Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау

1.8 Азаматтық құқықтарды  жүзеге асыру және қорғау

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру ұғымы және тәсілдері. Азаматтық  міндеттерді атқару. Өкілдер арқылы азаматтық құқықтарды жүзеге асырып, міндеттерді атқару. Өкілдік ұғымы, түрлері және пайда болу негіздері. Өкілдік субъектілері. Сенімхат, оның нысаны және реквизиттеры.

Азаматтық құқық мерзімдері. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру  және міндеттерді атқару мерзімдері. Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері. Азаматтық құқықтарды қорғау мерзімдері. Талап қою мерзімі. Талап қою мерзімі қолданылмайтын құқық қатынастары.

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру – ол субъективтік азаматтық  құқық мазмұнын құрайтын әрекеттерді  жасау болып табылады. Мысалы, меншік құқығын жүзеге асыру, ол – мүлікке  ие болу, пайдалану, сақтау, оны сату, сыйға тарту, айырбастау және т.б. әрекет арқылы жүзеге асыру, және өзге тұлғалардан меншік иесінің құқықтарын  сақтауды талап ету болып танылады. Азаматтық құқықтың нормативтік қағидаларының бірі - субъектілердің ерікті түрде,  құқықтарын кедергісіз жүзеге асыру. Тұлға өз құқығынан бас тартуға құқылы, бірақта ол заңда көзделген жағдайларда, субъективтік құқықтың тоқтатылуына әкелдірмейді. Субъективтік азаматтық құқық – ол құқылы тұлғаның әрекет етуінің мүмкіншілігі, ал субъективтік азаматтық міндет – ол міндетті тұлғаның кажетті әрекет ету міндеті болып танылады. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шексіз болуы мүмкін емес, яғни оларды жүзеге асыруға заңмен тиісті  талаптар қойылады. Ол үшін: әділдікті, іскерлік этикасын, іскерлік өрістің әдеттерін бағалау санаттары, азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау мерзімдерін анықтау сияқты нормалар қолданылады. Өз құқықтарын жүзеге асыру кезінде әр тұлға өзгелердің және мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерін бұзбауы қажет. Заттық құқықтар, құқылы субъектісімен, заң тыйым салмаған кез келген әрекеттерді жасау арқылы жүзеге асырылады. Субъективтік міндет, міндетті тұлғамен, белгілі бір әрекеттерді жасау арқылы жүзеге асырылады. Сонымен бірге, заң азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың белгілі шектерін де бекітеді. Мысалы: азамат өз субъективтік құқықтарын жүзеге асыру кезінде қоғамның адамгершілік қағидаларын және басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары мен мүдделерін  бұзбауы қажет. Соған байланысты, кәсіпкерлік саласында болатын теріс пиғылды бәсекелестікке де тыйым салынады. Заң құқықты асыра пайдалануға да тыйым салады ( АК 11 б.).

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру азаматтық міндеттерді  орындаумен тығыз байланысты  болады. Ол тиісті бір әрекетті жасау немесе оны жасаудан бас тарту міндетінен тұрады.

Азаматтық құқықтарды қорғау дегеніміз - ол заңда көзделген құқыққа қол сұқпаушылықты қамтамасыз етуге, нұқсан келген құқықтарды қалпына келтіруге және азаматтық құқықтарды бұзатын әрекеттерді тоқтатуға бағытталатын шаралар жүйесінен тұрады. Нақтылы қорғау тәсілдері ҚР АК 9-шы бабында бекітілген: құқықты мойындату; құқық бұзылғанға дейінгі болған жағдайды қалпына келтіру, құқықты бұзатын немесе оның бұзылу каупін төндіретін әрекеттерді тоқтату; міндетті заттай орындатуды ұйғару; залалдарды, төленетін айыпты өндіртіп алу; мәмілені жарамсыз деп тану; моральдық зиянның өтемін төлету, және т.б. Бұл жерде осы бапта келтірілген залалдар түсінігіне назар аудару қажет болады. Ол нақты келтірілген нұқсан мен айырылып қалған пайдадан құралады. Мүліктік құқықтарды қорғаумен қоса заң шығарушы жеке мүліктік емес құқықтар мен игіліктерді қорғауды да көздейді, мысалы: моральдық зиянды ақшалай түрде өтеу.

Заң шығарушы кәсіпкерлер  мен тұтынушылар құқығын қорғауға ерекше назар аударады (ҚР АК 10-11 б., б.). Кәсіпкерлердің құқықтарымен қатар оларға міндеттер де жүктеледі: мемлекеттік тіркеуден өту, жауапкершілік көтеру, салық төлеу, т.б. сияқты. Және де азаматтық құқықтарды қорғаудың үш нысанын атап өту ќажет: өзін өзі қорғау, сот тәртібімен қорғау және әкімшілік тәртібімен қорғау. Оның көне түріне өзін өзі қорғау жатады.

1.9 Өкілдік

Азаматтыќ ќ±ќыќтарды ж‰зеге асыру, міндеттерді атќару жєне азаматтыќ  ќ±ќыќтарды ќорѓау, азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынастары субъектілерініњ µз бетінше немесе олардыњ µкілдері арқылы  ж‰зеге асырылады. Кейбір жаѓдайларда, зањ, азаматтардан азаматтыќ ќ±ќыќ ќатынастарына тек µкілдер арќылы ќатысуды талап етеді. Б±л – міндетті, заңды µкілдік деп аталады. Кємелетке толмаѓан жєне єрекетке ќабілетсіз т±лѓалар атынан азаматтыќ айналымѓа олардыњ зањды µкілдері ќатысуы тиіс – ата-аналары, ќамќоршылары немесе ќорѓаншылары. Міндетті µкілдік  - зањ, сот шешімі, єкімшілік актісі негізінде туындайды. Ерікті µкілдік - тапсырма шарты негізінді немесе сенімхат бойынша ж‰зеге асырылуы м‰мкін. Шарттыќ µкілдіктіњ жања т‰рі - ол коммерциялыќ µкілдік (ЌР АК 166 б.)

¤кілдік құқық институтын зањды т±лѓаныњ µкілдігімен шатастыруѓа болмайды. Зањды т±лѓа µкілдігі – ол оныњ орналасќан жерінен тыс жерлерде кызмет ететін, зањды т±лѓаныњ м‰дделерін ќорѓап ж‰зеге асыратын, оныњ атынан мємілелер мен µзге де ќ±ќыќтыќ єрекеттерді жасайтын, ќ±рамды бµлімшесі. ¤кілдік институты – ол сенімхатќа, зањдарѓа, сот шешіміне немесе єкімшілік ќ±жатќа негізделген ќ±зіретімен бір т±лѓаныњ (µкілдіњ), екінші т±лѓа атынан (µкілдік берушініњ) жасаѓан мємілесі негізінде  µкілдік бер‰шіде азаматтыќ ќ±ќыќ  пен міндеттердіњ тікелей туындауына, µзгеруіне немесе тоќтатылуына єкелдіретін ќ±ќыќтыќ ќатынас. Азаматтыќ ќ±ќыќтаѓы µкілдік институтыныњ жаќтары: µкіл жєне µкілдік беруші (сенім беруші) деп аталады (ЌР АК 163 б.). ¤з сипатына ќарай µкілі арќылы емес, т±лѓаныњ µзімен ѓана жасалатын мємілелер де заңда көзделеді (µсиет, рента шарты жєне т.б.).

Сонымен бірге к‰нделікті µмірде ешбір зањды негізсіз, бір  т±лѓа екінші т±лѓаныњ атынан жєне оныњ м‰ддесі ‰шін оның заңды өкілі  болмастан мєміле жасайтын µмірлік жаѓдайлар да болады. Б±л жаѓдайлар азаматтық ќ±ќық саласында  µкілеттілігі жоқ µкілдік деп аталады (ЌР АК 165 б.).

Азаматтыќ айналымдаѓы сенімхаттыњ  ерекше мањыздылыѓына ќарай, оныњ ±ѓымын, нысандарын, т‰рлерін жєне реквизиттарын  біл‰ ќажет. Манызды реквизиттарыныњ бірі - ол сенімхаттыњ берілген к‰ні, сондыќтан ол кµрсетілмеген жаѓдайда сенімхат жарамсыз болып танылады. Сенімхат дегеніміз – ол бір т±лѓа ( сенім білдір‰ші) µз атынан екінші т±лѓаѓа (сенім білдірілген µз µкіліне) беретін жєне оныњ ќ±зіретін растайтын жазбаша ќ±жат – үәкілдік (ЌР АК 167 б., 1 т.). Ол біржақты мәмілілірге жатады. ЌР Азаматтыќ кодексы бойынша сенімхаттыњ ен ±заќ мерзімі – 3 жыл. Егер сенімхатта оныњ жарамды мерзімі кµрсетілмесе, ол берілген к‰нінен бастап бір жыл бойы жарамды болады. Келесі сенімхаттар нотариалдыќ к‰аландыруды кажет етеді: 1) м‰лікті басќаруѓа берілген сенімхат; 2) нотариалдыќ к‰аландыруды ќажет ететін єрекеттерді жасауѓа берілген сенімхат; 3) ќайта сенім арту маќсатында берілген сенімхат (АК 167 б. 2 т., 169 б. 2 т.). Сонымен бірге, нотариалдыќ к‰аландырылатын сенімхаттарѓа АК 167 б. 3 т. сєйкес, келесі сенімхаттар жатады:

- єскери-емдеу мекемелерінде емдеуде жатќан єскери кызметкерлердіњ сол мекемелердіњ басшыларымен, емдеу бµлімшелерініњ орынбасарларымен, бас немесе кезекші дєрігерлерімен к‰єландырылѓан сенімхаттары;

- єскери ќызметкерлердіњ єскери бµлімшелерініњ, бірлестіктерініњ, мекемелерініњ басшыларымен (командирлерімен) к‰аландырылѓан сенімхаттары (нотариустар жоқ жерлерде);

- бас бостандыѓынан айыру орындарындағы адамдардың бас бостандыѓынан айыру орындарыныњ басшыларымен к‰аландырылѓан сенімхаттары;

- халыќты єлеуметтік ќоргау мекемелерінде т±рып жатќан кємелетке толган  єрекетке ќабілетті азаматтардыњ сол мекемелердіњ бастыќтарымен немесе халыќты єлеуметтік ќорѓау органдарымен к‰аландырылган сенімхаттары.

Өзге сенімхаттар жай  жазбаша нысанда орындалуы м‰мкін. Сенім ауысуы зањ шегінде  жєне зањда кµзделген жаѓдайларда  ѓана м‰мкін болады (ЌР АК 169 б.) Сенімхатты берген кезде µкілдіњ ќ±зіретініњ мµлшеріне ерекше назар аудару ќажет. Мємілелердіњ саралануына ќарай, сенімхат бір жаќты жєне мерзімді мємілелерге жатады. Сенімхаттар: басты, арнайы жєне бір мєрте берілетін болып бµлінеді. Сенімхаттың тоқтатылу негіздері заңда көзделеді.