Белок химиясына сираттама

1. Жай белоктар- тек аминқышқыл қалдықтарынан құралған полипептидті  тізбектен тұрады. Жай белоктарды әр түрлі еріткішердегі ерімталдығына сәйкес  жіктейді. Суда, сілтіде,қышқылда,спирттерде ериді.

1.Глютэлин және проламин-бұл белоктар өсімдік белоктарына  жатады.

Глютэлиндер -0,2-2% NaOH ертіндісінде ерімтал болып келеді, ұн,қамыр құрамын анықтайды. Бұл проламиндер 60%-80%  этил спиртінде ериді (бидай, сұлы, жүгері, арпа құрамында кездеседі.

2.Альбуминдер мен глобулиндер- бұл белоктар жануарлар мен адам организімінің мүшеелерінде, ұлпаларында көп тараған.

Альбуминдер-суда ериді, молекулалық салмақтары 15-70 мыңға жетеді, құрамында глициннің  мөлшері-1%.

Глобулиндер- бейтарап тұздардың сұйытылған ертіндісіне еріммтал болады, таза суда ерімейді, глициннің мөлшері 3,5%.

Осы глициннің мөлшерінің  әр түрлі болуына  байланысты  бір-бірімен бөліп алуға болады. Мысалы: (NH4)2 SO4 амоний сульфатының 50%  қаныққан ертіндісінің  әсерінен глобулиндер тұнбаға түседі, ал альбулиндер ертіндіде қалады, ал тұз ертіндісін 100% дейін қанықтырғанда ғана  альбуминдер тұнбаға түседі.

3. Гистондар мен протаминдер – жануар мен өсімдіктер жасушаларының ядроларында кездеседі.

Гистондар- салыстырмалы молекулалық массалары 1200. 30 мың  сұйытылған қышқылдарда  (2MHCL) ериді, амияк және спиртте тұнбаға түсетін белоктар.

Протаминдеер- салыстырмалы молекулалық массалары 1200 мың болатын негіздік қасиеті басым белоктар сұйытылған  қышқылдарда ериді, қайнату барысында тұнбаға түспейді.

4. Коллагендер мен кератиндер-  белок тәрізді заттар  немесе протеиноидтар жатады.

Протейнойдтар- суда  нашар еритін белоктар. Олардың қатарына  фиброин, жібек белогы, кератин,- шаш, мүйіз, тұяқ белогы, коллаген-сүйек, сіңір белоктары жатады.

2. Күрделі белоктар.

  Аминқышқыл қалдықтарынан  құралған полипептидті тізбекке  қоса прстетикалық  бөліктен тұрады. Простетикалық бөлікке – майларға  ұқсас  липидтер, ортофосфор  қышқылының қалдығы,  көмірсу белоктары , түрлі металдар, түрлі –түсті бояғыш  заттар жатады.

 Күрделі белоктарды  протеидтер деп атайды.  Қазіргі  кезде күрделі белоктарды да  простетикалық топ  табиғатын  ескере отырып «ид» жұрнағының  орнына  «ин» жұрнағын қосып алады.

  Мұндағы  «ид»  жұрнағын «ин»-ге  өзгертуге басты  себеп- «протеид» деген термин  белок тәріздес яғни белокқа  ұқсас деген мағынаны береді.  Сондықтан «ин» жұрнағын қолданады.

1. Хромопротеиндер- белоктардың простетикалық бөлігі түрлі-түсті бояғыш заттардан тұрса, олар хромопротеиндер тобына жатады. Бояғыш заттар  қатарына  порфирин, флавин, аденин динуклеотид (ФАД)жатады.

Хромопротейн өкілі  ретіінде , қан гемоглобинін, хлорофил т.б  атауға болады. Қан гемоглобині-құрамында Fe ионы бар, О2 және СО2 тасымалдаушы белок.

Хлорофил өсімдік протейнді  құрамында Mg ионы бар күн көзінің  әсерімен СО2 және Н2О молеекулаларынан глюкоза түзуге  қатысады.

2. Липопротейндер- майларға  ұқсас заттар. Липидтер құрайтын  күрделі белоктар. Құрамында   бейтарап және полюсті  липидтер. Холестирин және оның эфирлері  болады.  Белок комплекстері жүйке  жүйесінің клеткаларында кездеседі.

3. Фосфопротейндер- басты ерекшелігі  олардың простетикалық  топша бөлігіндегі ортофосфор қышқылының  қалдығы белоктармен эфирлік байланыс түзеді. Белоктың бұл класына сүттің казейногенін  жатқызамыз. Мұнда фосфор қышқылының мөлшері 1 процентке тең,  Жұмыртқа сары уызында болады.  Фосфопротеидтер  өте үлкен мөлшері  орталық жүйке жүйесінде  кездеседі.  Фосфопротеидтер энергетикалықжәне пластикалық  материалдардың  бағалы көзі  болып табылады, организмнің дамуына  әсер етеді.

  4. Металлопротеиндер-  белоктар мен металл  иондарының  тікелей қосылуынан түзілген  комплекстер. Құрамында Cu, Fe, Zn, Mo, Mn, Ni, Se, Ca металл иондары кездеседі.

  5. Глюкопротеиндер-простетикалық  бөлігін  көмірсулар  құрайтын күрделі белоктар. Көмірсулардың  комплекстеріне; маноза, фруктоза,  галактоза, генсозаминдер т.б жатады. Глюккопротендердің  биологиялық қызмееті өте зор, қорғаныштық, тіректік, дәнекерсіз қызмет,  имундық қызмет.  Қанның ұюына кедергі жасайды,  тасымалдау,  қоржинауға  қатысады.

6. Нуклеопротейндер- бұлар  белоктан және нуклейн қышқылдарынан тұрады. Нуклеопротейндердің  құрамына дизоксинуклейн немесе рибонуклейн қышқылдарының кіруіне байланысты екіге бөлінеді дизоксирибонуклеопротеидер және  рибонуклеопротеиндер. Нуклеопротеиндердің  құрамында көп мөлшерде  фосфор қышқылының  қалдығы болуына байланысты, олар әлсіз қышқылдық қасиет көрсетеді.  Суда және сілтілік ертіндісінде  жақсы ериді.

7. Флавопротеиндер- белоктармен  простетикалық  топтардың арасында  мықты байланыстары түзілуі   арқылы құрылған құрылымды айтады. Флавопротеиндер  тотыққан флавин мононуклеотидтен  және  флавин аденин  денуклеотидтен  тұрады.

Қорытынды.

 Тірі организм өзіне тән құрылымдық ұжымы мен биологиялық қызметтері  арқылы сипатталады.  Организмнің құрылымдық ұжымының  қызметін де белоктар  өте маңызды роль атқаратынды. Яғни белоктар  басқа органикалық заттардың  алмасуына келмейді. Себебі: олардың  өзіндік  ерекше құрылымдық ұйымы бар

1. Белоктардың тірі организмдер  үшін алатын орны: белоктар генетикалық  хабардың молекулалық  құрамы яғни  белок арқылы  генетикалық  хабардың жүзеге асып, тұқым қуалай беріледі.
2. Белок -күрделі заттардың жай қарапайым заттарға  дейін тотығуына  қатысатын  және жай  заттардан  күрделі заттардың  түзілуіне қатысатын фермент .
3. Белок- адамдардың организімін микробтардан ауру туғызушы агенттерден сақтайтын анти дене.
4. Актин, миозин сияқты белоктар бірімен бірі АТФ қатысуымен әрекеттесіп бұлшық еттердің жиырылуы сияқты қызмет атқарады.
5. Көптеген белоктар гипофиздің гормондарды  сыртқы ортаның әсеріне сәйкес тірі организмдерді процестерді реттеп отырады.
6. Белоктардың бір тобы. Гемоглобин қан плазмасының белоктары альбумин, глобулин тасымалдау қызметтерін атқарады. Сонымен белок тіршілік етудің асқорыту, тітіркену, бөлу, көбею, қозғалу сияқты барлық құбылыстарына қатысып тірі организмнің тіршілігінің көзі болып табылады. Белоктардың элементтік құрамы: 50-50% С, 48-15% N 24-20% O 6,5-7,5%H 3-2,5%S.

  Белоктардың молекулалық  салмағы 12-13 мыңнан бірнеше миллионға  дейін жетеді.

  Белоктардың құрылым бірлігі болып аминоқышқылдар болып есептеледі.

 

 

        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                              Пайдаланған әдебиеттер.

1. А.Ж.Сейтембетова,С.С. Лоходий  «Биологииялық химия» 1994ж
2. К.С. Сағатов «Биологиялық химия»  1998ж
3. З.Сейітов «Биологиялық химия» Алматы, «Қайнар» 1992ж.
4. Ж.Ж. Жатқанбаев «Өсімдік физиологиясы»  Алматы, 1988ж.
5. Т.Т. Березов, Б.Ф. Коровкин «Биологическая химмия»  Москва, 1989г.