Депозиттік операциялар

ДЕПОЗИТТІК  ОПЕРАЦИЯЛАР

1. Депозиттік операциялар түрлері

      Банктер  өзінің активті операцияларын  жүргізу үшін пассивтi операцияларды  өткізу нәтижесінде пайда болатын  тартылған қаржыларды қолданады.   Коммерциялық банктің пассивтi  операциялары келесi нысанда жүзеге асырылуы мүмкiн:

— банк қорын қалыптастыру және ұлғайту үшін банктердің пайдасы  есебiнен аударулар;

— басқа заңды тұлғалардан  алынған несиелер;

— депозиттік операциялар.

Депозиттік операциялар  — бұл заңды және жеке тұлғалардың  тартылған қаржылары бойынша белгiлi бір мерзімге немесе талап ету салымы бойынша банктердің операциялары.

     Депозиттік  операцияларды жүргізу кезiнде  кез келген банк өздері дайындаған  депозиттік саясатты ұстанады  және олар өз кезегiнде келесi  ережелерге негiзделедi:

— депозиттік операциялар банктің пайда табуына немесе болашақта пайда табуға мүмкіндік жасауға негiзделiп ұсынылады;

— депозиттік операцияларды  ұйымдастыру үдерiсiнде депозиттік операциялар субъектiсiнiң ар түрлiлiгiне және депозиттердің әр түрлi нысандардың  үйлесiмдiлiгiне ұмтылыс болады;

— депозиттік операцияларды  жүзеге асыру барысында осы және депозиттер мен несиелiк салымдардың  мерзiмдерi мен сомалары бойынша  несие ұсыну операциялары арасындағы өзара байланыс пен өзара келісімділіктің  болуын қамтамасыз ету қажет;

— депозиттік операцияларды ұйымдастыру үдерiсiнде банк балансының өтiмдiлiгiн жоғары деңгейде қамтамасыз ететiн мерзiмдiк депозиттерге ерекше назар аударған жөн;

—  депозиттік операцияларды  ұйымдастыра отырып, банк депозиттік шоттардағы бос қаржы резервтерінің ең аз болуына талпынуы керек;

— депозиттердi тартуға  әсер ететiн банктiк қызметтерді  дамыту және қызмет керсету сапасы мен мәдениетiн жоғарылату шараларын  қарастырған жөн.

Көптеген ұсақ және шағын  банктер үшін депозиттер ақша қаржыларының басты көзi болып табылады. Банктер қаржы нарығында қаржылық делдал ретiнде басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, тұрғындардың уақытша бос ақша қаражаттарының iрi сомасын орналастырады. Банктер бұл қаржыларды тиiмдi пайдаланып, олардың сақталуын қамтамасыз етедi және қарыз алушыларға табысты негiзде ұсынады. Көптеген жеке тұлғалар, iскер фирмалар, акционерлiк компаниялар, және кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкiмет мекемелерi, мемлекеттiк кәсіпорындар, жергiлiктi органдар өз қаржыларын коммерциялық банктерге салады.

    Халықаралық  банктiк тәжірибеде барлық депозиттер  төрт топқа бөлiнедi:

— мерзiмдi депозиттер;

— талап етiлмелі депозиттер;

— жинақ салымдары;

— бағалы қағаздар.

     Бiрiншi топ  — талап етiлмелi депозиттер, олар  сондай-ақ чектiк депозиттер деп те аталады. Талап ету депозитi түрiнде қаржы тарту кезiнде банк пен салымшы арасында келiсiмшарт жасалады .Чектiк депозит — бұл міндетті түрде өтелуге тиiстi, салымшыға чек жазуға құқық беретiн шот. Чектiк депозиттердің ыңғайлылығы олардың қауiпсiздiгiмен және чек жазу арқылы төлем жүргізу қарапайымдылығымен түсiндiрiледi. Сонымен катар олар бiрiншi талап бойынша накты ақша алуға мүмкiндiк бередi. Чектiк депозиттерді жүзеге асыру үшін есеп операциялары мен өткізбелерінің айтарлықтай көлемi керек, көптеген банктер осы шарттарды қолданғаны үшін төлем белгiлейдi. Бұл кезде төлем мөлшерi бiр ай көлемiнде жазылатын чектер саны мен депозиттер мөлшерінің өзгеруiмен өзгертiледi. Егер салымшы бiр ай көлемінде шотта банктің өзінің коммерциялық мақсаттары үшін қолданылатын жеткiлiктi баланстық қалдықты сақтаса, банктер кейбiр кездерде бұл төлемдердi алудан бас тартады.

     Талап ету  депозиттік шотының ерекшелiктерiне  мыналарды жатқызуға болады:

— ақшаны салуға немесе алуға шектеудiң болмауы;

— ақша шоттан қолма-қол  түрде, сондай-ақ чектер көмегiмен алынуы мүмкiн;

— шот иесi банкке тұрақты  айлық мөлшерде немесе әрбiр жазылған чек үшін коммисия төлеуі;

— Ұлттық банкке ең аз резервтің мерзiмдiк  депозиттермен салыстырғанда үлкен  үлесінің сақталуы.

      Талап ету депозитінің бір түрі банктің клиентпен барлық операциялары есептелетiн контокоррент — бірыңғай шот болып табылады. Контокоррентте банк қарыздары, сондай-ақ шоттан клиент тапсырысы бойынша барлық төлемдер және де шотқа салым, аударым және т.б. түрде түсетін барлық қаржы көрсетіледі. Контокорренттi шот ерекше сенiмдiлiк белгiсi ретiнде тек сенiмдi клиенттерге және бiрiншi сыныпты қарызшыларға ашылады. Шот иесi шығындардың түсiмдерден артуы кезiнде әрбiр жеке жағдайда, арнайы рәсімдеусіз-ақ банкпен жасалған келiсiмге сәйкес анықталған сома шегiнде несие алуға мүмкiндiгi бар.

      Талап ету депозитiне  сондай-ақ ағымды овердрафт шотын  жатқызуға болады, овердрафт —  банк пен клиент арасындағы  келісiмге сәйкес, банк анықтаған  мөлшерде шотта бар қаржы көлемiнен  артық соманы алуға мүмкіндік беретін шот, бұл да несие алмасуды бiлдiредi Овердрафтың контокорренттен айырмашылығы кездейсоқ сипатты болуында. Атап өтетiн жайт, овердрафт шоты қосымша депозиттік шоттар ашу мүмкiндiгiн шектемейдi. Овердрафт ағымды шоты жеке және заңды тұлғалардың уақытша шығындарын жабу үшін ашылады.

      Талап ету депозитінің  басқа бiр түрі — нау-шоттар  — пайыздық мөлшерінің жоғары  шегі жоқ шоттар, яғни ол қалқымалы  болуы мүмкін. Супернау-шоттар —  бұл қолма -қол ақшаны қолдану  шоттары оларды ашу кызметтер кешенiн ұсынады.

       Депозиттік шоттардың  келесi түрі — автоматтық аудару  шоттары (АТS-шоттар). Жинақ шоттарынан  ақша қаржыларын автоматты түрде  аударуға мүмкіндік беретiн, чектердi  жабу үшін чектiк депозиттерге  пайыз әкелетiн депозиттің түрі. Банктер салымшының келiсiмiн жетекшiлiкке ала отырып пайыз әкелетiн шоттарды талап етуге несиенің артуын жабу немесе чектiк шоттардағы ең аз балансты көтеру талабы туыдаған кезде автоматты түрде қосады. Мұндай тәжірибе салымшыға өте аз соманы салымда талап етуге дейiн сақтауға және бiр мезетте шоттар бойынша автоматты түрде аударылған пайыздар алуға мүмкіндік бередi.

      Бұл депозиттерден  тыс көптеген банктердің баланстық  есеп берулерiне «банк қызметкерi  жазған чектер және куәландыратын  чектер» деп аталатын шағын баптар енгiзiлiп жүр. Куәландырылған чектер — банк қызметкерлерi беретiн төлемi кепiлденген чектер. Банктер чектi куәландыру кезiнде, куәландырылған чекте керсетiлген соманы салымшы шотынан алады және оны жеке шотта ұстайды. Сонымен қатар, чектi банк қызметкерлерiнің бiрi немесе банктің меншiктi шығындарын төлеу үшін кассир жазған жағдайда, соңғысы ол бойынша төлемдердің жүргiзiлуiн күте отырып, қызметкерлер жазған чек сомасына теңестiрiп депозит құрайды. Талап ету депозиттерi бойынша эксплициттiк пайыздың кiрiстер төленбеуiне байланысты банктің көтеген клиентттсрi осы типтес депозиттердегi қаржыларының мөлшерін төмендетуге тырысады. Шығынды азайтудың осы тұрғыдағы әдістерiнің бiрi автоматты тазалау шоттары қолданылатын мүмкіндіктердi пайдалану. Мұндай шоттармен ағымдағы операцияларды жүргiзе отырып, банк клиентпен келiсiлген аз шектен асатын кез келген ақша сомасынан шотты “тазартады” немесе оларды аударады, оларды пайыздық кiрiс әкелетін қаржылық құралдарға орналастырады, мысалы, қайта сатьш алу туралы мәмiлеге, яғни операцияны банк күнде iскерлiк күн соңында орындайды. Мұндай жағдайларда, банкке бұл операцияны өткізуге қажеттi чектер төлемге түскенде, қаржылар қайтадан талап ету депозитiне аударылады.

      Көптеген банктер  өзінің клиенттерiнен компенсациялық балансты ұстануды талап өтедi, бұл талап ету салымдары бойынша пайыздық кiрiс әкелмейтiн нысанды, яғни банктерге банктiк қызметтердi төлеу үшін қажет. Компенсациялық баланс яғни ақша корларын тартуға орташа шығындарды азайту жолымен қорлардың орташа құнын төмендету айтарлықтай тиiмдiлiк бередi. Кейбiр жағдайларда компенсациялық баланс неие ұсыну, сондай-ақ банктiк карыз бойынша пайыздық төлемдер туралы келiсiмдi ұстану қызметтерi үшін төлемдi ұсынады.

     Депозиттің келесi  тобы — жинақ салымдары. Жинақ депозит туралы келiсiм (1 -қосымша) негiзiнде ашылады. Қазiргi кезде жинақ депозиттерiнің басты типi жинақ кiтапшаларындағы шоттар, жинақ салымының жағдайы туралы жазбасы бар шоттар, сондай-ақ ақша нарығының депозиттік шоттары болып табылады.

   Жинақ кітапшаларындағы шоттар — бұл жедел алуға болатын, пайыз әкелетiн чектiк емес депозиттер.

    Олардың ерекшелiктерiне  мыналар жатады:

— кiтапшалы жинақ салымында  тұрақты мерзiмiнің болмауы;

— банктер салымшылардан ақша қаржысын алу туралы алдын ала хабарлауды талап етуге құқылы болса да, бұл шоттардан ақша қаржыларын алуда банктер ол талапты аз қояды;

— шоттың жоғары шегiн белгiлеу  мүмкіндiгi;

— салым иесiнің шоттан ақша алу  немесе салу үшін жүргiзiлген операциялардың барысы жазылатын жинақ кiтапшасын ұсыну міндеттемесi;

— шоттағы міндетті ең аз баланстық  қалдық мазмұны туралы талаптардың  болмауы.

     Жинақ салымының жағдайы  туралы жазбасы бар шотттар  жинақ кiтапшаларындағы шоттарға  ұқсас, алайда олар үшін шот  жағдайы туралы кезеңдiк жазбалар  жазбаның жүргiзiлу тұрғысынан жинақ кiтапшаны ауыстырады. Олар бойынша осындай пайыз төленедi және олар осындай функцияны орындайды.

      Ақша нарығының  депозиттік шоттары алғаш рет  1982 жылы енгiзілген жинақ салымдарының  бiр түрін ұсынады. Қазiргi кезде оларда жинақ кiтапшасындағы шоттармен салыстырғанда, ол бойынша пайыз мөлшерi нарықтың пайыздық мөлшерлерiнiң өзгеруiмен реттелетiндiгiн және бұл шоттарды қолдану кезiнде операцияларды тiркеу үшін жинақ кiтапшасының тосылмайтындығын есептемегенде,көптеген ұқсас сипаттары бар.

    Жинақ салымдарының ерекшелiгi  мынадай:

— бұл шоттардың анықталған мерзiмдерi жоқ;

— салымда ақша нарығының депозиттік шотынан қаржыларды бiрдей ала алады;

— бастапқыда бұл шоттар бойынша  ең аз баланстық қалдық талап етiлген, қазiр банктер оны сақтауды талап етпеуге құқылы;

— осы шоттар бойынша салымшы  чектердің тек санаулы шектелген  санын жазуға құқылы;

— бұл шоттар қызмет жасау мақсатында емес, жинақ мақсатында қолданылады;

— банк шығындарын өтеу мақсатында шот иесiнен белгiленген төлем алынады;

— егер салымшылар —  корпорация болса, банктер осы шоттар бойынша белгiленген резервтi сақтауға мiндеттi.

      Кең  тараған топтардың бiрi — мерзiмдiк  салымдар, оған мерзiмдiк салымдар  және салымды алу туралы алдын  ала хабарлауы бар салымдар  кiредi. Бұл салымдар неғұрлым ұзақ мерзiмге, яғни бiр айдан кем емес мерзiмге салынады. Салымшылар басқа депозиттерге қарағанда неғұрлым үлкен пайыз алады және салым салымшыға алдын ада келiсiмде көрсетiлген мерзiмде қайтарылады. Банктер салымды өз жарауы бойынша келiсілген мерзiм ағымында толық пайдалана алады. Депозиттің бұл типiн ашу үшін мерзiмдiк депозит туралы келiсiм жасалынады ( 2- қосымша). Бұл салымдар қабылданатын мерзiм 4 топқа бөлiнедi:

— 30 күннен 89 күнге дейiн;

— 90 күннен 179 күнге дейiн;

— 180 күннен 359 күнге дейiн;

— 360 күннен жоғары.

    Мерзiмдi салымнан  қаржы алу үшін банкке күнi  бұрын хабарланған салымшының  арнайы өтiнiшiнiң түсуi талап етiледi, оның мерзiмi келiсiмде көрсетiледi. Бұл мерзмге сәйкес пайздық  мөлшер белгiленедi. Егер клиент  банктi қаржы алу туралы хабардар етсе, банк болатын өзгерістердi ескере отырып, өзінің активті операцияларын басқа көз есебiнен қайта қаржыландырады, қаржыларды алу кейбiр шығындармен байланысты, сол себептi банк клиент кiрiсiн азайтуға құқылы.

     Депозиттердің төртiншi тобы — бағалы кағаздар, депозиттер түрі ретiнде былайша бөлінедi:

— аталған банкке тиесiлi кәсіпорындар мен ұйымдардын, кооперативтің, акционерлiк қоғамдар мен компаниялардың акциялары және облигациялары;

— сақтаудағы және қарызды  қамтуға қабылданған акциялар мен облигациялар;

— шетел операциялары бойынша құндылықтар мен құжаттар;

— Депозиттік сертертификаттар.

     Депозиттік сертертификаттар қаржылық құралдардың ең бір кең тараған түрі.

Депозиттік сертификат — эмитент банктің ақша қаржыларының салымы туралы,салымшы немесе оның құқық кабылдаушының мерзiмi аякталғанда салым бойынша салым сомасын және ол бойынша пайыз алу құқын куәландыратын жазбаша куәлiк.

       Депозиттік  сертификат — кiрiстi бағалы қағаздың  бiр түрі, сол себептi ол сатылған  тауар немесе көрсетiлген қызмет үшін есеп айырысу немесе төлем құжаты болып саналмайды. Сондай-ақ оларды бiр заңды тұлғадан екiншiсiне жолдауда шектеулер болады. Талап ету құқын ұсыну — цессия, ол Депозиттік сертификаттың сырткы бетінде екi жақта мәмілемен ресiмделедi: өз құқын ұсынушы тұлға — цедент пен құқық алушы цессионарий. Сертификатты қайтару мерзiмi жеткенде, банк сертификатты және қаржы түсетiн шот көрсетiлген салымшы өтінішіне қарсы төлем жасайды. Банк талап ету құқын ұсыну туралы келiсiмнің үздіксіз орындалуын, сондай-ақ өкiлеттi тұлғалар аты-жөнiн, мөрінің және қолдарының сәйкестiгiн тексередi.

Депозиттік сертертификаттардың екi түрі болады:

— жолданбайтын — салымшыда  сақталады және төлем мерзiмi жеткенде банкке    ұсынылады;

— жолданатын — екiншi нарықта сатылуы немесе басқа тұлғаға өтуi мүмкін.

     Жолданатын  депозиттік  серсертификаттар капиталды  кез келген мерзiмге тиiмді  инвестициялауға  көмектеседi ал  қажет болған жағдайда сертификаттардыды  тез қолма-қол ақшаға ауыстыруға  болады.