Қылмыстылық ұғымы

Ұсынылатын  әдебиеттер: 

  

1. Алауханов Е.О. Криминология: Оқулық. - Алматы: Жеті жарғы, 2005.
2. Криминология: Дәрістер курсы (жауапты ред. И.Ш. Борчашвили). Астана: Дәнекер, 2005.
3. Криминология және қылмыстың алдын алу: Сызбалар альбомы Құрастырған: М. Қ. Ынтықбаев, С. Қ. Алтайбаев. — Қарағанды: Б. Бейсенов атындағы Қарағанды заң институты, 2010. — 136 б.
4. Қазақстан Республикасының 2010 жылдың 29 сәуірдегі «Құқық бұзушылық профилактикасы туралы» Заңы.
5. Комментарий к Закону Республики Казахстан «О профилактике правонарушений» /Под общ. Ред. И.И. Рогова, С.С. Молдабаева. – Алматы: ТОО «Издательство «Норма-К», 2011. – 100 б.
6. Алауханов Е.А., Зарипов З.С. Профилактика преступлений. Учебник. – Алматы: Заң әдебиеті, 2008. – 376 б.
7. Криминология. (ответ. ред. Рогов И.И., Балтабаев К.Ж.) – Алматы: ТОО «Издательство «Норма-К», 2004. – 336 б.
8. Алауханов Е.О. Криминология (Қылмыстану) Оқу құралы (Конспекті үшін). - Алматы: «Қазығұрт» баспасы, 2006. – 120 бет.
9. М.Қ. Ынтықбаев, С.Қ. Алтайбаев. Криминология бойынша жаттығулар жинағы. – Қарағанды: Қазақстан Республикасы ІІМ Б.Бейсенов атындағы Қарағанды академиясы, 2011. – 32 б.

 
 
 
 
 
 
 
 

1. Қылмыстылық ұғымы және негізгі  белгілері

 

    Таптық  қоғамда пайда болған қылмыстылық  тиісті бір қоғамдық қауымдастықта өзіне тән нысандарға ие болды. Қылмыстылық қоғам үшін объективті түрде ғана қауіпті емес, гуманистік қағидаларға кереғар әлеуметтік үрдіс болып табылады.

    Таяудағы  уақытқа дейін арнаулы әдебиеттерде қылмыстылық тиісті бір мемлекетте белгілі бір кезеңде жасалған қылмыстардың жиынтығынан қалыптасатын  жаппай бұқаралық, тарихи, өзгермелі, әлеуметтік қылмыстық-құқықтық сипатқа ие таптық қоғамдағы құбылыс деп түсіндіріліп келді.

    Тіпті, «қылмыстылық» өзінің құрамына әралуан  күтпеген, кездейсоқ, төтенше құбылыстар жиынтығын топтастыратын болғандықтан, оның жалпы ұғымына күдіктер білдірілгені де ақиқат.

    Қылмыстылық жекелеген қылмыстардың жиынтығын  құрамайды дейтін болсақ, оның  «дербестігі» өзіне тән белгілі бір жағдай мен мән-жайларға байланысты болар еді.

    Бәрінен бұрын айтқанда, қылмыстылық –  жалпыәлеуметтік жағдайлардың ерекшеліктеріне бағынышты заңды құбылыс, сонымен қатар жекелеген қылмыстар белгілі бір жағдайға байланысты туындап және кездейсоқтық сипатқа ие болады.

    Қылмыстылықтың  дербестігі оны құрайтын жекелеген қылмыстарға байланыстылығы оның мазмұнынан, сондай-ақ оның қоғамға қауіптілігінен байқалады. Н. Ф. Кузнецованың «қоғамға қауіптілік» белгісінің «қылмыстылық» ұғымының анықтамасына енгізілмеген дегеніне келісуге болмайды. Қоғамға қауіптілік – осы құбылыстың әлеуметтік мәнін көрсететін қылмыстылықтың ең негізгі белгілерінің бірі. Мұнымен бірге, ол жекелеген қылмыстың қоғамдық қауіптілік «қосындысына» қосылмайды, дербес мазмұн мен мағынаға ие болады. Айта кету керек; әлеуметтік жағдай ғана қылмыстылыққа әсер етпейді, сол сияқты қылмыстылық та әлеуметтік жағдайға кері әсерін тигізеді.

    Сонымен қатар, қылмыстылықтың қоғамдық қауіптілігі  мынада, бұл құбылыс (жекелеген қылмыс емес) қоғамның әлеуметтік дамуын тежейді және оның алдында тұрған міндеттерін шешуге қиындық тудырады.

    Кейбір  ғалымдар қылмыс пен қылмыстылыққа  сапасы жағынан әрқилы құбылыс деп қарау жөнінде пікір айтады. Мұндай тұжырыммен келісуге болмайды, өйткені мұндай ойлар қылмыс пен қылмыстылықтың арасындағы байланыстарды үзіп оны жоққа шығарады және осы ұғымдарды абстрактілі теорияға айналдыруға итермелейді.

    Қылмыстылықтың  мәнін жекелеген қылмыстардың жиынтығы арқылы ғана танып-білуге де болмайды. Экономика, идеология, мәдениет, әлеуметтік психология және сол сияқты салалардың қайшылықтарынан туындайтын әлеуметтік шындықтың басқа да құбылыстарын ескеру қажет. Тоқ етерін айтқанда, қылмыссыз қылмыстылық  болады деп ой тұжырымдауға мүлдем болмайды (А. Б. Сахаров, Д. Блувштейн, А. М. Яковлев).

    Қылмыстылық – бұл өзінің бойына белгілі бір қоғамда белгілі бір кезеңде жасалған, белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштермен (жай-күйі, деңгейі; қозғалысы, құрылымы, сипаты және басқалары) сипатталатын барлық қылмыстардың жиынтығын шоғырландырған әлеуметтік-құқықтық құбылыс.

    Қылмыстылықтың  келесідей тектік белгілерін бөліп  көрсетуге болады: тарихи өтпелі және құбылмалы сипаты, антогонистік таптардың болуы, әлеуметтік-құқытық табиғаты.

    Қылмыстылық тек қана қоғамда орын алады және ол тек қана әлеуметтік себептерден  туындайды. Қылықтарды рұқсат етілген  және тыйым салынған деп бөлудің, белгіленген тыйым салуды бұзғаны үшін жазалаудың өзі тіптен әлеуметтік феномен. Осыған байланысты осындай бөлушілік пен оны бұзушыға деген жауаптылық шарасын белгілейтін қылмыстық заңда осы әлеуметтік себептерге орай пайда болды. Қылмыстық-құқық саласында қалайда қателіксіз төрелік етудің, соның ішінде қандай қоғамның (билік етуші таптың ба) мүддесін қорғау жөнінде белгіленген шек пен өлшем жоқ. Осыған орай, қылмыстық заң қоғамдық-саяси жүйеге зиян келтіретін кез келген іс-әрекетті қылмыстық (және жазаланатын) деп санайды.

    Қылмыстылық — нақты-тарихи құбылыс. Ол адамзат  қоғамы дамуының белгілі бір кезеңінде  пайда болған, оның тууы жеке меншіктің, қоғамды тапқа бөлудің тууымен  және мемлекеттік биліктің пайда  болуымен және қоғамдық қатынастардың  жетілдірілуімен байланысты.

    Қылмыстылық анықтамасында көрсетілген жалғыз-ақ тектік белгі — ол мемлекетте (аймақта) жасалған барлық қылмыстардың жиынтығы. Қылмыстылықтың мәнді белгісі — оның қылмыстық-құқықтық сипаты. Осы белгі ғана қылмыстылықты құқық бұзушылықтар мен келеңсіз құбылыстардың жиынтығы екендігін көрсете алады.

    Криминология  ғылымы кейбір ғалымдардың құқықтық және морал,дық нормаларға қайшы  келетін қылмыстылық ұғымына  көрінген қылық-әрекеттерді тықпалайтын  тұжырымдарын жоққа шығарады.

    Көрініп тұрғанындай, «қылмыстылық» ұғымы мұқият зерттеу мен зерделі көзқарасты талап етеді. Осыған орай, Қазақстан Республикасы құқықтық реформасының Мемлекеттік бағдарламасында осы құбылыстың анықтамасын қазіргі жағдайға лайықтап белгілеу қажеттігі де айтылған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Қылмыстылықтың  сандық және сапалық сипаттамасы

 

    Қылмыстылықтың  сандық және сапалық қасиеттермен сипатталады. Қылмыстылықтың сандық көрсеткіштері деңгейі мен қозғалысы (динамикасы) болып табылса, сапалығы – оның құрылымы болып табылады. Бұл көрсеткіштер бір-біріне байланысты әрі бір біріне бағынышты. Осылардың біреуі өзгерсе жалпы қылмыстылықты тұтастай өзгеріске ұшыратады.

    Қылмыстылықтың  бәріне бірдей сипаттама – олардың  жай-күйі.   

    Қылмыстылықтың  жай-күйі – бұл белгілі бір  аумақта, белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың және оларды жасаған адамдардың сандық көрсеткіші.

    Қылмыстылықтың  нақты жай-күйі көп жағдайда мәлім  бола бермейді, өйткені қылмыстардың біраз бөлігі көбінесе тіркелмей қалады. Қылмыстылықтың мұндай көлеңкеде қалып қоятын жай-күйі шетелдік криминологтар үшін оны «күңгірт есеп» деп атауына негіз болды. Қылмыстылықтың есепке, яғни тіркеуге енгізілмей қалған бөліктері латентті, яғни жасырын қылмыстылық деп аталды.

    Қылмыстық статистика мәліметтері бойынша қылмыстылықтың жай-күйіне баға берген кезде осы жоғарыда айтылған мәселені естен шығармау керек.

      Деңгей белгілі бір аумақта  белгілі бір кезең ішінде тұрғындар  санына шаққандағы қылмыстың  санымен (мәселен, 10 немесе 100 мың адамға шаққанда). Деңгейді кейде қылмыстылық коэффициенті деп атайды. Қылмыстық коэффициенті төмендегі формула бойынша есептеп шығарылады.

                     П

              К= –––  • 100000,

                     Н

    бұл жердегі К – қылмыстылық коэффициенті, П – қылмыстың саны, Н – тұрғын халықтың саны (жаппай немесе 14 жасқа дейінгілер және одан жоғары).

    Коэффициенттер әкімшілік-аумақтық бірлігі мен халқының саны әртүрлі жерлердегі, сондай-ақ әртүрлі кезеңдегі қылмыстылық көрінісін және ондағы өзгерістерді салыстыруға жағдай туғызады.

    Сонымен бірге, қылмыстылықтың деңгейін нақтырақ анықтау үшін барлық халықты санамай-ақ, қолданыстағы заңнамаларға сәйкес жасаған қылмыстары үшін жауапқа тартылады-ау деген белгілі бір жастағы адамдар тобын ғана алуға болады ¹.

    Қылмыстылықтың  құрылымы оның ішкі мазмұнын ашады, қылмыстық-құқықтық, криминологиялық,  әлеуметтік-демографиялық және басқа түрлі топтық белгілермен көрінетін белгілі бір аумақта белгілі бір кезең ішінде жасалған қылмыстар мен жекелеген қылмыс түрлерінің арасындағы арақатынасты бейнелейді.

    Басқаша айтқанда, қылмыстылық құрылымы –  оның құрылысы мен мазмұны. Қылмыстылықтың құрылымына қарап, онымен күрестің «басты соққысының» бағыт-бағдарын белгілеуге болады.

    Құрылым көрсеткіштері қылмыстылықтың түрі деп аталатын белгілі бір қылмыстың (қылмыскердің) үлес салмағын анықтайды.

    Қылмыстылықтың  құрылымын анықтаудың негізгі бірнеше жолдары бар.

    Біріншіден, қылмыстылыққа кеңістік-уақыттық құрылым  тән. Қылмыстылықты құрайтын іс-әрекеттер қалай дегенмен белгілі бір кеңістікте және белгілі бір уақытта (мысалы, тәуліктің мезгілі, аптаның күні және басқа) жасалады.

    Екіншіден, қылмыстылықтың құрылымын іс-әрекеттердің қауіптілігінің әрқилы дәрежесін негізге  ала отырып ашуға болады. Осыған байланысты қылмыстылықтың – аса ауыр қылмыс, ауыр қылмыс, орташа ауырлықтағы қылмыс, онша ауыр емес қылмыс сияқты элементтерін айырып көрсету негізге алынады.

    Үшіншіден, қылмыстылық құрылымында қылмыстық  қол сұғу объектісі мен кінәлінің  жасалған әрекетке психикалық қатысы сияқты маңызды қылмыстық-құқықтық белгілерін қарастыруға болады. Қылмыстылық құрылымы өзінің көлемі жағынан конституциялық құрылыс негіздеріне және мемлекет қауіпсіздігіне қарсы бағытталған қылмыс, меншікке қарсы, адамға қарсы қылмыс түрлері жиынтығымен көрінеді.

    Психикалық  қатыстылығы жағынан қылмыстылықтың қасақаналықпен және абайсыздықпен  жасалған қылмыс деген екі құрылымдық элементі (түрі) орын алады.

    Төртіншіден, қылмыстылық элементтерін кінәлі адамның белгілері бойынша айыруға болады. Мұндай белгілердің қатарына қылмыскердің жынысы, жасы, бұрын сотталғандығы, қылмысты бірінші рет және бірнеше қайталап жасауы, әлеуметтік жағдайы және басқалар жатады.

    Ішкі  істер органдарының алдын алу  жұмыстары тұрғысынан алғанда қылмыстылықтың құрылымдық элементтерін әлеуметтік өмірде, тұрмыста, демалыс кезінде, өндірістік қызметте жасалған қылмыстар бойынша айыру ерекше орын алады.

    Қылмыстылықтың  сипаты аса қауіпті деген қылмыстардың санымен және қылмысты жасаған адамның  мінез-құлық сипатымен анықталады. Осы көрсеткіштер тұрғысынан алғанда криминалдық кәсіби шеберлік, ұйымдастырушылық, жағдаймен санасушылық және басқа да сапалық қасиеттер анықталады.

    Қылмыстылықтың  жай-күйі, деңгейі, құрылымы қозғалыспен  талдануға тиіс.

    Қылмыстылықтың  қозғалысы – бұл белгілі бір  уақыт ішіндегі өзгеріс барысы, оның айырылмас қасиеті.

    Қылмыстылық қозғалысы белгілі бір уақыт  ішіндегі қылмыстылықтың өзгеруімен өлшенеді. Ол төмендегідей үш факторға байланысты:

    Бірінші фактор – қылмыстылыққа себеп болатын белгілі бір әлеуметтік үрдістердің қозғалысы. 

    Екінші  фактор – қылмыстық заңнамалар өзгерістерінің көлемі мен сипаты (егер жаңа іс-әрекеттер  қылмыс деп танылатын болса, қылмыстылық өседі, ал егер қылмыстық қасиеті кемісе – төмендейді).

    Үшінші  фактор – қылмысты әшкерелеудегі  құқық қорғау органдарының белсенді құлшынысының артуы.

    Кейінгі кездері көбінесе, қылмыстылықпен күрес  жолында мемлекет пен қоғамға  материалдық немесе басқа да шығын  келтіретін (қылмыстың бағасы деп  аталатын) қылмыстың көлемі мен сипатын  есепке алу жөніндегі ой-пікірлер жиі айтылып жүр. Өкінішке орай, қылмыстылықты шын мәнінде нақты да толығымен өлшеп-пішудің әдістемесі әзірше жоқ.

    Қылмыстылықтың  дәлме-дәл нақты көрсеткіштері, оларды талдау мен жүргізе білу ішкі істер  органдарының іс-тәжірибесі үшін, талдау жұмыстары мен басқару және шұғыл  шешім қабылдау үшін өте қажет-ақ.