жер асты  суларымен камтамасыз ету;

5. Сібір өзендерініңбір  бөлігін Аралға бұру.

Бұл шаралардың теңізді бұрынғы қалпына келтіре  алмайтыны анық. Әрине Сібір өзендерінің  бір бөлігін Аралға тартуға болар еді, бірақол біріншіден қымбатқа түседі, екіншіден Ресей оған келісе коймайды.

АҚШ, Жапония, Канада ғалымдарының Арал теңізінің суын бұрынғы  деңгейіне жеткізу үшін 200 миллиард доллар қажет дейтін көрінеді. Аралды бұрынғы қалпына келтіру үшін іргелі зерттеу жолымен Каспий-Арал каналының ғылыми-техникалық дәлелдемесі жасалынады. Сол жоба бойынша Арал апатын шешу үшін 300 млн доллар жеткілікті екеніне көз жеткізген.

Каспий теңізінен  деңгейі бір кезде көтеріліп, бір кезде төмендеп кететіні, яғни ғасырлық тербелісі бұрыннан белгілі құбылыс. Соңғы көтерілуінде теңіз деңгейі 214 см-ге өсіпті. Каспиймен шекарасы жанасқан мемлекетттердің (Ресей, Казақстан, Иран, Түрікменстан, Әзірбайжан) біраз жағалық жерлері судың астында қалды. Кәзірдің өзінде де бұл елдердің мұнай өндіріп тұрған көптеген кен орындары мен халық орналасқан жерлері су астына кету қаупі бар.

Егер жоғарыда көрсетілген (214 см) судың қабатын  Каспий теңізінің акваториясының ауданына (380 000 км²) көбейтсек, ол 800 км текше километр (800 км³) су болады. Бір кызығы, дәл осыншама су көлемі кұрып бара жатқаны Аралға жетпей тұр! Каспий теңізіндегі артық суды шарпып алып Аралға құйса екі теңіз де өздерінің баяғы күйлеріне келер еді. Мұны екі теңізді каналмен косу арқылы оңай жүзеге асыруға болады. Арал Каспийден 74 метр биіктікте орналасқан және екеуінің арақашықтығы 500 километрді құрайды. ЖобабойыншаКаспий-Аралканалынсалуды2 кезеңгебөліпжүргізукерек. Алдыменканалдыңасатереңеместабанбөлігінминералжыныстыңішіненқазып, оданшыққантопырақтыканалдыбойлайжағалауғаүйеді. Каналдыбетонменкаптап, жылына25 текшекилометр(25 км³) сужүретіндейетіпіскеқосады. Екіншікезеңде, каналдыңжағасындажиналғанүйіндітопырақтытегістепжайып, каналдыңекіжағынанбірдейдамбакөтереді. Соныңнәтижесіндеканалдыңкөлемікенейіп, 40 текшекилометр(40 км³) сужүретінболады. Бұлесептеужайдан-жай, кездейсоқалыныпотырғанжоқ. ОларАралдықалпынакелтіружұмысындақұрылысқаөтеазшығынжұмсап, энергияныүнемдіпайдалануғамүмкіндікбереді.

Әрине, аталғанжобабойыншабіріншікезектегіканалдыңқұрылысын3-4 жылда, алекіншікезектегіқұрылыстыасықпай, келесі15-20 жылдыңішіндесалуғаболареді. Бірақта, бізкүткенмендеКаспийкүтпейді, сондықтанбұлжұмыстыұзақмерзімгеқалдыруғаәстеболмайды.

Канал жағалауларынын дамбасын салуды каналды қазу жұмысымен  қатар жүргізгенде оны толығымен 5-6 жылда аяқтауға болады. Жоғарыда, соңғы 15 жылдың ішінде Каспийдіңсуы 800 км³-геартты делік. Яғни, ол жыл сайын53 км³су қосылғанын, немесетеніз денгейініңжылына 14 см-ге көтерілетінін білдіреді. Егер Каспий теңізінен жылына 40 км³су алынып тұрса, ол теңіз суыныңкөтерілуіне жақсы тежеу болмақ. Аралды суға толтыруға кажетті 25 жылдыңішінде су деңгейінің көтерілу қарқыны осы күйінде сақталғанныңөзінде Каспий суыныңдеңгейі 3,5 метрдің орына тек 0,87 метрге ғана көтеріледі. Сөйтіп 25 жылдыңішінде Аралға 1000 км³су құйылады.

Канал Үстірт шоқысынан  өтетін болғандықтан Каспийдіңсуын  насоспен айдап, оны 150 метрге көтеру қажет. Канал кұрылысы мен насос станцияларының шығыны 300 млн долларды құрайды. Оның 4/3 бөлігі канал құрылысына, ал қалғаны  насос станциясысияқты косымша қондырғыларға жұмсалады.

Судың булану нәтижесінде  Каспийдің тұзы Аралдың түбіне жиналып,оның тұздылығын арттыруы мүмкін. Оныңалдын  алмаса, тағы да 100-150 жылдағы кейін  ол өзінің пайдалы маңызын жояды. Осындай жағдайды болдырмас үшін енді Аралдан Каспийге қарай ағатын екінші канал салу керек. Сонда Каспий-Арал каналы Аралды сумен толуды камтамасызетсе, екінші Арал - Каспий каналы теңіздіңтұздылану балансынбірқалыпты ұстап отырады. Екінші Арал—Каспий каналын салу көп қаржыны талап етпейді. Жоба бойынша ол 30 млн долларға бағаланып тұр. Бұл каналға насос станиясыныңқажеті жоқ, канал қазылып суға жол берілсе болды,ылдиға қарай судыңөзі зымырайды. Каспийге кұятынАрал—Каспий каналыныңұзындығы негізгіканалға карағанда 2,5 есе қысқа болмақ.

Екінші каналдыңкұрлысынеліміздің экономикасы бекіп,аяғынан тік тұрып, Аралымыздыңарнасы суға толғаннан кейін 25-30 жылдансоңбастауға болады. Иншалла!

Каспийге құятын Арал Каспий каналы іске косылған соңАрал  Каспийден жылына 20 км³су алумен ғана шектеледі. Каспийдіңсу балансының тепе-теңдігі 20 км³суданбұзылмайды.

300 млн доллар! Кәзіргі жағдайда бұл тиімді  баға ма, әлде көп пе?Адамзаттың  уайым-қайғысыз, шаттанып өмір сүруі  үшін үлкен екі аймақта тұратын  миллиондағанхалықты апаттанқұтқаруға  жұмсалатын300 млн доллар ешкандайқымбатшылықемес! Бәріде салыстырмалы түрдеайқын болады. Мысалы,"Стеллс" аттыамерикандықбомбалаушы ұшағының құны 840 млн доллар. Ла-Манш арқылыөтетін туннельдіңкұрлысы 80 млрд доллардан асып түсті.

Көріп отырғанымыздай, Аралды құтқарумен асау Каспийгетұсау салуға 300 млн доллар соншалықтықол жетпейтін сома емес. Каспий жағасында орналасқанқазақжеріне судыңкөтерілуінебайланысты 40 млрдтеңге (40 млн доллар) зиянкелтіріледі. Оныңүстінеәсіресе төмендегі мәселелерді ескерсек, канал құрлысыныңтиімділігіне тағы көз жеткіземіз.

1. Аралбүкілпланетаныңжандыжарасы. №1 экологиялық апат. ОрталықАзия  менКазақстанныңжәнет.б.елдердіңтағдыры  Арал мәселесін дұрысшешуге тікелей  байланысты.

2. Каспий теңізінайналдырадамба  салу үшін жұмсалатынқаражат  пайдакелтірмейтін өлі капиталментең.

Жоғарыда айтылғандардыңтоқетер  түйіні, ортақіскеқатысы бар мемлекеттер  бірігіп, керекті 300 млндоллар қаржы  жинап, орасан күрделі екі экологиялықахуалдың  шиеленісуіншешпесе болмайды.

Ол шара Аралдын  шипалысуынкалпына келтіріп, балығынхалыққа үйіп-төгіп бергенненсоң, барлықшығынды өтейді. Әрі асау Каспий де біраз тынышталып,Орта Азияның негізгі екі өзенінекөмектесіп, Аралдыңмыңжылдықәсемдігін тағы да 1 000 жылға оздырмақ.

Арал теңізінің 2010 жылы құриды деген ғылыми болжам бар: шындық па, дақпырт па? Қазіргі Арал теңізінің экологиялық проблемалары осы жүйедегі бүгінгі таңда әлі шешімі табылмаған күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Негізінен, Арал теңізі жайлы соңғы толық зерттеулер 1946-1950 жыддарға жатады. Ол мәліметтер бойынша теңіз көлемі 66 мың шаршы шақырым, ең ұзын бөлігі 424 шақырым, ал ең енді бөлігі 292 шақырым. Орташа тереңдігі 16,1 метр. Теңіздің шығыс бөлігі тайыз деп саналған. Тек жағадан 60 шақырым ұзағанда барып, оныңтерендігі 10 метрге жеткен. Судың тұздылығы 10-11 пайыз. Теңіздің су балансының кірісіңде өзен суларының үлесі 52 текше шақырым 5,3 текше шақырым. Ал, маусымдықсу деңгейінің орташа ауытқуы 25 сантиметр деп есептелінген, ал оның көп жылдығы 3 метрден. Демек, 1960 жылыАрал теңізініңабсолютті биіктігі 53,4 метр болса, ал 1967 жылы 51,66 метрге дейін төмендеген.

І985 жылы Сырдария мен Әмудария өзендері Арал теңізіне құюын мүлдем тоқтатты. 1967-1985 жылдары  Арал теңізі 800 текше шақырым суды кем алды.

Яғни, екі өзеннен  Арал теңізіне құйған судың көлемі 1960 жылы 46 текше шакырым, 1970 жылы 35,6, 1980 жылы 10 және 1985 жылы 5 текше шақырым. Ал, 1986 жылы екі өзеннің ағысы теңізге жете алмай егіс далаларындағы атыздарга тарап тоқтады.

Демек, 25-30 жылдың ішіңце бір ұрпақтың көз алдында  жер бетінен аумағы 6 миллион гектарға созылған, терендігі 68 метр теңіздің жоғалып кетуі адам сенбейтін жағдай. Өйткені, теңіздің деңгейі төмендеген сайын зерттеушілердің мөліметтеріне карағаңда, оның бір шаршы шақырым кепкен орнында 7 мың тонна тұз қалады екен.

Қызылқұм мен  Қарақұмға қарағанда, жаңадан пайда болған шөл дала казір жай ғана сусыз аймақ емес, бетін жауып тұрған шөбі жоқ, бұрқыраған құмды, сортаңды шөлге айналды. Бүгінде, оның аумағы шамамен 3 млн гектарды құрайды.

Қарақұмның тұсынан "Аққұм" деп аталатын тұзды, сортаңды кауіпті аймақ пайда болды. Оның көлемі күн сайын ұлғаюда. Демек, бұл осы өңірдегі табиғи өсімдік жамылғысының өсуіне топырақтың күшті тұздануы өз әсерін тигізіп отыр деген сөз.

Бұрынғы теңіздің астауын сақтап келген қысым бірте-бірте  азайып, енді теңіз түбінің көтерілу процессі бастау алды. Демек бұл процесс негізінен екі бағытта яғни, онтүстіктен солтүстікке, шығыстан батысқа қарап бет ала бастады. Осыған орай кейбір ғалымдарының есептеулері бойынша Арал теңізі түбінің бүгінгі көтерілу жылдамдығы жылына 5-7 мм, ал жарты ғасырдан кейін 50-70 сантиметрге жетеді екен.

Сөйтіп, жергілікті тұрғындардың тіршілік етулері жыл  өткен сайын, оларды айтарлықтай  қусырып, қиындатып барады. Сонымен  бірге бұл аймақта жылына 15 рет  катты дауыл соғып, тұзды шаңды  жүздеген шақырымға таратады. Яғни, майда тұз аралас шаң атмосфераның ағынымен сонау Қиыр Шығыстағы Амур өзенінің бассейніне жөне АҚШ-тың Онтүстік Штаттарына дейін жетіп тұрғанын дәлелдейтін деректер өз алдына.

Міне, соған қарағанда  бұл құбылыс келешекте жақсы  үміт күттірмейтін сияқты. Өйткені қазіргі Арал апатын, оның айналасында жан-жаққа етек ала жайылып бара жатқан сор шаңдақты, бұрқыраған шөл даланы көргенде Африкандағы өлемге өйгілі Сахара шөлі көзге ер Ол аймақ та кезінде егінді, малды, гүлденген өлке болған. Бірақ, кезінде сол жерді мекендеген халық табиғаттың заңымен санаспай, шаруашылықты қалай болса солай жүргізудің нөтижесінде ұланғайыр кең жер елсіз, сусыз шөлге айналған көрінеді.

Ал, біз болсақ, сол кайғылы төжірибені кайталауға бірте-бірте жакындап келеміз. Міне, осыған орай теңізді сумен толтырмағанмен оның кепкен ұлтанындағы құм, тұз, шаңды ұшырмаудың тезірек бір амалын жасаған жөн.

Арал теңізі Каспийден 74 метр биіктікте жатыр, ал Каспий Қара теңіз деңгейінен 26 метр төмен, демек Арал теңізінің айдын  беті кезінде мұхит деңгейінен 48 метр биік болған. Аралдың түбінің ең терең жері мұхит бетінен 20 метр төмен, ал Каспий айдынынан 6 метр жоғары.

Сондай-ақ, Каспий теңізінің тереңдігі 944 метр, ал Арал теңізі ең терең жері небәрі 68 метр ғана. Өкінішке орай, осы уақытқа дейін теңіз астының қүпия ағыстары мен иірімдерін ғана зерттеген ғылым үшін жер асты суларының өзара карым-қатынас ағыс иірімдері әлі жұмбақ. Алайда Арал мен Каспий егіз болғанымен, мінездері кереғар. Өйткені, Каспийде су көбейсе, Арал да азаяды. Ал, Аралда су көбейсе Каспий шегінеді. Демек, осы екі теңізөзара тұтасыпжатқан жоқ па дегенсауал Қорқыт дәуірінен бері алғатартылыпкеледі.

Аралдың кайғылы  тағдыры мен ызғарлы зардабы  қазір аймақ шеңберінен асып, бүкіл  әлем биігінен білінуде. Осыдан-ақ теңіздің казіргі жағдайы тым ауыр, келешегі тым күңгірт екенін түсінуге әбден болады.

Қазір Аралдың  кебуі күнмен есептелуде. Демек, бүгінгі  таңда кезек күттірмейтін мәселе - құрғаған теңіз табанындағы тұз, шаңның көбеюін қалайда бәсеңдету. Ол үшін жоғарыда сөз болғандай сол кепкен теңіз ұлтанындағы кұм, тұз шаңдарды жет үсті немесе жер асты суымен бастыру, сол сияқты өсімдік түрлерін егу жұмыстарын айрықша назарға алған жөн. Әлі де Арал теңізі бассейніндегі проблемаларға орай, халыкаралық қорлар мен ұйымдардың каржылары мен мумкіншіліктерін жұмылдыру қажет-ақ.

Егер де жоғарыда аталған жұмыс көлемдері толық  іске асырылған жағдайда Арал өңірінің атмосфералық ауа қабаттары тазарып, сондай-ақ аймақта төтенше ауру түрлерінің қаңдай түрі болса да таралмауына  оң жағдай туар еді.