Іс-әрекет психологиясы

       Іс-әрекет бұл таным мен шығармашылыққа бағытталған адамның өзінің өмір сүру кәсіби салалары бойынша айтылуы үшін адамның белсенділігін түрін айтуға болады. Адам іс-әрекет арқасында материалдық және рухани құбылыстарда жасалынады қабілеттілігі арқасында табиғатты қоршайды оны жетілдіреді.Адам өзіне генотивтік мүмкіндігіне негізделіп және одан шеңберінен адам өз іс-әрекетімен шығармашылық сипатқа жасайды. Еңбек құралдарының арқасында жаңа қоғамды техникалық материалдық мәдени рухани даму жасауының арқасында адам өзін-өзі қайта құрып отырды . Тарихи даму прогресіне көз жіберер болсақ , адам іс-әрекет арқасында жетіліп отырды. 
Адам іс-әрекет тұтынушылық сипаты үшін ғана емес, жемісін беретін шығармашылықта көрініп, жалғасады. 
Адам іс-әрекеті өзге тіршілік иелерімен ерекшеленеді.Жануар белсенділігі жаратылыстық қажеттілікке байланысты болса, адам іс-әрекеті адамзаттың бұрын-соңғы жасалған мәдени- тарихи жетістіктеріне сүйеніп оны қажеттіліктерінде сүйене жалғастырады. 
Адам іс-әрекеті күрделі қимыл қозғалыстық біліктілік пен дағдыға байланысты. 
Адам іс-әрекетінің басқа тіршілік иелері мен айырмашылығын белгілеп көрейік. 
1. Адам іс-әрекеті жемісті шығармашылықты, жасампаздыққа ие. 
Ал жануарлар белсенділігі тұтынукшылық негізде болады. 
2. Адам іс-әрекеті заттық материалдық, рухани мәдениетпен  
Бұларды өз дамуы үшін пайдаланады. Ал жануарлар өз биалогиялық қажеттілігін қанағаттандыру үшін жасайды. 
3. Адам іс-әрекеті адамның өзін өмір жағдайын қажеттілігі мен қабілеттілігін де қайта қайта құрайды немесе көркейте түседі. 
4. Адам іс-әрекеті түрлі форма мен оның әр түрлі құралдар арқылы жүзеге асыруы тарихтық жемісі. Ал жануарлар белсенділігі биалогиялық эвалютциялық нәтижесі ретінде болады. 
5. Адамға заттың іс-әрекеті туа берілмейді. Ол тәлім тәрбие қалыптасуы мен жүзеге асуы Ал жануарларда бұл іс-әрекет ген.отипке негізделінетіндіктен туа беріледі. 
Қиял творчества жалғыз ақындарға тән емес, ғылымның мәдениеттің барлық саласында керекті өте үлкен орын алатын психологиялық әрекет. Творчества бар жерде қиял да бар Қиял творчестваның негізгі бір психологиялық құрамы болып табылады. Творчества тек жазушы ақын суретші т.б. іс-әрекетінде болмай, ғылым мен техникалық мәдениеттің еңбектің барлық саласындағы адамның күнделікті тіршілігінде, тіпті күнбе күнді оқудың өзінде де елеулі орын алады. Мектеп оқушысының қағидашы түсінуі, бір есепті өз бетінше шығара бастауының өзін творчествалық әрекет деп есептеуге болады. 
Творчестваға шабыт (вдохновение) өте қажет. 
Шабыт – адамның барлық қабілеттіктерінің жіберлі түрде әрекет етуінен туындайтын күй. Шабыт үстінде жасалған шығарма адам жазушы болсын ғылым болсын, ғылым болсын, кім болса да оның еңбегі жемісті болмақ. Бірақ шабыт өзінен-өзі келе бермейді. Ол үшін бір нәрсе адамға әсер етуі қажет. Бұл бұрыннан ойланып толғанып жүріп, сол кезхде келген шабыт. Дайындық кезінде материал жинамай , бір мезетте шығармашылық жасай алмайды. Адамда шабыт пайда болуы үшін үлкен дайындық жігерлі еңбек керек творчествалық жемісті нәтижелі болуы түрлі дағдыларға машықтануға байланысты . 
Дағдылану еңбектің түрлі салаларында өте үлкен орын алады. Адам өзінің істейтін еңбегіне орай, тиісті дағдыларды меңгермесе өзінің істейтін жұмысының тектігіне жете алмайды жұмысын дұрыс ұйымдастырып , еңбек өнімін арттыра алмайды әр уақытта күнделікті істейтін жұмысына шамадан тыс көп жігер көп күш жұмсайтын болады. 
Дағдылардың педагогикалық процесте алатын орны ерекше. Егер оқушы оқу процестерінде оқуға , озуға, есеп шығаруға т.б. машыұқтанбкаса олар жақсы оқи да , ғылыми негізін меңгере де алмас еді.

     Адамның басты ерекшеліктерінің бірі – адамның  еңбекке қабілеттілігі, ал кез-келген еңбек түрі іс-әрекет болып табылады. Кез-келген қарапайым іс-әрекеттің актісі  субъектінің белсенділік формасы болып табылады, сондықтан кез-келген іс-әрекеттің қоздырушы себептері бар және ол белгілі жетістіктерге бағытталады.

     Іс-әрекеттің  қоздырушы себептеріне мотив жатады. Мотив – субъектінің белсенділігі мен іс-әрекеттің бағыттылығын анықтайтын сыртқы және ішкі шарттардың жиынтығы. Мотив іс-әрекетке шақыра отырып, оның бағыттылығын, яғни оның мақсаты мен міндеттерін анықтайды.

     Мақсат – адам іс-әрекеті бағытталған нәтиженің саналы бейнесі. Зат, құбылыс немесе белгілі әрекет мақсат бола алады. Міндет – белгілі жағдайда берілген іс-әрекет мақсаты. Кез-келген міндет әрдайым мыналарды қамтиды: талап, көзделген мақсат, жағдай, яғни міндеттің белгілі компоненті. Міндет нақты көзделген мақсат болуы мүмкін. Бірақ іс-әрекеттің күрделі түрлерінде көбінесе міндеттер жеке мақсат ретінде айқындалады. Жеке мақсатсыз басты мақсатқа жетуге болмайды. Мысалы, белгілі маман иесі болу үшін әуелі адам сол мақсаттың теоретикалық аспектілерін оқуы керек, яғни белгілі оқу мәселелерін шешіп, содан кейін осы білімдерін практика жүзінде іске асыру керек.

     Қазіргі заманғы адам әр түрлі іс-әрекеттермен шұғылданады. Іс-ірекеттің барлық түрін  классификациялау мүмкін емес, өйткені  адам іс-әрекеттің барлық түрін сипаттау үшін адам қажеттіліктерінің барлығын атап өту керек, ал адам қажеттіліктерінің  саны өте үлкен. Мұның себебі адамның  индивидуалдық ерекшеліктерімен түсіндіріледі.Бірақ  іс-әрекеттің негізгі түрлерін жалпылап айыруға болады. Олар барлық адамға тән жалпы қажеттіліктерге сәйкес келеді. Ол адамның индивидуалды ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Іс-әрекеттің түрлеріне: ойын, оқу және еңбек жатады.

     Ойын – адам іс-әрекетінің ерекшк түрі. Ойынның нәтижесінде материалдық немесе идеалдық өнім шығару көзделмейді. Көбінесе, ойын-сауық бәсеңдік, демалу мақсатын көздейді. Ойынның бірнеше түрлері бар: индивидуалды, топтық, заттық, сюжеттік, рольдік және ережесі бар ойындар.

Индивидуалды  ойын, тек бір адамның қатысуымен жүретін адам іс-әрекетінің түрі. Топтық ойын бірнеше индивидтің қатысуымен жүреді. Заттық ойын заттардың қатысуымен байланыста болады. Сюжеттік ойын белгілі сценарий бойынша жүреді. Рөлдік ойындар белгілі рөлмен шектелген әрекеттерге негізделеді. Ал, ережесі бар ойынға қатысушылар белгілі ережелер жүйесімен реттеледі. Сонымен қатар, ойынның араласқан түрлері де болады: заттық- рөлдік, сюжеттік – рөлдік, ережесі бар сюжеттік ойындар, т.б.

      Іс-әрекеттің  тағы бір түрі – оқу. Оқу адамның білім, икем мен дағды алу мақсатын көздейтін іс-әрекеттің түрі болып саналады.Оқу ұйымдастырылған түрде және арнайы мекемелерде іске асырылуы мүмкін. Ол ұйымдастырылмаған да болуы мүмкін. Үлкен адамдарда оқу өзін-өзі жетілдіру сипатында болуы ықтимал. Оқу әрекетінің ерекшелігі - оқу тікелей индивидтің психологиялық қызметін атқарады.

      Адам  іс-әрекетінің жүйесінде ерекше орын алатыны - бұл еңбек. Еңбектің арқасында адам қазіргі заманғы қоғамды, материялдық және рухани мәдениетті құрды, өмір жағдайын жақсартты. Осымен өзіне шексіз дамуға мол мүмкіндіктерді ашты. Еңбек құралдарын жасау және оларды жетілдіру ең әуелі еңбекпен байланысты. Ол өз алдына еңбек өнімділігінің, өндірістік өнімнің, ғылымның дамуының, техникалық пен көркем шығармашылықтың артуының факторы болды.

ІС-ӘРЕКЕТ ПСИХОЛОГИЯСЫ . 

Адам әрекеттерінің  барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге  саналы түрде бағытталып отырады. Адам алдына бір мақсат қойып, содан бір нәтиже шығаруға тырысады. 
Ұлы басты мақсаттар мен мүдде адам тұрмысында жетекші болып адамды ұмтылдырып ,жігерлендіріп отырады. Басты мақсатқа байланысты күнделікті тұрмыста бірнеше мақсаттар мен мүдделер болуы мүмкін .Бірақ олар барлығы болуы міндет, мақсаттарға бағынышты болып , түбінде соларға ыңғайланып отырады. 
Адам психологиясының сипаттамасын беру үшін оның іс--әрекетінің басты басты белгілерін атап өткен жөн. Осындай айрықша сипаттардың бірі –адамның дүниедегі заттарға, құбылыстарға, еңбек объектісіне, оның процесіне назар салуы, зейін қоюы әр уақыт адамның санасының бір затқа, құбылысқа, болмысқа бақыт алып отыруы. Сананы айналадағы дүниеге бағыттап отырмаса ол затты дұрыс қабылдай алмайды. Өйткені адамның санасында ол дұрыс сәулеленбейді. 
Саналы әрекеттің айрықша, маңызды сипаттарының бірі-шығармашылық. Шығармашылықтың дамуында жеке адамның ерекшеліктері өте маңызды болады.Онсыз адамның қоғамы ғылым мен техника өнер әдебиеті прогресифті жолмен өсіп дамымаған болар еді. Біздің тіршілік әрекетімізді творчествалық әрекет болмаса, ондай ешбір жаңа ой, соны пікір болмай, нәтижелі табыстарға жетпеген болар едік. Іс-әрекет тек белсенділік пен емес, мінезбен де ерекшеленеді. Мінез құлық әрдайым мақсаты, әрбір нәтиже алу үшін құрыла бермейді, ол көпшілігіне пассивта болады.  
Мінез- құлық споталдықты (ішкі себептер мен пайда болған сыртқы әсерден болмаған) болады, ал іс-әрекет – ұйымдастырушылықта, мінез-аяқ астынан, іс-әрекет- жүйелік болады. Адам іс әрекетінің мативы әр түрлі, ол аргоникалық материалдық функцияналық, әлеументтік, рухани болуы мүмкін. 
Іс әрекеттің органикалық мативі организімнің табиғи қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталады. Мұндай мативтер өсу, өзін-өзі сақтау, организімін дамуымен байланысты. 
Іс-әрекеттің функцияналдық мативі түрлі мәдени формадағы белсенділігі қанағаттандыруға арналады. Мысалы, спорттық ойын мен сабақтар.  
Іс-әрекеттің материалдық мативтері – тұрмыстық қажеттіліктерді атқаруға арналады. Тұрмыс заттарын азық түрлерін, ас-ауқат т.б. адамның табиғи қажеттілігін қамтамассыз етуге болады.  
Іс әрекеттің әлеуметтік мативі – қоғамда белгілі бір ортаға ие болуы үшін болатын адамдардың құрметпен мойындауын тудыруға байланысты туындайтын әр түрлі іс-әрекеттер. 
Іс -әрекеттің рухани мативі – адамның өзін-өзі білімін әрекеттендіруіне байланысты болады.  
Іс-әрекеттің мақсаты ол жүйесінің немесе нәтижесінің болуы. Іс-әрекет мақсаты мен мативі бір бірімен қабысып жатады. 
Заттық іс-әрекет дегеніміз – ол белгілі бір іске тікелей байланысты болады. Мысалы танымдық іс-әрекет пәні түрлі мәлімет оқу іс-әрекетінің пәні- білім, білік дағды болса іс-әрекетінің пәні- жасамдал материалдық жеміс (нәтижесі) болады. 
Кез келген іс-әректтің құрылымы болады. Олардың құрылымына: Әрекет пен операция жатады. 
       Әрекет – іс-әрекеттің бір бөлшегі ол адамның саналы мақсаты мен дербестігі мен жүзеге асады.  
Мысалы: Танымдық іс-әрекеттегі әрекетте кітапты алу, оны оқу, ол бойынша дайындалу сияқты әрекеттер бар.  
Операция - әрекетті жүзеге асыруда болатын тәсілді айтамыз. 
Іс-әрекетті жүзеге асыру құралы – ол әрекет пен операцияны жүзеге асыру үшін пайдаланатын құрал , инструменттер жатады.  
Кез келген адам іс-әрекетінің ішкі және сыртқы компоненттері болады. 
Ішкі компонент – іс әрекетті басқаруға қатысатын орталық жүйке жүйесі болатын анатомиялық физалогиялық құрылымдар мен процестер және осы іс әрекетті реттеп отыратын психикалық процестер мен киімдер қатысады.  
Сыртқы компонентке – іс-әрекетті тәжірбиелік орындауда болатын түрлі қозғалыстар жатады.  
Іс-әрекеттің ішкі және сыртқы компоненттері үнемі арақатынасы бола бермейді. 
Іс-әрекеттің дамуы мен қайта құрылуына байланысты сыртқы компонент, ішкі компонентке жүйесі ауысып отырады. Іс-әрекетте қиындық туып, оны қайта қалпына келтіру қажет болғанда кері ауысу жүреді- оны- экстериоризация деп атайды.  
Экстериоризация ішкі қайтадан сыртқыға айналады, саналы бақыланады, қысқа автоматтанған іс-әрекет компонентінің қайта жасалуын айтамыз.  
 
 

Адам  іс-әрекетінің дамуы 
      Адам іс-әрекет үш түрлі параметрлерде: Қажеттілік күші, саны мен сапасымен белгіленеді. 
Іс-әрекет бұл қажеттілікке байланысты болады. Ал оның қажеттілік күші – оның көкей кестілігі туындау жиілігі, тудыру потенциялы мен көрсетіледі.  
Саны – туындап отырған әр түрлі қажеттіліктердің уақыт өткен сайын оның актуалды болуынан көрінеді. Оған уақыт жетімсіздігі – түрлі іс-әрекетті атқару жатады.  
Іс-әрекет түрлеріне: қатынас, ойын, оқу, еңбек, жатады.  
Қатынас – адам дамуы, оның жеке дамуы процесінде туындайтын іс-әрекеттің алғашқы түрі.  
Қатынас іс-әрекет түрі ретінде қарастырылады, ол адамдардың өзара мәлімет алмасуына бағытталады. 
Онда ұстанатын мақсат: Өзара түсінісу іскерлік ,жеке қатынасты достықты құру, өзара көмек беру және бір – біріне ықпал етуді көздейді. 
Адам бір-бірі мен тілдік және тілдік емесмәліметтер мен алмасады. Адамдар арасында жанама қатынастар тікелей қатынас болмайды. Мәлімет алмасу өзге адамдар, техникалық құралодар, арқылы жүре береді. 
Адамның іс-әрекетінің даму жүйесін сөз еткенде, біз оның мына төмендегідей іс - әрекеттерінің прогрешіл қайта жасалу оспектілерінің түрлерін айтамыз.  
1. Адам іс-әрекетінің филогенетикалық даму жүйесі . 
2. Адам түрлі іс -әрекеттер процестер араласа отырып өзінің онтогенезде болатын жеке дамуы. 
3. Іс-әрекет түрлерінің өзгеруі және ішінара өз ішінде алмасу . 
4. Іс-әрекет диференциялциясы. Бір іс-әрекеттің әлсіреуінен өзге жекелеген дербес іс-әрекетке айналуы. 
Психиканың негігі үш қызметі: Айналадағы қоршаған әлемнің бейнелеуімен әсер етуі, мінез құлықпен іс-әрекетті ретелінуі, айналадағы қоршаған өмірден адамның өз орнын таба білуі.  
Психологияның жаратылыстану пәндерімен байланысты: Биалогиялық ғылымдар- физалогия, адам анатомиясы, ЖЖӘ (Жоғарғы жүйке әрекеті) физалогиясы, еңбек физиалогиясы, механикалық ғылымдар- психатрия, психоформатология, невралогия, психоэндокриналогия сияқты ғылымдар туралы түсінік беру. Олардың әр-қайсысы туралы қысқаша анықтамалық беру. Байланысу себебін көрсету. 
Психология ғылымында жаратылыстану негізінің ролі: мыналарды қамтамассыз етеді.Жаратылыстану пәндері туралы білімінің болуы мен оның психологиямен өзара байланыстылығын білу, адамның жүйке жүйесі қызыметінің құрылуымен оған тән өзгешеліктер туралы түсінігінің болуы, жүйке жүйесімен адам психикасының өзара байланысы туралы түсінік, адамның жоғары жүйке әрекетінің заңдылықтары туралы білімінің болуы мен оны ескерте отыруы бас ми рефлекстері туралы дұрыс пайымдау. 
Психологияның ерекшелігі – адамзатқа белгілі ең күрделі құбылыстарды қарастырады, таным субъбекті мен объекті бір арнада болады, тәжірбиелікті қажет етеді. 
Бейнелеудің түрі мен құрылымы туралы түсінік беру. 
Психологиялық бейнелеу (Өзін өзі тану мен сана ), физалогиялық бейнелеу (Органикалық қозғалыс пен жоғары кезең), Тәндік бейнелеу (қимыл қозғалысы ең қарапайым формасын бейнелеуге ) қабілеттіктері.

    Қорытынды ретінде іс-әрекеттің психологиялық теориясының әдіснамалық маңызына тоқтала кетейік. Кеңес психологтарының ғылыми жұмыстары мен зерттеулерінің көпшілігі іс-әрекеттік ыңғай принципіне негізднлнді. Мұнда адамның психологиялық  ерекшеліктерін ескере отырып, адам іс-әрекетінің психикалық аспектілері немесе іс-әрекеттің заңдылықтары зерттеледі.

      Осылайша, біз бірнеше қорытынды жасай  аламыз:

1) Адамның психикасы мен іс-әрекеті өзара байланысты, сондықтан психиканы зерттеу және оның заңдылықтарын тұжырымдау іс-әрекет  принциптеріне негізделеді.

2) Адам айналысатын іс-әрекет оның өмірлік құндылықтары мен мотивтерінің дамуын жіне субъеттінің жалпы бағыттылығын анықтайды. Сондықтан да іс-әрекеттің еркше түрлері адамның психикалық дамуының заңдылықтарына әсер етеді. 
 
 
 
 
 
 
 

Жоспар 
 
 

1. Кіріспе

а) Жалпы іс-әрекет түсінігі

2. Негізгі бөлім

а) Іс-әрекет психологиясы

ә) Адам іс-әрекетінің даму принциптері

     III.     Қорытынды

              а) Іс-әрекеттің әдіснамалық маңызы 
 
 
 
 
 
 
 
 

            әл- Фараби атындағы Қазақ Ұлттық  Университеті 
 
 

Тақырыбы: Іс-әрекет психологиясы

                                               Орындаған: Адебиет Нурбахыт ГиМу10К1

                        Тексерген:    Садыкова Н.М 
 
 
 
 

                                                   Алматы  2011ж

Пайдаланылған әдебиеттер: