Шаруашылық жүргізу құқығы

Мәміле нақтылы деп есептеледі:

тіркелген уақытынан бастап;

тіркелген мәмлелер оны жасаған тұлғаларымен атаулармен қол қойылып,толық аты жазылып, жылжымайтын обьектіні оның тұрғаны орнын, тіркелген құқын қысқаша суреттеп көрсетеді;

егер мәмлені тіркеген нақтыламаған формада жасаса, оны тіркеуде бір жақ бас тартса сот екінші жақтың талабы бойынша мәмлені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы.Бұл жағдайда мәмлені тіркеу соттың шешіміне сәйкес болады.

2 Заңды тұлғалардың шаруашылық жүргізу құқығы

Меншік құқығымен қатар ҚР азаматтық заңнамасы (АК – ның 33 – бабы) заңды тұлғалардың өзінше бөлек мұліктік құқығы ретінде мемлекеттік кәсіпорындардың, мемлекеттік мекемелер менмекемелердің оралымды басқару құқығын (202-бап) қарастырады.

ҚР Азаматтық кодексі заңды тұлғалардың бар мүліктік құқығын өзінше дербес заңдық құқық ретінде біратола анықтады, ол олардың АК – ның «Меншік құқығы және өзге заттық құқықтар» атты 2 – тарауында орналасуынан туындайды.

АК – ның шаруашылық жүргізу құқығы мен оралымды басқару құқығының заттық сипаты туралы ережелерімен ҚР – дің бірқатар нормативтік құқықтық құжаттары үйлестірілген. Мысалы, ҚР – дың Салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы Кодексінің 351 – бабына сәйкес меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салынатын объектісі бар заңды және жеке тұлғалар мүлік салығын төлеушілер болып табылады; Қозғалмайтын мүлікке құқықты Мемлекеттік тіркеу туралы Жарлықтың 2 – бабының 1 – тармағына сәйкес, меншік құқығымен және қозғалмайтын мүлікке басқалай құқықтармен қатар, шаруашылық жүргізу құқығы мен оралымды басқару құқығы мемлекеттік тіркеу объектілері болып табылады. Шаруашылық жүргізу құқығы мен оралымды басқару құқығының заттық сипатын содан көреміз.

Шаруашылық жүргізу құқығы мүлікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алған және бұл мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқықтарын АК-да және өзге де заң құжаттарымен белгіленген шекте жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорынның заттық құқығы болып табылады (АК – ның 196 – бабы).

Иелену, пайдалану және билік ету құқықтарын жүзеге асырудың шектерін АК, Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлық және өзге заң құжаттары белгілейді. Заңға бағынышты құжаттармен, оның ішінде ҚР Президентінің Жарлықтарымен және Үкімет Қаулыларымен бұл құқықтардың жүзеге асырылуына шектеуер белгілеуге болмайды. Меншік иесі болып табылатын мемлекет атынан әрекет ететін мемлекеттік орган да АК – ға және басқа заң құжаттарына сәйкес жүргізе алатындардан басқа ондай шектеулерді белгілеуге құқылы емес.

АК – да және басқа заң құжаттарында белгіленген шектерде мемлекеттік кәсіпорын шаруашылық қызметті жүзеге асыруда толықтай дербестік алған.

Мемлекеттік кәсіпорындар қатысқан мүліктік қатынастарға АК – ның меншік құқығы туралы ережелері таралады, егер АК – дан және өзге заң құжаттарынан өзгедей туындамайтын болса (АК – ның 201 - бабы). Шаруашылық жүргізуде пайдаланылған мүліктен алынған жемістер, өнімдер және табыстар, сондай – ақ шарттар немесе басқа негіздер бойынша кәсіпорын алған мүлік меншік құқығын алуға арналған заңдарда белгіленген тәртіп бойынша кәсіпорынның шаруашылық жүргізуіне келіп түседі (АК – ның 198 – бабының 2 - тармағы). Мүлкі өзіне шаруашылық жүргізу құқығында тиесілі кәсіпорында, мемлекеттік емес коомерциялық заңды тұлғалармен салыстырғанда, тар құқық қабілеттілік болады (АК – ның 200 – бабы; мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлық), себебі соңғыларының мүліктік құқығы болып меншік құқығы саналады, ол – абсолюттік болып табылады (АК – ның 188 - бабы), ал шаруашылық жүргізу құқығы мемлекеттік меншік құқығының туындысы, ол мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктік құқығының мазмұнын меншік иесінің – мемлекеттің мақсаттарымен және міндеттерімен шектеулі етеді.

Мүлік иесінің құқығы бар, оны ол заң құжаттарына сәйкес және мына мәселелерді шешу үшін жүзеге асырады:

Кәсіпкерлік қызметтің негізгі қорларды пайдаланумен, коммерциялық құрылымдарға қатысумен, жеке кәсіпкерлерге қарыз берумен байланысты кейбір түрлерін мемлекеттік кәсіпорындар меншік иесінің немесе өздеріне уәкілетті мемлекеттік органның келісімімен ғана жүзеге асыруға құқылы (АК – ның 200 - бабы).

Барлық басқа жағдайларда, атап айтқанда, қозғалатын мүлікке билік етуде, мемлекеттік кәсіпорын өз қызметін дербес жүзеге асырады. Меншік иесі кәсіпорынның күнделікті өндірістік қызметіне араласуға құқылы емес.

Кәсіпорын, шаруашылық жүргізу құқығындағы субъект, құқыққа ғана емес, сонымен қатар тиісті мемлекеттік органдар (қаржылық немесе жоғары тұрған) түріндегі мемлекет алдында міндет көтереді және сол міндеттемелер бойынша дербес жауап береді.

Қолданылған әдебиеттер

              1 Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық / Құраст. Е.Баянов- Алматы.  

             Жеті    жарғы, 2001- 624 б.

              2 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше

             бөлімдері)- Алматы: Юрист, 2005- 309б.

              3 Қазақстан Республикасының Конституциясы- Алматы: Юрист, 2003- 39 б.

              4 Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: Оқулық /Құраст.

             Ғ.Толеуғалиев. Алматы: -2001, 376 б.

              5 Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Жалпы

             бөлім:Оқулық/Ғ.А.Жайлин. – Алматы: Заң әдебиеті. -2003. -264 б.

              6 Коментарий к жилищному кодексу казахской ССР/ Басин Ю. Г,

             Сулейменов М. К, Тазуадинов Р. С.

              7 Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы 1998 жылғы 

             21қыркүйектегі № 928