Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі
бөлім
Қылмыстық жауапкершілік
пен жаза тағайындаудың жалпы
негізі
1 Қылмыстық жауапкершіліктің
түсінігі мен мәні
2 Қылмыстық жаза тағайындаудың
манызы мен қағидасы
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі
Кіріспе
Қылмыстық
жауаптылық азаматтық- құқықтық
және әкімшілік, тәртіптік, материалдық
жауаптылықтар сияқты қүқықтық
жауашылықтың ең қатал түрі,сонымен
қатар қылмыстық жауаптылық
қылмыс жасаған үшін кінәлі адамды соттаумен
байланысты туындайтын жағымсыз құқықтық
салдар.
Кез
келген қүқықтық жауаптылық сияқты
қылмыстық жауаптылықтың өзіне
тән ерекшеліктері бар құқықтық негіз
ретінде қарастырылады.
Мазмүны мен нысаны бойынша
қылмыстық жауапкершілік мемлекеттік
мәжбүрлеу сипатын
иемденеді. Себебі,қылмыс
жасаған адамға мемлекеттің
заңды реакциясы ретінде қарастыруға
болады. Қылмыстық жауаптылықтың
әлеуметтік мазмүнын мемлекеттің
қылмысты және қылмыскер
соттау, оған теріс баға беру қүраса, ал
зандық қылмыс жасаған адамға
қодданылатын
реттік мәжбүрлеу шаралары қүрайды.Сондықтан,
қылмыстық жауаптылық өзінің мазмұны
бойынша әлеуметтік, нысаны бойынша нормативті
реттеуші қызметтерді атқарады және қоғамдық
қатынастарды тәртіптеу мақсатында қолданылады.
Қылмыстық жауаптылық деп қылмыс қүрамының
барлық белгілері бар әрекетті жасаған
адам арнайы өкілетті мемлекеттік органдар
мен қолданылатын қылмыстық занда қарастырылған
қылмыстық - қүқықтық сипаттағы мәжбүрлеу
шаралар түріндегі жағымсыз салда өтеу
міндетін жүктеуді түсіну қажет.
Ал қылмыстық
жаза тағайындаудың қағидалары
қылмыстық жауапқа тартуға болмайтындығы
және жазаның әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтіру мақсатында қолданылатындығы
жөнінде атап көрсетіледі.
Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін
мән-жайлар деп кінәлінің жеке басына
және ол жасаған қылмы-сқа қатысты, қылмыс
құрамынан тысқары тұратын түрлі жәйттерді
ұғыну керек, Олар қылмыстың және қылмыскердің
қоғамдық қауіптілігін азайтады, соған
сай жауаптылық мен жазаның дәрежесін
төмендетеді.Ал жеңілдететін мән-жайлар
тізіміне қарағанда ауырлата-тын мән-жайлардың
тізімі түпкілікті, аяқталған болып есептеледі.
Жаза тағайындаған кезде Қылмыстық кодекстің
54-бабында көзделгеннен өзге мән-жайлар
ауырлататын мән-жайлар ретінде ескерілмейді.
Сондықтан, қылмыстық жауапкершілік
пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар мен
жазаны ауырлататын мән-жайларды қарастыру,оны
талқылау өте маңызды болып табвлады.
Қылмыстық
жауапкершілік пен жаза тағайындаудың
жалпы негізі
1
Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі
мен мәні
Қоғам
өз мүшелеріне белгілі бір
әлеуметтік талап қояды, мүндай
талаптарды орыңдамау жауаптылыққа
әкеп соғады.Орындалмаған талаптың
сипатына қарай жауаптылық моральдық
немесе қүқықтық болуы мүмкін.
Жалпы,
философия ғьшымында «жауаптылық»
- деп адамның қоғамға немесе
жалпы адамзатқа деген өзі
адамгершілік міндеті мен қүқықтық
нормаларды орындағанда сипаттайтын
және оның ерекше әлеуметтік және
моральдік қатынасын біддіретін категорияны
айтады. Жауаптылық – бір жағынан сезім,
қоғамдық байланыс, ынта болса, екінші
жағынан шара немесе санкция. Ол адамды
белгілі әрекетке ынталандырады немесе
белгілі бір әрекетті жасау бас тартқызады.
Әрине, жауаптылық субьектіге қойылатын
әлеуметтік талаптар болған кезде немесе
субьектінің талаптарды тез үғынған жағдайда
пайда болады. Осы байланысты жауаптылықты
жүзеге асыру екі нысанда
көрінеді: бірі - әлеуметтік талаптарды
субьектінің өз еркі орындайды,
екіншісі - әлеуметтік
талаптарды субьекті мәжбүрлеп
орындайды. Осы екінші көрініс қылмыстық
жауаптылыққа тән келеді.
Қылмыстық қүқық
теориясында қылмыс
жауаптылық мәселесінің зерттелуіне
көп көңіл бөлінгенімен, оның
түсінігі, анықтамасы төңірегінде
әлі де пікірталастар жетерлік.
Қылмыстық
жауаптылыққа түсінік беруге
үмтылыс жасаушы авторлар, көбіне
қылмыстық жауаптылықты белш
бір категориямен теңдестіру
арқылы, мысалы «қылмыстық жауаптылық» және «жаза», «қылмыстық
жауаптылық» және «кінә», «қылмыстық жауаптылық»
және «қылмыстық қүқықтық қатынас» терминдерімен
байланыстырын зерттеген.
«Қылмыстық
жауаптылық» үғымына қылмыстық
түсінік берілмегенімен, оқу және
ғылыми әдебиеттерде оған әртүрлі анықтамалар берілген.
Солардың ішінде негізгілерін қарастырып
көрелік: Қылмыстық жауаптылық адамның
жасаған қылмысы қылмыстық заңның тиісті
бабы санкциясында көрсетілген белгілі
бір жеке немесе мүліктік зардапты шегу
.Қылмыстық жауаптылық - бір жағы, мемлекет
өзінің уәкілетті органдары
арқылы қылмыс жасаған адамға қылмыстық
жазалар түріндегі ауыртпалықтар мен
мумкіндіктерін айыруларды өтеу міндетін
жүктеу қүқығын жүзеге асыра отырып, ал
екінші жағы, қүқық бүзушы осы ауыртпалықтар
мен мүмкіндіктерді айыруларды өтеу міңдетін
орындай отырып, қылмыстық, қылмыстық
іс жүргізу және еңбекпен түзеу қүқықтық
қатынастарға түсуі. Қылмыстық
жауаптылық қылмыстық заңның талаптарына
негізделген, қоғамға қауіпті әрекетке
және оны жасаған адамға мемлекет атынан
сотпен берілетін баға .
Қылмыстық
жауаптылық қылмыс жасаған үшін
кінәлі адамды соттаумен байланысты
туындайтын жағымсыз құқықтық
салдар болып табылады.
Сонымен,
қылмыстық жауаптылық деп қылмыс
қүрамының барлық белгілері бар
әрекетті жасаған адам арнайы өкілетті мемлекеттік
органдар мен қолданылатын қылмыстық
занда қарастырылған қылмыстық - қүқықтық
сипаттағы мәжбүрлеу шаралар түріндегі
жағымсыз салда өтеу міндетін жүктеуді
түсіну қажет.
Бүл анықтамадан
қылмыстық жауаптылықтың негізгі
белгілерін ашып көрсетуге болады:
1). Қылмыстық
жауаптылықтың басталу сәті болып
қылмыс қүрамының белгілерін
қүрайтын әрекет жасалу уақыты
танылады.
2). Қылмыстық
жауаптылық кінәлі адам үшін
жағымсыз салдарды өтеу міндеті
жүктелгендігін білдіреді және
қылмыстық әрекет — себеп болса,
қылмыстық жауаптылылық салдар.
3). Занда
көрсетілген жағымсыз салдар
тек арнайы өкілетті мемлекеттік
органдармен ғана қолданылады.
4). Қылмыстық
жауаптылық - жағымсыз салдарды жүзінде
нақты өтеу ғана емес, оны өтеу
міндеті болып табылады.
5). Жағымсыз
салдардың сипаты тек қылмыстық
іс жүргізу және қылмыстық
- атқару зандарымен анықталады.
Қылмыстық
жауаптылықтың пайда болуы
, жүзеге асырылуы жөне тоқтатылуы
туралы мәселелерді шешетін
қылмыстық-қүқықтық қатынас
шеңберінде асырылады. Қылмыстық
жауаптылық өзінің бастау
қылмыстық - қүқықтық қатынастан алып
қана қоймай,ол оның бір бөлігі ретінде
танылып бір — бірімен тығыз байланыста
түрады. Сондықтан, қылмыстық-қүқықі
қатынастарсыз қылмыстық жауаптылықтың
негізі ретінде де қарастырады.
Қүрылымы
бойынша қылмыстық-қүқықтық
қатынас обьектіден, субьектіден
және субьектілердің
заңдық қүқықтары мен міндеттерін
қүрайтын мазмүнынан түрады.
Мүндай
қатынастардың субьектілері ретінде жағынан,
қылмыстық жауаптылықты өтеуге міндетті
заңмен бекітілген
шегін және тәртібін сақтауды
талап етуге қүқылы, қылмыс
жасаған адам танылады. Екінші жағынан
- өзінің арнайы уәкілетті органдары
арқылы қылмыс жасау
фактісін анықтауға, оны жасаған нақты
адамның кінәсін дөлелдеуге және қылмыстық
іс жүргізу заңының нормаларын басшылыққа
ала отырып қылмыстық
заң нормалары егізінде аталған
адамды қьшмыстық жауаптылыққа тартуға
мемлекет танылады.
Қылмыстық-қүқықтық қатынастардың
обьектісі болып адамның қылмыс жасауы
нәтижесінде қүқықтық шектеулерге түсетін
жеке, мүліктік және езге де игіліктер
қылмыстық-қүқықтық қорғаушылық қатынастардың
обьектісіне деген мүндай көзқарас, яғни
аталған қатынас кылмыстың жасалуымен
байланысты туындағанымен, қылмыс жасаған
адамның түзелуі және қайта тәрбиеленуі
үшін оның жеке немесе мүліктік игіліктеріне
әсер ету арқылы жүзеге асырылатындығымен
негізделеді.
Қылмыстық
жауаптылықтың қүқықтық табиғаты
жөнінде айтқанда, оны жазамен теңестіруге болмайды.
Бүл қылмыстық қүқықтың екі негізгі институттары,
олар қылмыстық заңның әртүрлі жеке нормаларымен
қарастырылады. Жаза ең қатал және кең
қолданылатын қылмыстық жауаптылықты
жүзеге асырудың нысаны.
Қылмыс жасаған адамның әрекетінде қылмыстық заңмен карастырылған
қылмыс күрамын анықтау барлық уақытта
жазаны қолдануға әкеп соқпайды. Қылмыстық
заңның Жалпы бөлімінде қылмыс жасаған
адамға жазадан басқа тәрбиелік сипаттағы
немесе медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шаралары қолданылу туралы нормалар немесе
жазадан не жауаптылықтан мүлдем босату
мүмкіндігі де қарастырылған.Жазаны орындау
барысында қылмыстық-қүқықтық қатынастар
қылмысты атқару қатынастары
арқылы жүзеге
асырылады; Қылмыстық-қүқықтық қатынас
соттылықпен алыну сәтінен тоқтатылады.
Жоғарыда
айтылғандарды қорыта келе
қылмыс жауаптьшық өзінің дамуында
мынадай 5 сатыдан өтетінін байқаймыз:
1- саты.
Қылмыстық жауаптылықпен қорқыту
нем қылмыскерді анықтау. Жағымсыз
қүқықтық салдарды міндеті қылмыс
жасау фактісінің орын алуымен
пайда болады. Бүл міндет,
егер қылмыс ашылмаса
не қылмыскер анықталмаса, жүзеге асырылмауы
да мүмкін. Алайда, жауаптылықты өтеу міндеті
ескіру мерзімі кезінде тоқтатылмайды,
бірақ жүзеге асырылмайды да.
2—саты. Қылмыстық жауаптылыққа тарту.
Қылмыс жасаған адамның әрекетінде қылмыс
қүрамы бар екендігі анықтау қылмыстық
істі қозғауға жеткілікті негіз болып
табылады. Бүл сатыда қылмыстық іс жүргізу
заңынның нормаларына сәйкес тергеу әрекеттері
жүргізіледі, қылмыс жасаған сезіктінің
кінәлілігін куәландыратын дәлелдемі
жинақталады. Бүл саты айыптау қорытындысын
шығарған істі сотқа жіберумен аяқталады.
3—саты.
Істі сотта қарау және жаза
тағайындау. Істі сотқақарауға
жеткілікті негіздер бар
болған жағдайда, отырысында сот адамның кінәлілігі
туралы мәселені шешеді: бүрын істі сот
қарауына тағайындау туралы қаулы шығар
ады.Бүл саты үкімді занды күшіне енгізу
сәтімен аяқталады. Міне, осы
сәттен бастап қылмыстық
жауаптылық туындайды, өйткені осы конституциялық
принципке сәй «ешкім соттың үкімінсіз
қылмыс жасағаны үшін кінәлі танылмайды».
4—саты.
Үкімді орындау. Айыптау үкімі
заңды күткен кезден бастап
қылмыстық жауаптылық қылмыстық
атқару қатынастары арқылы
жүзеге асырыла бастайды. Жазаларды
орындау тәртібі мен жағдайлары
ҚР қылмыс - атқару кодексімен анықталады.
Бүл саты жазаны іс жүзінде нақты өтеумен
немесе мерзімінен бүрын жазадан босатумен
аяқталады.
5—саты.
Соттылық мерзімінің өтуі. Соттылықтың
4 мерзімі кезінде адамда қылмыс
жасаумен байланысты туындаған белгілі
бір жағымсыз салдар сақталады. Өйткені
оның мерзімі басқа жағдайлармен бірге
қылмыстың көлемі мен ауырлығын анықтайды.
Сондықтан
кылмыстық жауаптылық сот үкімі
занды күшіне кезінен басталып,
соттылықтың өтелуі немесе
аяқталады.
Қылмыстық жауаптылыққа қылмыстық
заңца қылмыс ретінде қарастырылған
қоғамға қауіпті іс-әрекетті саналы
және ерікті түрде жасаған
адам тартылады. Алайда, қылмыстық
жауаптылыққа тартудың қүқықтық
негізі бойынша адамның жауаптылығы
белгілі бір әрекетті (занды немесе
қылмыстық) таңдауға обьективтік мүмкіндігінің
болуына байланысты туындайды.
Қылмыстық
жауаптылықтың негізін заң шығарушы
ҚК-|ң 3-бабында былай анықтайды:
«қылмыс жасау, яғни қылмыстық
занда көзделген қылмыс қүрамының
барлық белгілері бар әрекет қылмыстық
жауаптылықтың бірден — бір негізі болып
табылады. Бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап
қылмыстық жауапқа тартуға болмайды».
Сонда
белгілі бір қоғамға қауіпті
іс-әрекетті қылмыс деп тану
үшін онда қылмыстық заңмен
қарастырылған қылмыс қүрамы болуы
шарт. Қылмыстық қүқық ғылымында қылмыс
қүрамы деп қоғамға қауіпті іс - әрекетті
қылмыс ретінде сипаттайтын әрекеттің
обьективтік және субьективтік белгілерінің
жиынтығын айтады.Қылмыс қүрамы төрт элементтерден
түрады: қылмыс обьектісі, обьективтік
жағы, субьектісі, субьективтік жағы.
Қылмыстық жаза тағайындау
маңызы мен қағидасы.
Қылмыстық жаза тағайындаудың
қағидалары қылмыстық жауапқа
тартуға болмайтындығы және жазаның
әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру мақсатында қолданылатындығы
жөнінде атап көрсетілген.
Қылмыстық
құқық қағидаларының заң жүзінде
бекітілуінің маңызын ескере
отырып, қылмыстық құқық қағидалары
туралы нормаларды ерекшелеп,
ҚР Қылмыстық кодексіне өзгерту
енгізуді ұсынамыз. Егер біздің бұл ұсынысымыз, 5 дербес
бапты бірден енгізу техникалык, тұрғыда
қолайсыз болатындығы себепті, күрделі
болса, онда осы барлық қағидаларды ҚР
ҚК жалпы бөлімінің бір бабында қарасты-руға
болады
Біздің
бұл ұсынысымыз 2004 жылғы сәуірде
Мәскеу қала-сындағы А.С.Грибоедов атындағы
халықаралық құқық және экономика институтында,
"Ашық Қоғам" институтының қол-дауымен
(Сорос-Ресей қоры) өткен "Кәсіпкерлік:
мемле-кеттік-құқықтық араласудың шектері"
атты халықаралық кон-ференцияда қолдау
тапқан болатын.