| Жоспар:
I Кіріспе
II Негізгі бөлім
1.1. Қылмыстың көптігінің түсінігі;
1.2. Қылмыстардың көптігінің жекелеген
қылмыстардан ерекшелігі
1.3. Қылмыстардың көптігінің ажыратылуы:
а) Қылмыстардың бірнеше мәрте жасалуы;
б) Қылмыстардың жиынтығы;
в) Қылмыстардың қайталануы.
III Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қылмыстық құқық
дегеніміз – құқық саласының
негізгі түрлерінің бірі ретінде
қылмыстың түсінігі мен белгілерін,
қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтың
негізі мен шектерін, сондай-ақ қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатудың
шарттарын айқындайтын құқықтың
нормалардың жиынтығы. Жалпы қылмыстық
құқықтың негізгі міндеттері - әлеуметтік
құндылықтарды қорғау және қылмыстардың
алдын алу (қылмыстарды болдырмау;
қылмыстардың профилактикасы) болып
табылады.
Заң әдебиеттерінде қылмыстық құқықтың
тәрбиелік міндеттерді жүзеге асыратындығы
туралы пікірлер айтылған. Біздің мұнымен
келісуміз керек. Себебі: азаматтардың
бойына заң құрметтешілік дағдысын, мораль
талаптарына жауап беретін тәртіп қалыптастыру
барлық құқық салаларының алдында тұрған
міндет. Сондықтан, қылмысты құқық – азаматтық,
әкімшілік тағы басқа да құқық салаларындай
тәрбиелік мәні бар әсер ету шаралары
қолдануы қажет.
Жалпы бұл жұмыста, қылмыстардың көптігінің
түсігіні, оның жекелеген қылмыстардан
ерекшелігі, ажыратылуы туралы айтылып
кеткен.
Тұлғаның қылмыстық жауапқа тартылуының
ескіру мерзімі өтпеген немесе соттылығы
жойылмаған не алынып тасталмаған немесе
қылмыстық жауапқа тартылу заңға сәйкес
тоқтатылмаған екі не одан да көп қылмыс
жасауы қылмыстық құқыққа қылмыстардың
көптігі деп танылады. Бір ғана тұлғаның
бірнеше рет қылмысқа баруы – қоғам үшін
аса қауіпті болып табылады. Біріншіден,
қылмыстық құқықтық қорғауындағы қоғамдық
қатынастарға тиетін зиян объективті
түрде анағұрлым арта түседі. Екіншіден,
бір тұлғаның жасаған қылмыстары әртүрлі
объектілерге қиянат келтіретін болса,
зиян келетін қоғамдық қатынастардың
қатарының өзі де кеңейе түсуі мүмкін.
Және де, бір тұлғаның бір ғана емес, бірнеше
қылмыс жасауының өзі әдетте, бұл қылмыскердің
бойында тұрақты түрде қоғамға қарсы бағыт
қалыптасқандығын дәлелдейді. Мұның өзі
жағдайдың тең қарастырылуы барысында
бұл тұлғаға неғұрлым қатал қылмыстық
– құқықтық ықпалдың қолданылуын талап
етеді.
Сонымен қатар, бір тұлғаның бірнеше қылмыс
жасауы, оның істегендерінің дұрыс саралануы
мәселесін де туындатады.
Қылмыстардың көптігі 3 түрге ажыратылады:
1) қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстардың жиынтығы;
3) қылмыстың қайталануы.
Қылмыстардың көптігін жекелеген қылмыстан,
яғни қылмыстың бір ғана құрамының белгілерінен
тұратын әрекеттен ажырата білу керек.
Егер де жасалған қылмыс қарапайым құрамның
белгілерінен тұратын қылмысты қылықтың
бір ғана көрінісі болса, әрине, жекелеген
қылмыс түрін қылмыстардың көптігінен
ажыратып алу, әдетте, қиынға соқпайды.
II НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. Қылмыстардың көптігінің түсінігі
Бір ғана тұлғаның
бірнеше рет қылмысқа баруы –
қоғам үшін аса қауіпті болып
табылады. Біріншіден, қылмыстық құқықтық
қорғауындағы қоғамдық қатынастарға тиетін
зиян объективті түрде анағұрлым
арта түседі. Екіншіден, бір тұлғаның
жасаған қылмыстары әртүрлі объектілерге
қиянат келтіретін болса, зиян келетін
қоғамдық қатынастардың қатарының
өзі де кеңейе түсуі мүмкін. Және
де, бір тұлғаның бір ғана емес, бірнеше
қылмыс жасауының өзі әдетте, бұл
қылмыскердің бойында тұрақты түрде
қоғамға қарсы бағыт қалыптасқандығын
дәлелдейді. Мұның өзі жағдайдың
тең қарастырылуы барысында бұл
тұлғаға неғұрлым қатал қылмыстық
– құқықтық ықпалдың қолданылуын
талап етеді.
Сонымен қатар, бір тұлғаның бірнеше қылмыс
жасауы, оның істегендерінің дұрыс саралануы
мәселесін де туындатады.
Тұлғаның қылмыстық жауапқа тартылуының
ескіру мерзімі өтпеген немесе соттылығы
жойылмаған не алынып тасталмаған немесе
қылмыстық жауапқа тартылу заңға сәйкес
тоқтатылмаған екі не одан да көп қылмыс
жасауы қылмыстық құқыққа қылмыстардың
көптігі деп танылады. Қазіргі қылмыстық
заңдар бойынша қылмыстардың көптігінің
төмендегідей түрлері айқындалып, ажыратылады:
1) қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстардың жиынтығы;
3) қылмыстың қайталануы.
Қылмыстардың көптігінің өзіне тән белгісі
– бір тұлғаның кемінде екі рет қылмыс,
яғни қылмыстардың дербес құрамдарының
белгілері бар әрекеттер (немесе жиынтықталған
бір әрекет) жасауы. Ал әкімшілік құқық
бұзушылық, тәртіпке қарсы қылық, азаматтық
– құқықтық тәртіп бұзушылық, сол сияқты,
ҚК-тің 9-бабының екінші бөлігінде қарастырылған
іс - әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстың
көптігіне жатпайды.
Қылмыстық жауаптылықтың ескеру мерзімі
өтіп кеткен немесе соттылығы жойылған
(алынып тасталған) заң бұзушылықтар да
қылмыстың көптігіне жатпайды. Бұл туралы
қылмыстың бірнеше мәрте жасалуына қатысты
ҚК-тің 11-бабының үшінші бөлігінде анық
айтылған.
Сонымен қатар, қылмыстық – құқықтық салдар
жоққа шығарылған әрекеттер де қылмыстардың
көптігіне жатпайды. Ол жағдайлар, атап
айтқанда мыналар:
шын өкінуіне (ҚК-тің 65-бабы), қажетті қорғанудың
шегінен асуына (ҚК-тің 66-бабы), жәбірленушімен
татуласуына (ҚК-тің 67-бабы) байланысты
немесе рақымшылық жасау актісі негізінде
(ҚК-тің 76-бабының екінші бөлігі) немесе
ҚК-тің Ерекше бөлімінде көрсетілген жағдайларға
орай (125, 165, 231, 233, 312 және басқа баптарда
кездесетін ескертулер) қылмыс жасаған
тұлғаның қылмыстық жауаптылықтан босатылуы
немесе босатылуға тиістілігі.
1.2. Қылмыстардың
көптігінің жекелеген қылмыстардан
ерекшелігі
Қылмыстардың
көптігін жекелеген қылмыстан, яғни
қылмыстың бір ғана құрамының
белгілерінен тұратын әрекеттен
ажырата білу керек. Егер де жасалған
қылмыс қарапайым құрамның белгілерінен
тұратын қылмысты қылықтың бір ғана
көрінісі болса, әрине, жекелеген қылмыс
түрін қылмыстардың көптігінен ажыратып
алу, әдетте, қиынға соқпайды.
Алайда, сот тәжіребесінде сырттай қарағанда
жекелеген қылмыстардың қылмыстың көптігіне
өте ұқсас болып келетін жағдайлар да
ұшырасады. Бұл күрделі (құрамдас), созылмалы,
жалғаспалы қылмыстар жасағанда орын
алады.
Жеке алғанда әрқайсысының өзі қылмыстың
дербес құрамының белгілерінен тұра алатын,
алайда ішкі тұтастығына қарай бір қылмыс
ретінде қарастырылушыекі немесе бірнеше
әрекеттерден құралатын қылмыстар күрделі
(құрамдас) қылмыстар деп танылады.
Мұндай қылмыстардың ең кең тараған түрі
ретінде бөтен мүлікті иелену мақсатымен
жәбірленушінің өміріне не денсаулығына
қауіпті болып табылатын күш қолдану арқылы
қол жеткізетін қарақшылықты мысалға
алуға болады.
Жекелеген күрделі қылмыстардың қатарына
екі әрекеттен, соның ішінде балама әрекеттерден
де тұратын қылмыстар жатады. ҚК-тің 202-бабында
төмендегідей балама әрекеттерден тұруы
мүмкін бір ған қылмыс туралы сөз болады:
құнды қағаздарды эмиссиялау жобасын
оның жалған ақпараттардан тұратынын
біле тұра бекіту, сонымен бірге, құнды
қағаздарды шығару жөніндегі есептің
жалған екендігінбіле тұра оны бекіту.
Кінәлі адам осы аталған әрекеттердің
тек біреуін ғана жасаса да, бірнешеуін
жасаса да оның ісі, бәрібір, қылмыстың
бір құрамынан тұрады деп есептеледі.
Белгілі бір қылмысты әрекет құрамын үзбестен
жүзег асырып отыру – созылмалы қылмыс
болып табылады. Атап айтқанда ол – заңмен
қылмыстық қудалану қаупін төндіре отырып
кінәлінің мойнына артқан міндеттердің
өп уақыт бойына орындалмауына келіп тірелетін
әрекет немесе әрекетсіздік.
Айталық, П. өзінің ұлын асырауға қажетті,
сот шешімі арқылы белгіленген қаржыны
төлеуден бір жарым жыл бойы қасақана
бас тартты. Бұл уақыт аралығында ол өзінің
жұмыс орнын сегіз рет өзгертіп, бір қаладан
екінші қалаға көшумен болды. Қылмысты
қылығының осыншама уақытта созылмағанына
қарамастан, П-ның ісі қылмыстың көптігіне
жатпайды, ол созылмалы жалғыз ғана қылмыс
болып табылады.
Созылмалы қылмыстар қатарына, сонымен
қатар, қашқындық (ҚК-тің 373-бабы), несиелі
берешекті өтеуден әдейі жалтару (ҚК-тің
195-бабы), шетел валютасындағы қаражатты
шетелден қайтармау (ҚК-тің 213-бабы) және
т.б.
ҚК-тің 11-бабының бірінші бөлігіне сәйкес
– жалғаспалы қылмыс ортақ ниетпен және
мақсатпен қамтылып, тұтас алғанда, бірдей
қылмыстық әрекеттер қатарынан тұрады.
Әдетте, жалғаспалы қылмыстар әрекеттерден
туындайды, бірақ әрекетсіздіктен де тұруы
мүмкін (ҚК-тің 315-бабындағы қызметтік
әрекетсіздік). Барлығын тұтас алғанда
жалғаспалы қылмысты құраушы әрекеттердің
әрқайсысы жеке алғанда дербес қылмыс
болуы да, болмауы да мүмкін (әкімшілік
немесе тәптіптік жауаптылықпен байланысты
немесе тіпті ешқандай заң жауаптылығына
байланыссыз). Алайда, кез-келген жағдайда
да, мұндай әрекеттердің әрқайсысы заң
тұрғасынан өз алдына жеке сараланбауы
тиіс, себебі, ол жалғаспалы қылмыс болып
табылатын тұтас әрекеттің бір кезеңі
ғана. Мысал ретінде жалғаспалы ұрлықты
алуға болады. Егер де кінәлі деп танылған
адам қоймадағы азық – түлікті белгілі
бір уақыт аралығында азғантай мөлшерде
алып шығып ұрлап отырса, оның әрекеттерінде
қылмыстың көптігі болмайды. Бұл орайда,
қылмыскердің әр кезде ұрлап шығарған
мүлкінің мөлшерінің маңызы жоқ. Әр жолғы
ұрланған мүлік мөлшері әртүрлі болып
келтірілген залал бір жолы айтарлықтай
келесі бір жолы елеусіз болғандықтан
қоғамдық қауіптілікке жатпайтын және
ҚК-тің 9-бабының екінші бөлігіне сәйкес
қылмыс болып табылмайтын күнде де бұл
ұрлықтың – жалғаспалы деп танылғаны
орынды.
Ұрлықпен бірге тұтынушыларды алдау (ҚК-тің
223-бабы), азаптау (ҚК-тің 107-бабы), ұрып –
соғу (ҚК-тің 106-бабы) және басқа да қылмыстар
жалғаспалы қылмыстар қатарында жиі ұшырасады.
1.3. Қылмыстардың
көптігінің ажыратылуы
Қазіргі қылмыстық
заңдар бойынша қылмыстардың көптігінің
төмендегідей түрлері айқындалып, ажыратылады:
1) қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстардың жиынтығы;
3) қылмыстың қайталануы.
а) Қылмыстардың
бірнеше мәрте жасалуы
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуы дегеннің
мағанасына тереңірек үңілер болсақ, ол
– бір тұлғаның екі немесе одан да көп
қылмыстар жасауы. Бұл әрекеттері үшін
тұлғаның сотталған – сотталмағандығы
ескерілмейді.
Теория жүзінде де, практика жүзінде де
қылмысты бірнеше рет жасау екі түрге
бөлінеді: жалпы және арнайы.
Қылмыстардың қайталануының кез келген
түрі, оның қоғамдық қауіптілігінің сипаты
мен деңгейіне қарамастан жалпы бірнеше
рет қайталану деп табылады. Жалпы бірнеше
рет қайталану қылмыстардың саралануына
ықпал жасамайды, бірақ жаза тағайындау
кезінде сот бұл жағдайды жауаптылықты
ауырлататын мән – жай ретінде ескеруі
мүмкін. (ҚК-тің 54-бабының бірінші бөлігінің
“а” тармағы).
Кінәлі тұлғаның ұқсас немесе біртекті
екі немесе одан да көп қылмыс жасауы арнайы
бернеше рет жасалу деп танылады. ҚК-тің
11-бабының бірінші бөлігінде дәл осындай
бірнеше рет жасалу туралы айтылған: «Осы
Кодекстің Ерекше бөлімінің белгілі бір
бабында немесе бабының бөлігінде көзделген
екі немесе одан көп әрекетті жасау –
қылмыстардың бірнеше рет жасалуы деп
танылады».
Нақты жағдайлар тұрғысынан өзара айырмашылықтары
болғанымен, бірдей қылмыс құрамының белгілерінен
тұратын қылмыстар, ұқсас (бірдей) қылмыстар
деп есептеледі.
Мысалы, бір тұлғаның кісі өлтіру қылмысын
екі рет жасауының бір – бірінен қылмыстың
жасалған уақыты, орны және басқа да нақты
жағдайлары тұрғысынан өзара айырмашылығы
болуы мүмкін, бірақ бұл ҚК-тің 96-бабында
қарастырылған қылмыс құрамының белгілері
бойынша ұқсас (бірдей) болып келеді.
ҚК-тің ерекше бөлімінің бірқатар нормаларында
ұқсас қылмыстардың бірнеше мәрте жасалуының
орын алуы саралаушы мән-жайлар болып
табылады. (ҚК-тің 96-бабының екінші бөлігінің
“а” тармағы; 120-бабының екінші бөлігі
және т.б.).
Заңмен тікелей қарастырылған жағдайларда
біртекті қылмыстардың да бірнеше мәрте
жасалуы ескеріледі. Белгілі бір объектіге
немесе оған ұқсас объектіге қайталап
қиянат келтіруші, кінәнің түрі бірдей
және басқа да объективтік және субъективті
ұқсас белгілерден тұратын қылмыстар
(мысалы, ұрлық, тонау, қарақшылық, т.б.)
біртекті қылмыстар деп танылады. Біртекті
қылмыстарды есепке алу мүмкіндігі ҚК-тің
175-бабына қатысты 3-ші ескертуде тікелей
қарастырылған, атап айтқанда онда былай
делінген: «Осы Кодекстің 175-181-баптарындағы
бірнеше рет жасалған қылмыс деп осы бапта,
сондай-ақ осы Кодекстің 248, 255, 260-баптарында
көзделген бір немесе одан да көп қылмыстардан
кейін жасалған қылмыс танылады». Осыған
орай, бөтеннің мүлкін ұрлау қылмысы, бұған
дейін де мүлік ұрланғандықтан ғана емес,
сонымен қатар, кінәлі тұлға жоғарыда
аталған қылмыстардың бірін бұрын жасаған
жағдайда да бірнеше рет жасалған деп
танылатын болады.
Бірнеше рет жасалу ұғымы, кінәлі тұлғаның
сотты болған қылмыстарымен қатар, оның
қылмыстық жауаптылыққа әлі тартылмаған
әрекеттерін де қамтиды. Аяқталған немесе
аяқталмаған қылмыс деп саралануына, кінәлі
тұлғаның бұл қылмыстардың орындаушысы
немесе оған бірлесіп қатысушы болуына
қарамастан, бұл әрекеттер – бірнеше рет
жасалған деп танылады.
Бірнеше рет қайталанудың заң тұрғысынан
алғандағы мәні мынада: біріншіден, жоғарыда
айтылғанындай ҚК-тің 54-бабының бірінші
бөлігінің “а” тармағына сәйкес сот оны
жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдай
ретінде қарастырылатындығында. Екіншіден,
ҚК-тің 11-бабының бесінші бөлігіне орай
«Қылмыстардың әлденеше рет жасалуы осы
Кодексте неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтыратын
мән-жай ретінде көзделген жағдайларда
адамның жасаған қылмысы осы Кодекстің
Ерекше бөлімінің қылмыстарды бірнеше
мірте жасағаны үшін жазалауды көздейтін
бабының тиісті бөлігі бойынша айқындалады»
деп көрсетілетіндігінде.
б) Қылмыстардың
жиынтығы.
ҚК-тің 12-бабының бірінші бөлігінде айтылғандай
«ҚК-тің түрлі баптарында немесе баптарының
бөліктерінде көзделген, адам солардың
бірде-біреуі үшін сотталмаған немесе
заңмен белгіленген негіздер бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған
екі немесе одан да көп әрекеттерді жасау
қылмыстардың жиынтығы деп танылады».
Қылмыстардың жиынтығында адам, егер жасалған
әрекеттердің белгілері ҚК-тің бір бабының
немесе бабының бір бөлігінің неғұрлым
қатаң жаза қолдануды көздейтін нормасымен
қамтылмаған болса әрбір жасалған қылмыс
үшін ҚК-тің тиісті бабы немесе бабының
бөлігі бойынша қылмыстық жауапқа тартылады.
Басқаша айтқанда, кінәлі тұлғаның жасаған
қоғамдық қауіпті әрекеттерінің жиынтығы
кезінде, қылмыстың екі немесе одан да
көп құрамдары орын алады. Және де ескерілетін
жай – кінәлінің жасаған істері ҚК-тің
Ерекше бөлімінің түрлі баптарында немесе
бір бабының әр түрлі бөліктері мен тармақтарында
қарастырылған қылмыстардың белгілеріне
сай болуы керек. Тұлғаның біртекті әрекеттер
жасауы, ол әрекеттердің кейбіреулері
аяқталған қылмыс, қалғандары қылмыс жасауға
даярлану, оқталу немесе бірлесіп қатысу
сияқты болып сараланса да – қылмыстардың
жиынтығы болып табылады. Құрамына кіретін
істердің ешқайсысы үшін тұлға бұрын сотталмаған
жағдайда ғана қылмыстар жиынтығы орын
алады. Ал бұдан өзге жағдайларда ол қылмыстың
жиынтығы емес, қылмыстың бірнеше мәрте
жасалуы немесе қайталануы болады. Іс
жүзінде, субъектінің қылығында қылмыстың
көптігінің бірнеше түрлері, атап айтқанда,
қылмыстардың бірнеше мәрте жасалуы мен
жиынтығы, қылмыстардың жиынтығы мен қайталануы
бірден байқалатындығы жиі ұшырасады.
Қылмыстардың жиынтығының түрлерінің
әрқайсысының заңды салдары дербес туындайды.
Бұдан басқа, жиынтықтың құрамына енетін
қылмыстар бойынша, жоғарыда айтылғанындай,
қылмыстық жауаптылыққа тартылудың ескіру
мерзімінің өтіп кетпеуі, осы қылмыстардың
біреуі бойынша қылмыстық жауаптылықтан
заң жүзінде тағайындалған негіздер арқылы
бұрын босатылмағандықтан болуы қажет.
Қылмыстар жиынтығының екі түрі болады:
идеалды және нақты.
Кінәлі тұлға өзінің бір ғана әрекеті
арқылы, қылмыстық заңның әртүрлі баптары
бойынша сараланатын екі немесе одан да
көп қылмыс жасаған жағдайда идеалды жиынтық
орын алады. Қылмыстар жиынтығының бұл
түрі ҚК-тің 12-бабының екінші бөлігінде
тікелей қарастырылған. Идеалды жиынтық
әрекеттермен қатар, әрекетсіздіктен
де құралуы мүмкін. Идеалды жиынтық үшін
кінәлінің жасаған ісінің бір-ақ рет орын
алуының, немесе ол істің әжептәуір ұзақ
уақыт аралығында жасалып келгендігінің
еш маңызы жоқ1.
Үйдің ішіндегі адамды өлтіру мақсатымен
сол үйді өртеп жіберу – идеалды жиынтықтың
айқын, нақты үлгісі. Бұл мысалда жалғыз
әрекет арқылы бірден екі қылмыс, яғни
бөтен мүлікті қасақана жою немесе бүлдіру
(ҚК-тің 187-бабының екінші бөлігі), әрі кісі
өлтіру (ҚК-тің 96-бабы) жасалып отыр. Бұл
жерде, кінәлі адамның үйдің ішіндегі
болу-болмауы істің айқындаушысы болып
табылады. Егер де кісі өлтіру жөнінде
ниет болмаған жағдайда, бұл іс өзіне тиісті
жағдайларға қарай бір ғана қылмыс ретінде
сараланады, атап айтқанда, бөтен мүлікті
қасаөана жою немесе бүлдірудің абайсызда
адам өліміне әкеліп соқтыруы (ҚК-тің 187-бабының
үшінші бөлігі).
Тұлғаның өзінің әртүрлі әрекеттері арқылы
қылмыстық заңның түрлі баптарына (бір
баптың бөліктері мен тармақтарына) сай
келетін бірнеше қылмыс жасауы нақты жиынтық
деп қарастырылады. Мысалы, адам алдымен
ұрлық, содан кейін құрақшылық жабуыл
жасайды.
Нақты жиынтықтың идеалды жиынтықтан
айырмашылығы – тұлғаның жасаған қылмыстарының
арасында уақыт үзілісінің болу – болмауында.
Бұл үзіліс тіпті азғандай ғана болып,
бір қылмысқа екінші қылмыс ұласып отыруы
мүмкін.
Қылмыстар жиынтығының идеалды және нақты
болып бөлінуінің теориялық ғана емес,
практикалық тұрғыдан да маңызы зор.
Біріншіден, нақты жиынтықтың болуы, әдетте,
қылмыс жасаған адамның қоғам үшін анағұрлым
қауіпті екендігін дәлелдейді. Ал мұның
өзі жаза тағайындау кезінде соттың неғұрлым
қатаң шара қолдануына әкеліп соқтырады,
себебі алғашқы қылмыстың жасалуы екінші
қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде ауырлатушы
жағдай ретінде танылуы мүмкін (ҚК-тің
54-бабының бірінші бөлігінің “а” тармағы).
Екіншіден, қылмыстық жауаптылыққа тартудың
ескіру мерзімі идеалды және нақты жиынтық
кезінде әрқалай есептеледі.
____________
1 Куринов Б.А. Научные основы клалификации
преступлений. М. МГУ. 1984, С.174.
Үшіншіден, нақта жиынтық заңмен көзделген
жағдайларда бірнеше мәрте қайтлаудың
саалаушы белгілерін құрауы мүмкін (ҚК-тің
175-бабына қатысты 3-ші ескерту). Ал идеалды
жиынтық кезінде бұл жағдай мүлдем болмайды.
Қылмыстардың жиынтығын бір қылмыстың
ҚК-тің Ерекше бөлімінің бірнеше баптарымен
бірден қамтылатын кезіндегі нормалардың
бәсекелестігінен ажырата білу керек.
Жиынтықпен салыстырғанда, нормалар бәсекесі
кезінде бір ғана қылмыс жасалады және
сот ҚК-тің баптарының ішінен осы әрекетті
саралайтындай біреуін ғана таңдап алуы
тиіс.
Ал норманың жалпы және арнайы түрлерінің
бәсекесі кезінде арнайы норма қолдануы
тиіс. ҚК-тің 12-бабының үшінші бөлігінде
былай делінген: “Егер белгілі бір және
нақ сол әрекет осы Кодекстің тиісті баптарының
жалпы және арнаулы нормаларының белгілеріне
сәйкес келсе, қылмыстардың жиынтығы болмайды
және қылмыстық жауаптылық осы Кодекстің
Ерекше бөлімінің арнаулы норманы қамтитын
бабы бойынша туындайды”. Мысалы, судьяны
оны заңды қызметіне кедергі жасау үшін
өлтіруді ҚК-тің қызметтік іс - әрекетін
жүзеге асыруына байланысты кісі өлтіру
үшін жауаптылық көзделген 96-бабының екінші
бөлігінің “б” тармағына сәйкес емес,
ҚК-тің сот төрелігін немесе алдын – ала
тергеуді жүзеге асырушы адамдардың өміріне
қол сұғу үшін жаза тағайындайтын 340-бабы
бойынша саралау керек, себебі екінші
норма біріншіге қатысты арнайы болып
табылады.
Егер де арнайы нормалардың өзара бәсекесі
туындаса, жазаның қандай түрі қарастырылатынына
қарамастан, арнайы норма қолдануы тиіс.
Сараланған және ерекше сараланған құрамдардан
нормалардың бәсекесі кезінде, қылмыстың
ерекше сараланған нормасынан тұратын
норма қолдануы тиіс. Мысалы, ұйымдасқан
топтың бірнеше рет жасаған ұрлығы саралаушы
белгі ретінде бірнеше рет жасалуды қарастыратын
175-баптың екінші бөлігі мен осы баптың
ерекше саралаушы белгі ретінде қылмысты
ұйымдасқан топтың жасауын қарастыратын
үшінші бөлігінің жиынтығы арқылы сараланбауы
тиіс. Бұл жер де кінәлінің әрекеттері
аталған баптың едәуір сараланған құрамнан
тұратын үшінші бөлігі бойынша саралануы
тиіс. Ал айыптау қорытындысы саралаушы
белгілердің бәрінде яғни әрі сараланған,
әрі ерекше сараланған құрамдарды құрастырушы
белгілерді қамтуы тиіс. Артықшылықты
екі құрамның бәсекелестігі кезінде (жеңілдетуші
мән-жайлары бар) артықшылығы басым құрамға
жол беріледі. Мысалы, жан күйзелісі жағдайында
қажетті қорғаныс шегінен шығып, осының
салдарынан, өзіне шабуыл жасаған адамды
өлтірген тұлғаның әрекеттері бірден
екі бап бойынша, яғни ҚК-тің 98 және 99-бабы
бойынша саралануға тиіс, себебі оның
жазалаушы шарасы жеңілдеу.
Сараланған және артықшылықты бар құрамдардан
тұратын нормалардың бәсекесі артықшылықты
құрамнан тұратын норманың пайдасына
шешіледі. Мысалы, кенет пайда болған жан
күйзелісі жағдайында, жәбірленушінің
заңға қарсы әрекеттеріне байланысты
субъекті екі адам өлтірсе, оның әрекеттері
96-баптың екінші бөлігінің “а” тармағы
бойынша емес, ҚК-тің 98-бабының екінші
бөлігі бойынша саралануы тиіс1.
1 ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы
23 желтоқсандағы қаулысы.
Бөлшек пен
бүтіннің бәсекелестігі кезінде
де қылмыстардың жиынтығы болмайды (бір
қылмысты әрекет басқа қылмыстың
міндетті белгісі болып табылған
кезде). Әдеттегідей мысал ретінде
қарақшылықты айтуға болады (ҚК-тің 179-бабы).
Шабуыл кезінде жәбірленушінің өмірі
не денсаулығы үшін қауіпті болып
табылатын күш қолдану оның міндетті
белгілерінің бірі болып табылады.
Егер де қарақшылық шабуыл жасау барысында
кінәлі жәбірленушінің денсаулығына залал
келтірсе, оның әрекеттері ҚК-тің осындай
залал тигізгендік үшін жауаптылық
қарастыратын баптарының жиынтығы арқылы
саралануды қажет етпейді. Бұл жағдайда
істелгеннің бәріне неғұрлым толық
заңды саралаушы норма, яғни ҚК-тің
179-бабы қолданылады.
Егер де басқа қылмысты жасаудың тәсілі
болып табылатын әрекет, бұл қылмыстың
заң арқылы қарастырылатын міндетті белгісі
болып табылмаса, мұндай әрекет жеке қылмыс
ретінде танылып, істелген әрекеттердің
барлығы ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының жиынтығы бойынша сараланады.
Мысалы, сеніп тапсырылған бөтен мүлікті
иеленіп алудың немесе ысырап етудің жолы
болып табылатын қызметтік жалғандық
жасау, ҚК-тің мұндай мүлік ұрлау үшін
жауаптылық қарастырылатын баптарының
(ҚК-тің 176, 180-баптарының) белгілерімен
қамтыла алмайды, сондықтан ол ҚК-тің 314-бабы
бойынша қосымша саралануы тиіс. Қылмыстардың
жиынтығының заң тұрғысынан алғандағы
мәні, оның орын алған кезінде, ҚК-тің 12-бабының
бірінші бөлігіне сәйкес тұлғаның әрбір
жасалған қылмысы үшін ҚК-тің тиісті бабы
немесе бабының бөлігі бойынша қылмыстық
жауапқа тартылатындығында.
в) Қылмыстардың қайталануы.
Қайталану – қылмыстың бірнеше мәрте
жасалуының бір түрі болып табылады. ҚК-тің
13-бабының бірінші бөлігіне сәйкес қылмыстардың
қайталануы бұрын қасақана қылмыс жасауы
ретінде түсіндіріледі. ҚК-тің осы бабының
төртінші бөлігінде 18 жасқа толмаған адамның
жасаған қылмысы үшін соттылығы, сондай-ақ
Кодексте белгіленген тәртіп бойынша
алынып тасталған немесе жойылған соттылық
қылмыстың қайталануын тану кезінде ескермейді
делінген. Қылмыстардың қайталануы қылмыскердің
қоғам үшін қауіптілігінің жоғары екендігін
білдіреді, себебі бұл – оған алғашқы
қылмысы үшін қолданылған жазаның мақсатының
орындалмағандығы. Қылмыстың қайталануының
орын алуы, кінәлі қылмыстық жауаптылыққа
тартылар кезде міндетті түрде ескерілуі
тиіс.
ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 25
мамырдағы «Соттардың қайталанған қылмыстар
туралы қылмысты істерді қарастыру тәжіребесі
туралы» №1 қаулысында бұрын болған соттылық,
бұған дейін тағайындалған және шын мәнінде
өтелген жазалар, жазадан босатылу негіздері
туралы мәліметтер жан-жақты және мұқият
тексерілуі керектігі, сонымен қатар,
сотталушымен жеке басы туралы басқа да
деректерді анықтап, білу керектігі атап
көрсетілді1.
1 Сб. Пост. Пленума Верховного Суда РК
(Казахской ССР) 1961-1997. Алматы, «Санат»,
Т.1. С. 220.
Жасалатын қылмыстардың сипатына қарай
қайталану – ж а л п ы және а р н а й ы болып
бөлінеді.
Жалпы қайталану – бұрын соттылығы бар
тұлғаның кез келген жаңа қылмыс жасауы.
Мысалы, алаяқтық үшін сотталған тұлға
бұзақылық жасауы мүмкін.
Жалпы қайталанудың заңдылық тұрғысынан
маңыздылығы – оның қылмыстардың саралануына
әсерін тигізбестен, жеке жауаптылықты
анықтау мен жаза тағайындау кезінде ескерілетіндігі
(ҚК-тің 54-бабының бірінші бөлігінің “а”
тармағы бойынша жалпы қайталану жауаптылық
пен жазаны ауырлататын жағдай болып табылады).
Егер де қылмыстың қайталануы бұрынға
жасалған қылмыс үшін жазаны өтеу кезінде
орын алса, жаза ҚК-тің 60-бабымен үкімдердің
жиынтығы үшін бекітілген ережелер бойынша
тағайындалады. Егер бұрын жасалған қылмыс
үшін сотталушы бас бостандығынан айыру
жазасын өтеген болса, қайта жасаған қылмыс
үшін бас бостандғынан айыру қатаң режимдегі
түзеу колониясына тағайындалады.
Соттылығы бар тұлғаның ұқсас немесе біртекті
жаңадан қылмыс жасауы арнайы қайталану
болып танылады.
Арнайы қайталанудың заңды тұрғыдан алғандағы
мәні мынада: біріншіден, ол заңмен қарастырылған
жағдайларда саралаушы немесе ерекше
саралаушы жағдай болып табылады (ҚК-тің
170-бабының екінші бөлігі,175-бабының үшінші
бөлігі т.б.). Екіншіден, жалпы қайталану
сияқты, арнай қайталануды да егер де ол
ҚК-тің Ерекше бөлімінде саралаушы белгі
ретінде көрсетілмесе, сот жауаптылық
пен жазаны ауырлататын мән-жайлар ретінде
ескереді. Және де, үшіншіден, егер де арнайы
қайталан сотталушының бұрын жасаған
қылмысы үшін субъект бас бостандығынан
айыру түрінде жазасын өтеген болса арнайы
қайталану да жалпы қайталану сияқты салдарға
әкеліп соқтырады.
Қоғамдық қауіптілігінің деңгейі бойынша
қайталану қ а р а п а й ы м , қ а у і п т і
және ө т е қ а у і п т і болып бөлінеді.
Қарапайым қайталану – бұл қауіпті және
өте қауіпті қайталанудың белгілеріне
сәйкес келмейтін қайталану.
ҚК-тің 13-бабының екінші бөлігіне сәйкес
қылмыстың қайталануы төмендегідей жағдайларда
қауіпті қайталану деп танылады:
а) егер адам бұрын қасақана жасаған қылмысы
үшін екі рет бас бостандығынан айыруға
сотталған болса, осы адам қасақана жасаған
қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға
сотталған жағдайда;
ә) егер адам бұрын ауыр қылмыс жасағаны
үшін сотталған болса, ол ауыр қылмыс жасаған
жағдайда.
Қылмыстың қайталануы ҚК-тің 13-бабының
үшінші бөлігіне сәйкес мынадай жағдайларда
өте қауіпті қайталану деп танылады:
а) егер адам бұрын ауыр қылмыс немесе
ауырлығы орташа қасақана қылмыс жасағаны
үшін кемінде үш рет бас бостандығынан
айыруға сотталған болса, осы адам қасақана
жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан
айыруға сотталған жағдайда;
ә) егер адам бұрын ауыр қылмыс жасағаны
үшін екі ретбас бостандығынан айыруға
сотталса немесе аса ауыр қылмыс жасағаны
үшін сотталған болса, осы адам жасаған
ауыр қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға
сотталған жағдайда;
б) егер адам бұрын ауыр немесе аса ауыр
қылмыс жасағаны үшін сотталған болса,
ол ауыр қылмыс жасаған жағдайда.
Қылмыстың қайталануының қарапайым, қауіпті
және өте қауіпті болып бөлінуінің заң
тұрғысынан алғандағы мағынасы – ҚК-тің
59-бабының екінші бөлігіне сәйкес, қайталанудың
қандай да бір түрі орын алғанда, соттың
жазаның мерзімі мен мөлшерін осы жасалған
қылмыс үшін заң жүзінде көзделген ең
қатаң жаза түрінің еі жоғарғы мерзімі
мен мөлшерінің шегінен төмен тағайындай
алмайтындығында.
III Қорытынды
Сонымен, тұлғаның қылмыстық жауапқа тартылуының
ескіру мерзімі өтпеген немесе соттылығы
жойылмаған не алынып тасталмаған немесе
қылмыстық жауапқа тартылу заңға сәйкес
тоқтатылмаған екі не одан да көп қылмыс
жасауы қылмыстық құқыққа қылмыстардың
көптігі деп танылады.
Жалпы қылмыстың көптігі 3 түрге ажыратылады:
1) қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстардың жиынтығы;
3) қылмыстың қайталануы.
ҚК-тің 11-бабында Қылмыстың бірнеше мәрте
жасалуы туралы жазылған.
1. ҚК-тің ерекше бөлімінің белгілі бір
бабында немесе бабының бөлігінде көзделген
екі немесе одан да көп әрекетті жасау
– қылмыстардың бірнеше мәрте жасалуы
деп танылады.
2.ҚК-тің Ерекше бөлімінің түрлі баптарында
көзделген екі немесе одан да көп қылмыс
жасауы ҚК-те арнайы көрсетілген жағдайларда
ғана бірнеше рет жасалған деп танылуы
мүмкін.
3. Егер адам бұрын жасаған қылмысы үшін
заңмен белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылған болса не адамның
бұрын жасаған қылмысы үшін соттылығы
жойылған немесе онысы алынған болса,
немесе мұндай қылмыс үшін қылмыстық жауапқа
тарту мерзімі өтіп кетсе, қылмыс бірнеше
рет жасалған деп танылмайды.
4. Жалғасатын қылмыс, яғни бір ниетпен
және бір мақсатпен қамтылып, тұтас алғанда
бір қылмысты құрайтын бірқатар бірдей
қылмыстық әрекеттерден тұратын қылмыс
бірнеше мәрте жасалған қылмыс деп танылмайды.
5. Қылмыстардың әлденеше рет жасалуы ҚК-те
неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтыратын
мән-жай ретінде көзделген жағдайларда
адамның жасаған қылмысы ҚК-тің Ерекше
бөлімінің қылмыстарды бірнеше мәрте
жасағаны үшін жазалауды көздейтін бабының
тиісті бөлігі бойынша айқындалады.
Қылмыстардың жиынтығына келетін болсақ,
ҚК-тің түрлі баптарында немесе баптарының
бөліктерінде көзделген, адам солардың
бірде-біреуі үшін сотталмаған немесе
заңмен белгіленген негіздер бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған
екі немесе одан да көп әрекеттерді жасау
қылмыстардың жиынтығы деп танылады. Қылмыстардың
жиынтығында адам, егер жасалған әрекеттердің
белгілері ҚК-тің бір бабының немесе бабының
бір бөлігінің неғұрлым қатаң жаза қолдануды
көздейтін нормасымен қамтылмаған болса,
әрбір жасалған қылмыс үшін ҚК-тің тиісті
бабы немесе бабының бөлігі бойынша қылмыстық
жауапқа тартылады. ҚК-тің екі немесе одан
да көп баптарында көзделген қылмыстардың
белгілері бар бір іс-әрекет (әрекетсіздік)
те қылмыстардың жиынтығы деп танылады.
Адам қылмыстардың мұндай жиынтығында,
әрбір әрекеттің белгілері ҚК-тің бабының
басқа әрекет үшін неғұрлым қатаң жаза
қолдануды көздейтін нормасымен қамтылмаған
болса, әрбір қылмыс үшін ҚК-тің тиісті
баптары бойынша қылмыстық жауапқа тартылады.
Егер белгілі бір және нақ сол әрекет ҚК-тің
тиісті баптарының жалпы және арнаулы
нормаларының белгілеріне сәйкес келсе,
қылмыстардың жиынтығы болмайды және
қылмыстық жауаптылық ҚК-тің Ерекше бөлімінің
арнаулы норманы қамтитын бабы бойынша
туындайды.
ҚК-тің 13-бабына сәйкес Қылмыстың қайталануы
бұрын қасақан жасаған қылмысы үшін соттылығы
бар адамның қасақана қылмыс жасауы қылмыстың
қайталануы деп танылады. Қылмыстың қайталануы:
а) егер адам бұрын қасақана жасаған қылмысы
үшін екі рет бас бостандығынан айыруға
сотталған болса, осы адам қасақана жасаған
қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға
сотталған жағдайда;
б) егер адам бұрын ауыр қылмыс жасағаны
үшін сотталған болса, ол ауыр қылмыс жасаған
жағдайда қауіпті деп танылады.
Қылмыстың қайталануы:
а) егер адам бұрын ауыр қылмыс немесе
ауырлығы орташа қасақана қылмыс жасағаны
үшін кемінде үш рет бас бостандығынан
айыруға сотталған болса, осы адам қасақана
жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан
айыруға сотталған жағдайда;
б) егер адам бұрын ауыр қылмыс жасағаны
үшін екі рет бас бостандығынан айыруға
сотталса немесе аса ауыр қылмыс жасағаны
үшін сотталған болса, осы адам жасаған
ауыр қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға
сотталған жағдайда:
в) егер адам бұрын ауыр немесе аса ауыр
қылмыс жасағаны үшін сотталған болса,
ол аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда аса
қауіпті деп танылады.
Он сегіз жасқа толмаған адамның жасаған
қылмысы үшін соттылығы, сондай-ақ ҚК-те
белгіленген тәртіп бойынша алынып тасталған
немесе жойылған соттылық қылмыстың қайталануын
тану кезінде ескерілмейді. Қылмыстардың
қайталануы ҚК-те көзделген негіздер мен
шектерде неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтырады.
Қолданылған әдебиеттер
тізімі
1. ҚР Конституциясы
1995 жылы 30 тамыз; 2007 жылы 21 мамырда өзгертулер
мен толықтырулар енгізілді.
2. ҚР Қылмыстық Кодексі 1997 жылы 16 шілде
(№167-I); 2007 жылғы 15 мамырдағы №253-III енгізілген
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
3. ҚР Қылмыстың құқығы Жалпы бөлім Абдрашит
А.А. Алматы. Жеті Жарғы, 2001.- 134.
4. ҚР Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім Борчашвил
И.Ш. Алматы, 2001.
5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы қаулысы.
6. Сб. Пост. Пленума Верховного Суда РК
(Казахской ССР) 1961-1997. Алматы, «Санат»,
Т.1. С.220.
7. Куринов Б.А. Научные основы и квалификации
преступлений. М. МГУ. 1984, С.174. |