Мұрагерліктің түсінігі және мұрадан бас тарту

 

- Өсиет қалдырушының өсиетті құруға байланысты пайда болатын мәселелеріне талдау жүргізу,

 

- Мүліктің жеке түрлерін мұраға қалдыру ерекшеліктеріне талдау жүргізу;

 

- ҚР-ның мұрагерлік құқық туралы қазіргі қолданыстағы заңнамалар бойынша сот тәжірибесіндегі істерді саралау және оны зерттеп білу.

 

2.2 Мұрагерлік объектілері. Мұраның құрамына кірмейтін мүліктер

 

Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиесілі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс болуына байланысты қолданылуы тоқтамайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.

Мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты мына құқықтар мен міндеттер:

 

- егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгіленбесе, заңды тұлғалар болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы;

 

- өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянды өтеу құқығы;

 

- алименттік міндеттемелерден туындайтын құқықтар мен міндеттер;

 

- зейнетақы төлеу, жәрдемақы және еңбек пен әлеуметтік қамсыздандыру туралы заң актілерінің негізінде басқа да төлемдер төлеу құқығы;

 

- мүліктік құқықтармен байланысы жоқ жеке мүліктік емес құқықтар мұраның құрамына кірмейді.

Мұра қалдырушыға тиесілі болған жеке мүліктік емес құқықтар мен басқа да материалдық емес игіліктерді мұрагерлердің жүзеге асыруы және қорғауы мүмкін.

Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиеселі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс болуына байланысты қолданылуы тоқталмайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.

 

2.3 Мұрагерлік негіздері. Мұраның ашылу орны мен олардың мағынасы

 

Мұрагерлік өсиет және (немесе) заң бойынша жүзеге асады.

 

Өсиет қалдырылмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқындалмаған кезде, сондай-ақ Азаматтық Кодексте белгіленген өзге де жағдайларда мұрагерлік заң бойынша орын алады.

Мұра азаматтың қайтыс болуы немесе оны қайтыс болды деп жариялау салдарынан ашылады. Мұра қалдырушының қайтыс болған күні, ал оны қайтыс болған деп жариялаған кезде, егер сот шешімінде басқа күн көрсетілмесе, азаматты қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешімі күшіне енген күн мұраның ашылу уақыты болып табылады.

Мұра қалдырушының соңғы тұрған жері, ал егер ол белгісіз болса - мүліктің немесе оның негізгі бөлігінің орналасқан жері мұраның ашылу орны болып табылады.

 

2.4 Мұраның ашылуы, мұраны қабылдау

 

Мұраның ашылуы мұра қалдырушы адам қайтыс болғаннан кейін ашылған. Ашылған сәттен бастап, мұрагерлер шақырыла бастаған. Мұра ашылғанымен архаикалық кезеңдерде қабылданбаған мұра иесіз мүлік жағдайына теңестірілген. Бұл жағдайда кез- келген тұлға мұра ашылысымен заттарды кемінде 1 жыл аралығында иеленіп алса, меншік иесі болып саналған. Ал классикалық кезеңде «жатып қалған мұра» қайтыс болған адамның есебінде тұрған.

Мұрагер мұрасын қабылдаған кезде өз еркін тікелеі білдірумен көрсетсе, кейінгі Юстианин құқы және преторлық құқық бойынша өз жүріс-тұрысы арқылы байтқатқан.

Егер мұрагердің мұраға деген құқы танылмаса, ол мұраны қайтару туралы ерекше цивильдік талап қоюға құқы болған, мұндай талап ерекшелігіне қарай виндикациялық талапқа ұқсас болған. Егер мұраны қабылдаудан өсиет бойынша немесе заң бойынша мұрагерлер бас тартқан жағдайда онда иесіз қалған мұра болып есептелмеген. Ежелгі құқықта мұндай мүлік ешкімдікі емес, иесіз деп саналатын, яғни кез-келген тұлға ерікті түрде қабылдап алуға құқығы болған.

Мұрагерлік және оның одан кейінгі жағдайлары. Жатқан мұра. Мұра қалдырушы өлімі кезінде мұраның ашылуын мұрагерлікке ие бола алатындар, шамалап алынғандар қатыса алады. Ашылу сәтінде қатысқандар әлі мұрагерлікке ие емес.

  Мұраның ашылу және қабылдану кезеңінде «жатқан» деп аталады. Бұл мұра өзінің иесін тосып жатқан затқа ұқсайды.

Қазақстан Республикасының АК-нің 118-бабының 1-3-бөлімдеріне және 155-бабының 1-бөлімдеріне сай, қозғалмайтын заттарға меншiк құқығы мен басқа да құқықтар, бұл құқықтарға шек қою, олардың пайда болуы, ауысуы және тоқтатылуы мемлекеттiк тiркелуге тиiс. Меншiк құқығы, шаруашылық жүргiзу құқығы, оралымды басқару құқығы, бiр жылдан астам мерзiмге жер пайдалану құқығы, бiр жылдан астам мерзiмге пайдалану құқығы, жылжымайтын мүлiктi кепiлге беру, жылжымайтын мүлiкке рента, сенiм бiлдiру арқылы басқару құқығы мемлекеттiк тiркеуден өткен кезден бастап пайда болады. Егер заңнамалық актілерде өзгеше көзделмесе, заңнамалық актілерге сәйкес мемлекеттік немесе өзге де тіркелуге тиіс мәмілелер тіркелгеннен кейін жасалған болып есептеледі. Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде ресімделуге тиіс және заңнама талаптарының бұзылуына сілтеме жасалғанда ғана мүмкін болады.

 Қазақстан Республикасының «Нотариат туралы» Заңының 71-бабына сай, нотариус заң бойынша мұраға құқық туралы куәлiк берген кезде тиiстi айғақтарды талап ету арқылы мұра қалдырушының қайтыс болу фактiсiн, мұраның ашылған уақыты мен жерiн, мұраға құқық туралы куәлiктiң берiлуi жөнiнде өтiнiш берушi адамдарды заң бойынша мұраны иелену үшiн негiз болып табылатын қатынастардың болуын, мұралық мүлiктiң құрамы мен тұрған орнын тексередi. Егер заң бойынша бiр немесе бiрнеше мұрагердiң мұраны иеленуге тарту үшiн негiз болып табылатын айғақтарды табыс етуге мүмкiндiгi болмаған жағдайда, олар мұраны қабылдаған және мұндай айғақтарды табыс еткен басқа мұрагерлердiң бәрiнiң келiсiмiмен мұраға құқық туралы куәлiкке енгiзiлуi мүмкiн.

    

1042-бап. Мұраның ашылуы

       1. Мұра азаматтың қайтыс болуы немесе оны қайтыс болды деп жариялау салдарынан ашылады.

      2. Мұра қалдырушының қайтыс болған күнi, ал оны қайтыс болған деп жариялаған кезде, егер сот шешiмiнде басқа күн көрсетiлмесе, азаматты қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешiмi күшiне енген күн мұраның ашылу уақыты болып табылады.

      3. Егер бiрiнен кейiн бiрi мұрагер болуға құқылы адамдар бiр күнде қайтыс болса, олар бiр мезгiлде қайтыс болған деп танылады және олардың әрқайсысынан кейiн мұрагерлiк ашылады да олардың әрқайсысының мұрагерлерi мұрагерлiкке шақырылады. 

 

       1043-бап. Мұраның ашылу орны

       Мұра қалдырушының соңғы тұрған жерi, ал егер ол белгiсiз болса - мүлiктiң немесе оның негiзгi бөлiгiнiң орналасқан жерi мұраның ашылу орны болып табылады.

2.4 Юстиниан құқығындағы мұрагерлік

 

Юстиниан бойынша мұрагерлік тәртібі оның новеллаларында көрсетілген. Оларда бірінші класс мұрагерлері: ұлдары, қыздары, немелері т.т. Жақын дәрежедегілер қашық дәрежедегілерді ығыстырады. Мысалы, балалары болса, немерелер мұраға ие бола алмайды. Егер мұра беруші өлімі кезінде оның балалары, немелері аман болса, онда немерелері әке, шешесімен қалған аталарының мұрасына ие болады. Мұндай мұра иемдену түрін - мұра иемденудің таныстыру құқығы арқылы қолданылатын түрі.

Белгілі бір адам мұрагер бола тұра ол тек тиісті құқыққа ие болады және өсиет қалдырушының міндеттеріне жауап беруші болып саналады. Ал, иегер мұараның көп бөлігі қарыздардан тұрса да, мұрагердің мұраны қабылдауы тиіс.

Юстиниан құқығында егер мұрагер заңгерлердің көмегімен мұраға қалдырылған мүліктің бағасын құнын (инвентарын) шығарса онда оның мұраның кредиторларының алдындағы міндеті азаяды. Бұл жеңілдік “benefi cium inventarii” -деп аталатын және мұраның бағалануы және инвентары мұрагердің мұра ашылғаны туралы білгеннен бастап, 3-ай ішінде жасалуы тиіс.

Benefi cium inventarii - тек егер мұрагердің өз мүлікі арқылы өсиет қалдырушының қарыздарының төлеу қауіпі төнгенде ғана іске асатын немесе қолданылатын. Бірақ жағдай басқаша болуы мүмкін: Мұрада актив пассивтен көп бірақ мұрагердің өз қарыздары жетеді. Мұндай жағдайда қабыл алынған мұра өсиет қалдырушымен мұрагердің қарыздарының тоғысуына алып келеді. Ал, өсиет қалдырушының кредиторлары өздерінің қарыздарын қосылған мүліктің талап етуіне болатын. Мұрагердің қарызынның көптігіне байланысты өсиет қалдырушының кредиторларына өздерінің қарыздарының қайтпау қауіпі төнеді.

Мұраның кредиторларының мүддесін қорғау үшін преторлық эдиктпен beeficiumseparationis яғни, бөліну жеңілдігі бекітілді. Бұл жеңілдік бойынша мұраға қалған мүлік мұрагердің мүлкінен бөлінетін және бірінші кезекте мұраға қалған мүлік кредиторлардың арызын беруге жұмсалатын. Ал, сонан соң легатарилердің мүліктерін қайтаруға жұмсалатын. Егер осы шарттардың барлығы орындалып болған соң мұраға қалған мүліктен қалдық қалса, мұрагердің кредиторларының қарызын қанағаттандыруға жұмсалады. Мұраны қабылдап алу мұрагермен өсиет қалдырушының арасында болған сервитуттарды, олардың арасындағы қарыздарды жойып жіберетін. Өйткені, рим құқығы бойынша бір тұлғаның өзіне қарызы немесе өзінің мүлкіне деген сервитуты болуы мүмкін емес еді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ӨСИЕТ БОЙЫНША ЖӘНЕ ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛІК

 

2.1 Өсиет бойынша мұрагерлік

 

       Мұрагерлік құқық азаматтық құқыктың бір бөлігі болып табылады. Мұрагерлік құқық - қайтыс болған адамның мүлкінің мұрагеріне көшу тәртібін белгілейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мұра азаматтың қайтыс болуы немесе оны қайтыс болды деп жариялау салдарынан ашылады.

       Мұра екі түрде қалдырылады: заң және өсиет бойынша.

       Мұра қалдырушы қайтыс болар алдында мүлкі жайлы ешкімге өсиет етпесе немесе өсиет еткеннен кейін де мүлік иесіз қалса, мұрагерлер заң бойынша мұраға ие болуға шақырылады.

        Мұрага ие болудың кезектері:

1. Бірінші кезекте, мұраға тең үлеспен мұра қалдырушының балалары, соның ішінде қайтыс болғаннан кейін тірі туған балалары, сондай-ақ мұра қалдырушының жұбайы мен ата-анасы ие болады.

2. Заң бойынша мүрагер болу құқығын, екінші кезекте тең үлеспен мұра қалдырушының ата-анасы бір, ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-сіңлілері (қарындастары), сондай-ақ оның әкесі жағынан да, анасы жағынан да атасы мен әжесі алады.

3. Үшінші кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының туған немере ағалары мен апалары алады. Туыстық дәрежесінің жақындығы ортақ ата-бабасының туу саны негізінде анықталады. Әрбір дүниеге келу бір ата (бір туыстық) дәрежесі деп аталады. Жалпы АК 1064-1068 баптары бойынша мұраға ие болу кезегі жетіге дейін болуы мүмкін. Мұрагерлік кезінде, бір жағынан, асырап алынған және оның ұрпақтары және екінші жағынан, асырап алушы мен оның туыстары қандас туыстарға теңеледі және т. с. с. Жақын туыстар деп ата-аналар, балалар, асырап алушылар, асырап алынғандар, ата-анасы бір және ата-анасы бөлек емес ағалы-інілер мен апалы-сіңлілер, аға-қарындастар, ата, әже немерелерді айтуға болады.

       Әр азамат тірісінде өз дүние-мүлкін кімге болса да мұра етіп қалдыра алады. Өсиет бойынша мұрагерлік дегеніміз - заңда көрсетілген ретпен жасалған азаматтың өз дүние мүлкін кімге қалдыру жөніндегі тірі кезінде жасалған ерікті тапсырмасы. Өсиет жазбаша түрде жасалады. Оны нотариалдық кеңсе немесе жергілікті әкімшілік растайды. Өсиет қағазына мұра қалдырушы қол қояды. Егер халінің нашар болуына немесе басқа себептермен өсиетке қол қоя алмайтын болса, ол үшін басқа адам қол қояды, бірақ бұл кезде оның жанында нотариус немесе басқа лауазымды адам болуға тиіс. Әрекет қабілеттілігі жоқ адам, болмаса өз әрекетінің мәнін түсінбейтін адам өсиет қағазына қол қоя алмайды. Мұра қалдырушы өз өсиетін өзгертуге де, жоюға да ерікті және кейінгі жасаған өсиет қағазы алдыңғыларын жоққа шығаралады.

 

2.2 Өсиеттің күшін жоюы және оны өзгерту

 

        Өсиет бойынша мұрагерлер мыналар болуы мүмкін: 1) заңға сай мұрагерлер; 2) заң бойынша мұрагерлікке кірмейтін бөтен адамдар; 3) мемлекет пен жеке үйымдар.

        Мұра ашылғаннан кейін заңда көрсетілген мерзім ішінде (6 ай, Азаматтық Кодекс 1063-бап) мұрагер ол мұраны қабылдай алады.

Өсиет бойынша мұрагерлік - азаматтың қайтыс болған жағдайда өзіне тиесілі мүлікке билік ету жөнінде өз ықтиярын білдіруі өсиет болып танылады. Өсиетті оны жасаған кезде толық әрекет қабілеттілігі бар азамат жасайды. Азамат өзінің барлық, мүлкін немесе оның бір бөлігін заң бойынша мұрагерлер тобына кіретін де, кірмейтін де бір не бірнеше адамға, сондай-ақ заңды тұлғаларға және мемлекетке өсиет етіп қалдыра алады. Өсиетті өзі жасауға тиіс. Өкіл арқылы өсиет жасауға жол берілмейді Өсиет қалдырушы себебін түсіндірместен заң бойынша мұрагерлер біреуін, бірнешеуін немесе барлығын мұрадан айыруға құқылы. Егер өсиеттен өзгеше туындамаса, заң бойынша мұрагерді мұрадан айыру оның ұсынылу қүкығы бойынша мұрагерлік етуші ұрпақтарына қолданылмайды. Мұра калдырушы өзінің кез келген мүлкі, онын ішінде болашакта сатып алуы мүмкін мүлкі туралы да әкімі бар өсиет жасауға құқылы. Өсиет қалдырушы мұрагерлердін мұрадағы үлесін кез келген түрде белгілеуі мүмкін, әр түрлі мүлікке қатысты бір немесе бірнеше өсиет жасай отырып, өз мүлкіне немесе оның қандай да бір бөлігіне билік ете алады. Мұра қалдырушы жасалған өсиеттің оны жасағаннан кейін кез келген уакытта күшін жоюға және өзгертуге ерікті және күшін жоюдың немесе өзгертудін себебін көрсетуге міндетті емес. Мұра қалдырушының өсиетте өзі мұрагер етіп тағайындаған адамдарға, олар қайтыс болған жағдайда өз кезегінде өсиет еткен мүлікті белгілі бір түрде билік ету міндетін жүктеуге құқығы жоқ.

Өсиет жазбаша түрде жасалады.  Ол нотариалдық кеңсе немесе жергілікті әкімшілікпен расталуы тиіс. ҚР Азаматтық  кодексінің 1051- бабының 1-3 - тармақтарына сәйкес нотариалды түрде куәландырылған өсиетті өсиет қалдырушының өзі немесе  өсиет қалдырушының айтуымен куәнің қатысуы арқылы нотариус жазуы тиіс. Өсиет қалдырушының айтуы бойынша нотариус жазған өсиетті  қол қойылғанға дейін нотариус пен куәнің  қатысуы арқылы өсиет қалдырушы толық оқып шығуға қажет. Егер өсиет қалдырушы дене кемістіктеріне, науқастығына немесе сауатсыздығына байланысты өсиетті өзі оқи алмайтын болса, ол үшін оның мәтінін нотариустың қатысуымен куә оқып береді. Өсиет қалдырушының өсиетті өзі оқи алмауының себептері  көрсетіліп, бұл туралы өсиетте тіисті жазба жасалады.  Егер нотариалды түрде куәландырылған өсиет куәнің қатысуымен жасалса, өсиетте куәнің тегі, аты және тұрақты тұратын жері көрсетіледі. Осындай мәліметтер өсиетке өсиет қалдырушының орнына қол қойған адамға да қатысты  енгізілуі тиіс. Өйткені өсиет қағазына мұра қалдырушы қол қояды. Белгілі себептермен өсиетке қол қоя алмайтын болса, ол үшін басқа адам қол қояды, бірақ бұл кезде оның жанында нотариус немесе басқа лауазымды адам болуға тиіс. Егер мысал келтіретін болсақ, К. деген азамат пәтерін өзімен бірге тұратын әйелге өсиет арқылы қалдырған. Бірақ оның бірінші некеден туған балалары әкелері қайтыс болғаннан кейін  бұл өсиетпен келіспей сотқа жүгінген. ҚР Азаматтық кодексінің 1050 бабына сәйкес өсиетке өсиет қалдырушының өзі қол қояды. Жоғарыда айтқанымыздай, өсиет қалдырушы денсаулығына байланысты қол қоя алмайтын болса, оның өтініші бойынша нотариустың немесе өсиетті куә­ландырушы басқа адамның қатысуымен өсиет қалдырушының өсиетке өзі қол қоя алмауның себебін көрсете отырып, басқа азматтың қол қоюы мүмкін. Бірақ өсиет қал­дырушының орнына өз пайдасына өсиет жазылып отырған адам, оның зайыбы, балалары, ата-аналары, немерелері мен шөберелері, сондай-ақ өсиет қалдырушының заң бойынша мұрагерлері қол қоя аламайды. Сот барысында азамат К-ның бірге тұрған және өз пайдасына өсиет жазылған әйелдің қызы қол қойғаны анықталады. Осы­лайша өсиет жарамсыз деп танылды.