Автор: Пользователь скрыл имя, 11 Октября 2011 в 09:29, реферат
Жер қабатының кенеттен жылжуы және жарылуы нәтижесінде серпінді тербеліс түрінде пайда болатын, орасан зор аймаққа тарайтын жер дүмпулері мен жер бетіндегі тербеліс жер сілкіну деп аталады. Жерсілкіну (араб тілден ескірген сөзі зілзала араб.: زلزال) — жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі. Жер сілкінісін сейсмология ғылымы зерттейді. Оның туындауына және дамуына байланысты құбылыстарды сейсмикалық құбылыстар деп атайды.
Кіріспе бөлім
Жер сілкінісі туралы түсінік
Негізгі бөлім
Жер сілкінудің жіктелуі
Жер сілкіну ұзақтығы, таралу мөлшері, оны өлшеу құралдары
Жер сілкінісін алдын алу шаралары
Жапониядағы және Гаитидегі жер сілкіністері
Қорытынды бөлім
Жоспары:
Жер сілкінісі туралы түсінік
Жер сілкіну туралы түсінік
Жер қабатының кенеттен жылжуы және жарылуы нәтижесінде серпінді тербеліс түрінде пайда болатын, орасан зор аймаққа тарайтын жер дүмпулері мен жер бетіндегі тербеліс жер сілкіну деп аталады. Жерсілкіну (араб тілден ескірген сөзі зілзала араб.: زلزال) — жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі. Жер сілкінісін сейсмология ғылымы зерттейді. Оның туындауына және дамуына байланысты құбылыстарды сейсмикалық құбылыстар деп атайды.
Жер сілкінісі – геологиялық құбылыс. Олар – кез-келген жерде пайда болуы мүмкін. Жер сілкінісінің ошағы жер қойнауында қалыптасады. Геологиялық ортадағы жылжулар, бірігулер, жарылулар,ортаюлар секілді тез өзгерістер жер сілкінісінің пайда болу себебіне жатады.Әрбір жер сілкінісі кезінде осы жарылыс нәтижесінде жер қойнауында жинақталған энергияның бір бөлігі сыртқа шығарылады. Жер сілкінісінің басты себептері ретінде жер қыртысы платформаларының қозғалысы мен қимылдауын айтуға болады. Мұндай қозғалыстар орын алған аймақ жер сілкінісінің ошағы деп аталады. Ал жер сілкінісі ошағының жер бетіндегі нүктесі эпицентрі болып саналады.
Жер сілкінісінің барысында
адамдар қаза болады, үйлер, жолдар, көпірлер,
каналдар, тоғандар мен басқа да инженерлік
ғимараттар, су құбырлары, канализация,
электр беру жүйесі қирайды, байланыс
желісі бұзылады, қар көшкіні, сел, сырғыма
мен қопарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан
тастар құлайды, адамдарда үрей пайда
болады. Сондай – ақ жер сілкінісімен
бірге өрт пайда болады. Геологиялық ортаның
экологиясы бұзылады, қопарылма сырғыма,
сел тасқыны, т.б.шаруашылыққа қосымша
залал әкеледі.
Жер сілкінісінің жіктелуі
Пайда болу тегіне қарай жерсілкіну жанартаулық, денудациялық және тектоникалық болып бөлінеді. Жанартаулық жерсілкіну қазіргі жанартаулар әрекет ететін аудандарда дамыған. Денудациялық жерсілкіну таулы аудандардағы тау жынысы массаларының шатқалдарға құлауынан, жер асты қуыстары мен карст үңгірлерінің опырылуынан және ірі жылжымалардың ықпалынан туындайды.Тектоникалық жерсілкіну литосфераның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады. Мұндай жерсілкіну — Жер қыртысында ұзынынан созылған жарылымдар жасайды. Жарылым қанаттары ығыстырушы жазықтық бойынша бір-бірімен салыстырғанда, лездік жылдамдықпен ығысуына байланысты, босанып шыққан энергия серпімді тербелістер, яғни сейсмикалық толқындар түрінде жан-жаққа таралады.
Жерсілкіну Жер қойнауындағы орналасу тереңдігіне қарай:
Ең көп тарағаны жақын және орташа (Ашғабадта жерсілкінудің тереңдігі 15 — 20 км, Ташкентте 5 — 10 км, Спитакта 10 — 15 км болған) тереңдіктегі жерсілкінулер. Терең фокусты жерсілкіну өте аз тараған(Қиыр Шығыста, Тынық мұхиттың жағалауындағы жерсілкінудің гипоцентрі 600 — 700 км тереңдікке жеткен). Жерсілкіну гипоцентрі теңіз бен мұхиттардың астында да орналасады. Оларды теңіз сілкінуі деп атайды. Бұл құбылыстардың нәтижесінде цунами пайда болады.
Жерсілкіну ұзақтығы бірнеше секундтан бірнеше айға (кейде жылға) дейін созылады. Механикалық кернеу күшінің біртіндеп шығуына байланысты, жер асты дүмпулері қайталанып отырады. Әдетте, алғашқы күшті дүмпуден кейін, әлсіз дүмпулер тізбегі жалғасады. Оларды афтершоктар деп, ал дүмпу білінген уақыттың барлығын жерсілкіну кезеңі деп атайды. Афтершоктар негізгі дүмпуден соң 3 – 4 жыл бойы жалғасуы мүмкін. Мысалы, 1887 ж. Алматыдағы (Верный) жерсілкіну кезінде 600 дүмпу болғаны тіркелген. Жерсілкіну кезінде орташа есеппен 1×1024 – 1×1025 эрг энергия бөлінеді. Мысалы, Ашғабадта болған жерсілкінудің энергиясы – 1×1023 эрг, Моңғолиядағы Гоби Алтайында — 1×1024 эрг, Чилиде — 1×1024 эрг, Ташкентте — 1×1020 эрг, Кемин жотасында (Алматы) — 4×1024 эрг.
Жер сілкінісі мен жер асты дүмпулерін ріткейтін аппаратты сейсмограф деп атайды. Сейсмографтардың бұрынғы түрлері қағаз таспасы бар қондырғылар болатын. Қазіргі кезде ондай аппараттармен бірге электронды сейсмографтар да қолданылады. Соңғысының қағаз таспасы болмайды. Қағаз таспамен жұмыс істейтін сейсмографтардың екі түрі болады: вертикальды (тігінен болған) тербелістер мен толқындарды, қозғалыстарды тіркейді. ал екінші түрі горизонтальды (көлденеңінен, жазығынан) тербелістер мен толқындарды, қозғалыстарды тіркейді. Екеуінің де өте сезімтал тілшелері болады. Сол тілшелері қағаз таспаған із (белгі) қалдырып отырады.
Тектометр — Ресейде (Сахалиндік өнертапқыштың туындысы. Жапонияда патенттелген) жасалған құрал. Жаңа құрылғыны ойлап тапқан Евгений Васин есімді адам. Тектометрдің көлемі өте ықшам әрі салмағы да жеңіл (1 кг). Бар болғаны бір қобдишаға сыйып кетеді. Кішкентай болғанына қарамастан маңыздылығы өте зор. Ол болайын деп жатқан жер сілкінісінің қаупін 40 сағат алдын ескерте алады.
Әр түрлі балдағы жер сілкіністерінің
төмендегі белгілерінің адамдардың мінез–құлқы
мен іс қимылына, сілкістердің мүмкін
болатын әсеріне, құрылыстар мен ғимараттардың
жағдайына, жер қабатындағы табиғи құбылыстарға,
жер қабатындағы және жер бетіндегі судың
жағдайының өзгеру белгілеріне назар
аудару керек.
1 балл. Жер сілкінісі сезілмейді. Тербелістің
үдемелілігі адамдардың сезіну денгейінен
төмен болады, жер қабатындағы сілкіністі
тек сейсмографтар байқап тіркейді.
2 балл. Сәл ғана сезілетін жер сілкінісі.Тербелісті
ғимараттың ішіндегі тыныштықта, әсіресе
жоғарғы қабаттарда болатын жекелеген
адамдап ғана сезеді.
3 балл. Әлсіз жер сілкінісі. Үй ішінде
болған адамдардың 50% шамасында, ашық жерлердегі
адамдардың кейбіреулері ғана жер сілкінісін
сезеді.
4 балл. Елеулі жер сілкінісі. Ғимараттардың
ішіндегі көп адамдар сезеді, ал ашық жерлерде
аз ғана адамдар сезеді. Ұйықтап жатқандардың
кейбіреуі оянып кетеді, бірақ оларды
қорқыныш сезімі билемейді. Теңселу сезіледі,ол
жүріп бара жатқан ауыр жүк машинасы тудырған
солқылдауға ұқсас болады.Терезе, есік,ыдыстар
сылдырлайды. Еден мен қабырғалар шықырлайды.Мебельдер
дірілдейді.Ілулі заттар жеңіл түрде тербеледі.Тұрған
автомашиналар да серпіліс сезіледі.
5 балл. Ұйқыдан оянып кету. Жер сілкінісін
ғимараттың ішіндегі барлық адамдар, ашық
далада көптеген адамдар сезеді.Ұйықтап
жатқандар тегіс оянады.Кейбіреулері
ғимараттан жүгіріп шығады, жануарлар
тынышсыздана бастайды.Ілулі тұрған заттар
қатты шайқалады.Кейбір қатты бекітіліп
ілінген заттардың өзі құлап түседі,орнынан
жылжиды, ыдыстардағы судың бір бөлігі
шайқалып төгіледі, кей жағдайларда су
көздерінің көлемінде өзгерістер болады.
6 балл. Қорқу. Жер сілкінісін барлық адамдар
сезеді.Көп адамдар қорқып көшеге жүгіріп
шығады.Үй жануарлары да қора-қопсыдан
шығып кетеді.Тербеліс жүруге кедергі
келтіреді.Ғимарат қозғалысқа ұшырап,
босаңсиды.Полкалар, сөрелердегі заттар
құлайды.Ыдыстар құлап, сына бастайды.
Ауыр заттардың өз орнынан қозғалуы мүмкін.Әк,
сылақтар түсе бастайды, сылақтарда ұсақ-жарық
сызаттар пайда болады.Құдықтардағы су
деңгейі мен су көздерінің көлемінде өзгерістер
байқалады.
7 балл. Ғимараттардың зақымдануы.Көптеген
адамдардың бойын үрей қорқыныш билеп-үй
жайлардан жүгіріп шығады, кейбір адамдар
үшін аяқпен тұру қиындайды.Көптеген темір
бетонды, каркасты ғимараттарда жеңіл
зақымдану болады.Ірі блокты ғимараттар
мен кірпіштен салынған үйлердің қабырғаларында
шамалы жарық-сызаттар пайда болып, түтін
тартатын трубалардың бір бөліктері құлай
бастайды.кейбір реттерде тіке баурайлардағы
жолдардың өтетін бөліктеріндегі құмды
жағалауларда құлау, көшкін, ал жолдағы
тастарда жарықтар пайда болады, су ылайланып,
бетінде толқын пайда болады.Су көздері
мен құдықтағы сулар деңгейі өзгеріске
ұшырайды.
8 балл. Ғимараттардың қатты зақымдануы.
Қорқыныш пен үрей билейді. Кейбір жерлерде
ағаш бұтақтары сына бастайды.Ауыр жиһаздар
жылжып, кейде құлайды.Саманнан және саз
балшықтан тұрғызылған көптеген үй-жайлар
мен қора-қопсылар қирайды.Кірпіш үйлердің
көпшілігінде түтін тартатын трубалар
құлап, қабырғаларда саңылаулар пайда
болады. Ғимараттардың кез-келгенінде
зақымдану, кейде аралық бөліктердің кейбіреулерінде
қирап-бүліну байқалады.Трубалардың жалғастырлған
жерлері ажырайды.Ескерткіштер жылжып
қозғалады, құлпытас белгілер, тас дуалдар,
қоршаулар құлайды.Көп жағдайда құдықтағы
және су көздеріндегі су көлемі үлкен
өзгеріске ұшырайды. Ойпандардың тіке
баурайлары мен жолдардың үйінді баурайларында
шамалы шөгінділер құралады, жердегі сызат-жарықтар
бірнеше сантиметрге жетеді.
9 балл. Ғимараттардың жаппай зақымдануы.Жаппай
үрей,адамдардың көпшілігі аяғымен тұра
алмай,құлайды.Жануарлар азан-қазан, сергелдеңге
түседі.Кірпіш және ірі блокты үйлердің
көпшілігінің қабырғалары ойылады, ішкі
қабырғалары құлайды, ғимарратардың жеке
бөліктері бүлініп қирайды.
Ағаштан салынған, темір бетонды және
паенльді ғимараттарды түтін тартатын
трубалар құлайды.Жалғанған трубалар
ажырап кетеді, темір жол рельстері майысады.Сонымен
бірге 10 см-ге жететіндей жарықтар пайда
болады.Құздар құлап,көшкін жиіленеді.тегістік
жерлерде – су басып кету, құм мен ылайдың
салындылары жиі байқалады.Су бетінде
үлкен толқындар пайда болады.
10 балл. Ғимараттың жаппай қирап-бүлінуі.көптеген
панельді, темір бетонды және ағаштан
салынған ғимараттардың жеке бөліктері
қирап құлайды.Көпір, бөгеттер едәуір
зақымдалады.Темір жол рельстері мен жер
астындағы трубалар майысып, ажырап кетеді.Жер
бетінде 1 м-ге дейін жарық пайда болады.Өзен
жағалауларында үлкен шөнінділер пайда
болады.Көлдер мен каналдардағы су шайқалып
төгіледі.Жаңадан көлдер пайда болуы мүмкін.
11 балл. Апат. Барлық ғимараттар, темір
жол және автомобиль жолдарының көпірлері,
жер асты трубалары, тас жолдар қирап,
бүлінеді.Жер бетінің тіке жарылуы және
ажырауы, кең жарық саңылау түрінде елеулі
өзгеріске ұшырайды.Таулар қайта-қайта
опырылып құлайды.
12 балл. Жер бедерінің өзгеруі. Жер бетіндегі
және жер астындағы барлық құрылыстар
іс жүзінде күшті бүлінеді немесе қирайды.
Жаңа көлдер пайда болып, өзендер бағытын,
саласын өзгертеді.Үлкен аймақтарда таулар
құлап-қирайды.
Жерсілкінудің геологиялық жағдайларын зерттеу алдағы уақытта жерсілкіну болуы мүмкін аймақтарды және жерсілкіну болмайтын аймақтарды алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді. Осының негізінде сейсмикалық аудандау жүзеге асырылады. Қазіргі кезде Жер шарының сейсмикалық картасы жасалып, басты екі сейсмикалық белдеу бөлінген:
Жерсілкіну ошақтарының белгілі бір географиялық аудандарда ғана орналасуы Жердің геологиялық даму ерекшеліктеріне байланысты. Қазіргі кезде жерсілкіну күшін бағалау үшін оның қирату әрекеті мен адамдардың психологиялық сезіміне тікелей бақылау арқылы түзілген 12 балдық сейсмикалық шкала қолданылады. Күшті жерсілкіну үлкен апат әкелетіндіктен, ол басқа табиғи құбылыстардың барлығынан қатерлі. Жерсілкіну қай аймақта болатынын болжау шешілгенімен, оның қашан және күші қандай болатыны әзірше толық шешімін тапқан жоқ. Жерсілкінуді жабайы аңдар, жәндіктер мен үй жануарлары ерте сезетіндіктен, олардың мінез-құлқына қарап, бұл құбылысты болжауға болады. Қазіргі кезде адамның табиғи ортаға ауқымды әсер етуіне (кентас, мұнай, газ бен жер асты суларын көп мөлшерде алуы, ядролық жарылыстар, ірі су қоймаларын жасау, т.б.) байланысты техногендік жерсілкіну мүмкіндігі де арта түсуде.