Неке қию және тоқтату

Мазмұны

Кіріспе.......................................................................................................................3 
1 Рим құқығы бойынша отбасы және неке түсінігі..............................................4

1.1 Рим құқығы бойынша отбасы түсінігі.............................................................4

2 Некеге тұру шарты...............................................................................................5

2.1 Неке қию.............................................................................................................7

2.2 Некені тоқтататын жағдайлар..........................................................................8

3 Рим құқығы бойынша неке түрлері..................................................................10

4 Отбасылық құқықтық қатынастардың мазмұны.............................................13

Қорытынды…........................................................................................................15

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........................................................................16

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Ежелгі Римде неке киелі қипяшылдық және мемлекет тірегі болып саналды. Ежелгі Римде ауқатты отбасыларында көпшілік неке есеп бойынша тұрғызылған: ұрпақ жалғастыру үшін (лат. matrimonium — неке, от лат. mater — ана), меншікті біріктіру үшін,саяси одақтарды  нығайту мақсатында, дегенмен махаббат негізінде тұрғызылған некелер де болды. Рим империясы уақытындағы авторлары күйеулері өз әйелдерінің моральін бақылағаны үшін республика уақытында рим некесінің гүлденуі деп санаған. Жұбайлар серіктестіктері қазіргі түсінікте керек емес, сонымен қатар мүмкін емес болған: Ежелгі Римде әйелі күйеуін қолдау және қамын ойлауда өз өмірін арнау керек деп санаған.

Ежелгі Римде жанұя  патриахалдық түрде құралған. Онда жанұя мүшелері тек қана жанұя  басшысына бағынған. Үй қожайыны әйеліне, балаларына, құлдарына және мүлікке  билік еткен.       

Неке нысанының барлық түрінде күйеу балаларға билік  еткен.

Рим құқығындағы неке институтының құқықтық жағдайларын төмендегідей көрсетуге болады: 1) Неке өзара ерікті түрде жасалу керек; 2) Дене бітімінің  келуі; 3) екеуінің келісімі; 4) отбасын  құру мақсаты; 5) ерлі-зайыптылардың  өмір бойы бірге тұруы.

Рим неке құқығын және оның институттарын меңгеру қазіргі  күнде де өзектілік сақтап келеді. Еуропа елдерінде қазіргі неке құқығы алдымен заңдық туыстық түсінігіне жасалды.

Рим неке құқығы тіпті күрделі: кез келген отбасы, әйел мен еркектің туыстық сипаттағы қатынастары  Рим құқығында неке болып мойындалды.     

Осы жұмыстың мақсаты Рим  неке құқығының ерекшелктерін меңгеруден тұрады:

Мақсаты:

1) Рим отбасы құқығына түсінік беру;

2) Некеге тұру шарттары және неке қию және тоқтату;

3) Отбасылық құқықтық қатынастардың мазмұны.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  1 Рим құқығы бойынша отбасы және неке түсінігі

         1.1 Рим құқығы бойынша отбасы түсінігі

 

Отбасы неке арқылы қалыптасады. Классикалық заңгер Модестин неке анықтамасын берген:  «неке – әйел мен ер адамның арасындағы одақ, бүкіл өмір бойы бірге болуы, құдайшылдық пен адамгершілік құқықтың жалпылығы». Некенің бұл идеалистік түсіндірмесі нәрсенің шынайы жағдайына сай келмеді: тіпті классикалық кезеңде әйел адам күйеуінің тең құқылы жолдасы болмады. О. Омельченко пікірінше,бұл жалпы түсінікте құқықтық нормалардың екі жақты шеғу тегінің некелік-отбасылық байланыстар реттелуіне бағыну болды: адамгершілік құқық талаптарының көрінуі ретінде неке одағы азаматтық құқықтың анықтауына бағынады,құдайшылдық құқық талаптарының көрінуі ретінде неке одағы жоғары хаттаушы талаптардың моральді және діни сипатта адамгершілік құқығына жіберілгенге жауап беруі керек.

Туыстық – белгілі  бір құқықтық салдарларды байланыстыратын  адамдар арасындағы қандық байланыс.  Рим құқығы туыстықтың екі түрін  ажыратты – агнаттық және когнаттық. Басқа халықтардың отбасынан рим отбасының айырмашылығы агнаттық туыстықтың заңдық маңызды болуында. Агнаттық туыстық бір отбасына тиесілі барлық тұлғаларды қамтыды, яғни агнаттық туыстық билік пен бағыныштылыққа негізделген. Соған орай отбасы мүшелері отбасы басшысы және оған бағыныштылар деп бөлінді. Отбасы басшысы барлық отбасы мүшелеріне толық билігін жүргізіп отырды. Ол сонымен қатар отбасының мүлкіне ие болды және өз қалауынша билік етті. Отбасы басшысының билігі тек қайтыс болған жағдайда немесе өзінің еркі арқылы тоқтатылатын. Агнаттық туыстық ер адамнан тарады. Кейіннен отбасы басшысының билігі шексіз болған жоқ және отбасы мүшелерінің еркіндігіне алып келді. Осыған байланысты агнаттық туыстық уақыт өте келе когнаттық туыстықпен ығыстырылды. Когнаттық туыстық дегеніміз қандық туыстық. Когнаттық туыстықта дәреже мен туыстық тармақтары ажыратылды. Туыстық тармақтары ата-бабасынан тарайтын немесе ата-бабаға дейін тарайтын туыстық болуы мүмкін. Туыстықты сонымен қатар, бір атадан тарайтын болса қандас, аналары бір болса – жатырлас туыстар деп бөлетін. Жанама туыстық ортақ ата бабалардан тарайтын туыстарды біріктірді. Туыстық дәрежесі екі туыстың арасындағы туыстық санымен анықталды. Туыстықпен қатар жекжаттық та болды. Жекжаттық жұбайлар арасындағы және басқа жұбайдың арасындағы туыстар арасында пайда болатын. 

 

 

 

 

 

 

1.2 Некеге тұру  шарты 

 

 Неке – әйел мен ер адамның арасындағы одақ. Бұл одақ өмірінің ортақтығы, адамдық құқықтар мен діни құқықтардың бірігуі. Неке: ынтымақтастық, физикалық жетілу, келісім, некелесушілердің неке одағын құруға талпынуымен сипатталады. Некеге тұрудың құқықтық алғышарты некеге тұрушыларда jus conibii-дің болуы болып табылады. Бұл термин рим некесіне тұру құқығы дегенді білдірді.

Рим құқығы некеге тұрудың  мынадай талаптарын бекітті: 
        Некеге тұрушылардың келісімі;

Әйел мен ер адам еркін  болуы тиіс, олар және ата-аналары некеге келісімін беруі керек. Егер патерфамилиас маңызды негіздер болмағанда бағыныштыға некеге тұруға келісімін бермейді, онда ол магистратқа жүктеледі.

Құлдар отбасын құру құқығы болмады, римдықтар құқықтың дамуы  барысында құлдарға бірге тұруға – контурберниум (contubernium) құқығы болды.

Неке жасына жету, ерлер  үшін – 14 жас, әйелдер үшін – 12 жас.

Некеге тұрушылар басқа  тоқтатылмаған некеде тұрмаулары керек; 
      Некеге тұрушылардың арасында туыстық қатынас болмауы керек. 
Егер де туыстар некеге тұратын болса, ол қылмыс деп саналды. Аға мен қарындас арасындағы некеге тұруға тыйым салынатын, егер тіпті ата-аналарының біреуі ғана ортақ болғанның өзінде.  
        XII  кесте бойынша заңдар плебея мен патрицияларға үйленуге тыйым салынған. Бірақ бұл тыйым ежелден-ақ жойылған.

Император Август сенаторларды азат етушілерге немесе жезөкшеге үйленуге тыйым салған. (осы сословиелердегі әйел күйеу жігітің жоғары лауазымына сәйкесемес деп саналды, әскери адамдарға үйлену тыйым салынған. Бірақ әскери адамдарға үйленуге қарамастан, іс жүзінде сарбаздар жиі жергілікті билік мойындаған түрде неке құрған, рим құқығы бойынша неке болып саналмаған.

Қамқоршыға қамқорлықұқа алған адамына үйленуге, христианға – басқа дін өкіліне үйленуге рұқсат етілмейтін. Рим азаматтары актрисаларға, неке бұзуға айыпталған әйелдерге үйленуге тыйым салынған. Агнаттар, тума туысқандар, төртінші деңгейге дейінгі туысқандар үйленуге болмайтын.   

 Неке сүйегі жақын  адамдар (қайын ата мен келін  арасында)  арасында тыйым салынды. 

Некеге физикалық жағынан  сау адамдар тұруға болды.Кастраттар үйлене алмайтын, есі жоқ адамдарға үйлену тыйым салынды. Некеде жыныстық байланыстың болуы міндетті болды, егер онда қатынас болмаса, неке жарамсыз деп танылды.

Жаңа некеге тұру тек басқа  некенің болмауы кезінде ғана рұқсат етілді. Күйеуі қайтыс болған соң  жесір әйел 9 айдың ішінде жаңа некеге тұруға болмайтын. Қаралы киімді киіп жүруі керек, императорлар азалы  күндерді (luctus) 1 жылға созған. Қазаны бүзған жағдайда абыройы төгілген болып саналды. Бұл күйеуі қайтыс болғаннан кейін дүниеге келген баланың әкелігін анықтау үшін жасалды (егер әйелі күйеуі қайтыс болғаннан кейін 2 айдан соң нәрестені дүниеге әкелсе, онда қаралы жыл тоқтатылған,туылған нәресте толық құқылы мұрагер болды. Мұндай тыйымды бұзу жесір әйелге белгіленген мерзімнен ерте тұрмысқа шығуға кедергі тудырмады, алайда абыройы төгілген болып саналды.

Аттастыру. Некеге тұрудан бұрын аттастыру керек болды, күйеу жігіт осыдан кейін қалыңдыққа өзінің құқығын заңдастырған.

Аттастыру некеге тұру серті ретінде өткізілген. Аттастырғаннан кейін куәгерлер қатысуымен сөз байласу немесе жазбаша құжаттарды құрусыз жасалды ма маңызы болған жоқ.

Некеге тұру кезінде балалардың келісімі қажет болған (жеті жастан бастап).Егер әкесі қызына өзіне  ұнамайтын лайықсыз немесе қарабет  күйеу жігітті таңдаса, қызы әкесінің қалауына қарсы шығуға құқығы болды.

Аттастыру, сүйісумен бекітілсе және күйеу жігіттің өліміне байланысты айырылса, күйеу жігіт сыйлаған сыйлықтардың жартысы қалыңдықтың отбасында қалған.

Аттастырудың нақты себептерге байланысты кейінге шегеру мүмкін болған: жақтардың біреуі болмаса, күйеу жігіт пен қалыңдықтың денсаулық жағдайы салдарынан, ата-аналарының қайтыс болуы,ауыр қылмыстарды істеуі.

Аттастыруды бұзу жағдайлары құғыншы көмегімен болған. Қуғыншы болып бала да саналған, оның өтініші хатты тапсырумен тең болған.

Империялық кезеңде аттастыру кепілдеме берумен алып жүрген. Егер күйеу жігіт үйлену тойынан бас тартса, онда сыйлықтар қалыңдық үйінде қалған,

Б.э. 472 ж. император Лев кепілдеменің екі мәрте өлшемін орнатқан. Екі аттастыруды жүргізу бір уақытта жіберілмеген. Аттастыруды жүргізгеннен кейін, күйеу жігіт қалыңдықты өлтірген жағдайда, қылмыс туысқаны ретінде қарастырылған. Аттастыру 7 жастан бастап орындалу қарастырылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Неке қию

 

Құқықтық мағынада некеге тұру екі уақиғаларға бөлінеді: неке қию және үйлену тойы салтанаты. Бұл уақиғалар уақыт бойынша бірінен кейін бірі өтуі тиіс. Кейде бірнеше жылдар арасында бірінен-бірі алшақ болуы мүмкін.  
          Неке қию неке бастамасын білдіреді: бір уақытта өтуі толық некені құртады. Неке қию кезінде болашақ неке әріптестері некеге тұру ылтипатын білдіреді; өз ниетінің шындығын куәсі ретінде некелестірушілердің әлеуметтік жағдайына қарай сыйлықтармен алмасады;  неке қию – олардың ата-аналарының, қамқоршыларының және т.б. қатысуымен өтуі мүмкін. Сыйлықтармен алмасу неке қиюға жеке құқықтық мәміле түрінде болды. Неке қию факті, некелік ниет пен сыйлықтармен алмасу фактілері арнайы жазбаша құжаттармен (бұрынғы уақытта — куәгер-қонақтардың қатысуымен) бекітілген. Неке қию неке одағын құрудың соңғы рәсімі болған жоқ: неке қиюды өзара келісім бойынша, міндеттен бас тарту ретінде сот процедурасы жағдайында  бұзуға болады.Мұндай бұзу ажырасу болып саналмаған және болашақта басқа некеге тұруға кедергі бола алған жоқ. Бірақ материалды шығын (қонақтар шақыру, сыйлықтар және т.б. шығыны), неке қию бола алмаған жағдайда өтелуі тиіс болған. Неке бола алмаған жағдайда моральдық нұқсан бойынша наразылық қабылданбаған.

 Некеге тұрудың негізгі моменті жеке және мүліктік сипатта қарастырылған, әйелін күйеуінің үйіне алып келу; басқа барлық салт рәсімдері некеге тұруды ғана білдірді, бірақ неке одағына кірудің формальді шарттары болып саналмады. Әйелін үйге алып келу келесі мүмкін болатын мүліктік талаптанулар негізі болды.

 Рим дұрыс неке (классикалық кезеңде) екі ерекше формада жүргізілді: неке қию (cum manu mariti) және формальді емес (sine manu mariti). Некеге тұрудың бірінші формасы неке одағын оны келесі дәріптеу мақсатында символикалық жариялаудағы діни рәсім болды, не болмаса теңқұқықты оның бұрынңы алдиярларынан әйелін символикалық сатып алу; осы барлық түрлері таризи болды және сословиелік-патрицианды некемен тығыз байланысты. Некеге тұрудың екінші формасы арнайы неке келісімінің болуы және күйеуі әйелін үйіне алып келу  ұйғарды Осы екі неке формасының айырмашылығы отбасында мүліктік қатынас үшін және некені тоқтату кезінде әйел тағдыры үшін болды. Христиан кезеңінде некелесудің шіркеулік рәсім бойынша жүргізілді, бірақ басқа да неке одағын құру талаптары сақталды.

 

 

 

 

 

 

2.1  Некені тоқтатын жағдайлар

 

Құқықтық негізде некеге тұрғандар, заңда қарастырылған жағдайларда ғана тоқтатылуға болатын. Рим құқығында некені тоқтатудың тәсілдері:

1. жұбайлардың біреуі қайтыс болған жағдайда;
2. жұбайлардың біреуі еркіндік дәрежесінен айырылса;
3. жұбайлардың біреуі рим азаматтығынан айырылса;
4. отбасылық мәртебесінен айырылса;
5. ажырасу

     

      Неке одағын тоқтату үшін өлім жеткілікті негіз болған. Жұбайлардың біреуі хабарсыз жоқ болып кетсе өлімге теңесті.

Жұбайлардың біреуі еркіндік дәрежесінен немесе азаматтығынан  айырылса заңды некеге тұру құқығы болмаған себебі бойынша некені тоқтату  негізі болып табылды, ал отбасылық  жағдайының өзгерісі неке қатынасының  айырылысуын білдірді.

Римдік отбасы құқында  араларында неке қиылуына жол берілмейтін  адамдарда белгіленген. Некеге тұруға:

1) кәмелетке толмағандарға;

2) ақыл есі кемдерге;

3) құлдарға жол берілмеген.

Көрсетілген негіздерден  басқа, жұбайлардың шешімі бойынша  тоқтатылды – ажырасу. I-II ғғ. аралығында ажырасу еркін болған және жұбайлардың өзара келісімі бойынша іске асырылған, не болмаса жұбайлардың біреуі неке өмірінен бас тарту өтінішін білдірсе.

Ажырасу рәсімі  тек заңды  некеге тұрған қатынастар арасында жүргізілді. Құқықтық емес немесе керекті жағдайда рәсімделмеген некеде ажырасу тыйым  салынды.