Оксидтер

     Жоспар

1. Оксидтер
2. Оксидтердің жіктелуі.
3. Оксидтердің алынуы

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Күрделі қосылыстардың үлкен бір тобы (класы) - оксидтер. Оксидтер үшке бөлінеді: қышқылдық, негіздік, екідайлы (амфотерлі).

Қышқылдық оксидтерге - қышқылдар, негіздік оксидтерге - негіздер сәйкес келеді. Р₂О₅→Н₃РО₄; SО₃→H₂SО₄; Na₂О→NaОH; СаО→Са(ОН)₂. Ал екідайлы оксидтерге кышқылдар да, негіздер де сәйкес келеді, мысалы, H₂ZnО₂← ZnO→Zn(OH)₂

Оксидтердің жіктелуі. Бейметалдардың оксидтері - қышқылдық  оксидтер, ал белсенді металдардың оксидтері - негіздік болып келеді.

Егер  металл айнымалы валенттілік  көрсетсе, оның төменгі валенттілігіне сәйкес оксиді - негіздік, аралық валенттілігіне сәйкесі - екідайлы, ал жоғары валенттілігіне сәйкесі қышқылдық оксид болады.

Оксидтердің аталуы

Кейбір оксидтер үшін қарапайым (үйреншікті) атаулары бар, олар ертеден қолданылып келеді. АІ₂О₃ - глинозем, SiО₂ - кремнезем.

Оксидтердің алынуы

Оксидтердің алынуының  екі үлкен тәсілі бар.

Жай және күрделі заттарды жағу аркылы:

бейметалдарды:

C+O₂=CO₂

S+O₂=SO₂

металдарды:

2Cu+O₂=CuO

2Mg+O₂=MgO

күрделі заттарды:

CH₄+2O₂=CO₂+2H₂O

2H₂S+3O₂=2H₂O+2SO₂

Ерімейтін негіздер, тұздар, қышқылдарды  айыру аркылы:

2Fe(OH)₃→Fe₂O₃+3H₂O

CaCO₃→CaO+CO₂

H₂SiO₃→H₂O+SiO₂

Оксидтерді  өрі карай тотыктыру  аркылы:

2SO₂+O₂=2SO₃

4FeO+O₂=2Fe₂O₃

  Оксидтердің физикалық  қасиеттері

Оксидтер үш агрегаттық күйде болады: мысалы,

CuO, CaO, Fe₂O₃, P₂O₅ - қатты заттар;

CO₂, SO₂, NO₂ - газдар;

H₂O, N₂O₃(t<0) - сұйық.

Оксидтердің түстері де әр түрлі: Ғе₂О₃ - қызыл-қоңыр, CuO - кара, Сr₂O₃ - жасыл, ZnO, MgO - ақ, МnO₂ - кою қоңыр, SnO - кою көк түсті, т.б.

Иістері де әр алуан түрлі болып келеді. SО₂, SО₃, NО₂, Р₂О₅ - тұншықтырғыш иісті. CO, NO, СО₂ - иіссіз.

  Оксидтердің химиялық  қасиеттері

Оксидтердің касиеттері олардың, қандай элементтердің оксидтері екендігімен анықталады.

Қышқылдық оксидтердің қасиеттері

Кейбір  қышқылдық оксидтер сумен әрекеттесіп  қышқылдар түзеді:

Р₂O₅+ЗН₂O=2Н₃РO₄;

SO₂+H₂O=H₂SO₃;

СO₂+Н₂O=Н₂СO₃

Мысалы, күлгін лакмус ерітіндісі тамызылған суға көмірқышқыл газын жіберсек, оның түсі күлгіннен біртіндеп қызыл түске өзгереді. Нәтижесінде әлсіз, тұрақсыз көмір қышқылы түзіледі.

қышқылдық оксид + су = қышқыл

Қышкылдық оксидтер негіздік оксидтермен  әрекеттесіп тұз  түзеді

CO₂+CaO=CaCO₃

P₂O₅=2Na₃PO₄

қышқылдық оксид + негіздік оксид = тұз

Қышқылдық оксидтер сілтілермен  әрекеттесіп тұз  және су береді

SO₃+2NaOH=Na₂+H₂O

Cr₃+Ca(OH)₂=CaCrO₄+H₂O

қышқылдық оксид + сілті = тұз + су

Негіздік  оксидтердің қасиеттері

Белсенді  металдардың оксидтері  сумен әрекеттесіп сілті түзеді

Na₂O+H₂O=2NaOH

CaO+H₂O=Ca(OH)₂

Осы реакциялардың ішінен екіншісін тәжірибе жасап көрсек, яғни сөндірілмеген әкке су құйып, үстіне бір тамшы фенолфталеин тамызсақ, оның түсі таңкурай түске өзгереді, ол әрине сілтінің ерітіндісі түзілгендігіне дәлел болады.

белсенді  металл оксиді + су = сілті

Негіздік  оксидтер қышқылдармен әрекеттесіп тұз  және су түзеді

CaO+2HCl=CaCl₂+H₂O

CuO+H₂SO₄+H₂O

негіздік  оксид + қышқыл = тұз + су

Екідайлы  оксидтердің қасиеттері

Олар негізінен қатты күйде кездеседі.

1) Қышқылдармен  әрекеттескенде негіздік оксидтің  қасиетін көрсетеді:

ZnO+2HCl=ZnCl₂+Н₂O

2) Сілтілермен әрекеттескенде қышқылдық оксидтің қасиетін көрсетеді. Түзілген тұздың формуласын жазу үшін оксид формуласына ойша бір молекула су қосып, сәйкес қышқылдың формуласын шығарып аламыз. (ZnО+H₂О=H₂ZnО) әрі қарай қышқыл мен негіз әрекеттескен сияқты болады. Олардың қолданылу аясы өте кең:

ZnО+2NaОH=Na₂ZnО₂+H₂О

cy + тұз = сілті + екідайлы оксид

Оксидтердің қолдануы

CO₂ - тамақ өнеркәсібінде (копсытқыш ретінде); өрт сөндіруде; газдалған сусындар өндірісінде

CaO - сөндірілмеген  әк, құрылыста

ZnO - мырыш бояуларын алуда

Н₂О - негізгі әмбебап еріткіш

Сr₂O₃ - жасыл бояу алуда

SiO₂ - шыны өндірісінде^[1]

 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланылған әдебиет

1. ↑ Химия: Жалпы білім беретін мектептің сыныбына арналған оқулық. Усманова М.Б., Сақариянова Қ.Н. –Алматы: Атамұра, 2009. - 216 бет. ISBN9965-34-887