Кәсіпорынның кәсәпкерлік тәуекелділгі

Кәсіпорынның кәсіпкерлік  тәуекелділігі 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1. Кәсіпкерлік тәуеклді талдау

 

Кәсіпорын бизнес жоспарды жасақтауда тәуекелмен сақтандыру ескерілуі тиіс. Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайларында қызмет етуі кәсіпорын басшылығы қателесіпқабылдайтын шешімдермен байланысты. Себебі кәсіпорын қызметіндегі мәселелер кәсіпорынның барлық жұмысшыларын, акционерлерді, инвесторларды, тұтынушыларды қызықтыратын болғандықтан мүмкін болатын тәуекелдерді талдау керек. Бұл тәуекел мәні мәселелері, тәуекел себептері, тәуекел факторлары, өтеумен тәуекелді азайту әдістері болуы мүмкін. 
Тәукелдерді сақтандырудың қазіргі бар жұмысы сақтандыру, мүлікті сақтандыру, көлік құралдарын сақтандыру, несиелерді сақтандыру туралы келісім шарттарды қарастырады

.     Қаржылық жоспарлауды жасақтауды пайда немесе зиян шегуді болжамдап бастаған дұрыс, себебі сату көлемін болжау бойынша берілгендер болса, материалдық және еңбек ресурстарының қажетті мөлшерін есептеуге, материалдық және еңбек шығындарын анықталады. Одан кейін қолма қол қаражаттар қозғалысы болжамы жасақталанады. Оны анықтаудың қажеттілігі пайда немесе зиян шегу болжамын түсіндіргенде төлемдерді жүзеге асыру тәртібінде көрсетілмейді. Қолма қол қаражаттардың қозғалысын болжау қолма қол қаражаттардың құйылуын, қолма қол қаражаттардың ағылуын, таза ақша ағынын банк шотының бастапқы және соңғы сальдосын ескереді. Кәсіпорынның қызмет өрісі. Негізгі критерии – бизнестегі тәуекелділік. өндіріс жоғары пайда алумен жүргізілуі мүмкін, бірақ үлкен тәуекелділік құнымен және нарықтағы тұрақсыздығымен. ?Рентабельділікпен негізгі көрсеткіштерін келесі топтарға біріктіруге болады: 
1. Өнімнің табыстылығымен көрсеткіштері. Өнімді өткізуден түскен түсім негізінде және өндіріске кеткен шығындар негізінде есептеледі. 
2. Кәсіпорын мүлігінің табыстылығының көрсеткіштері. Мүлік шамасының өзгерісіне тәуелді рентабельділік деңгейінің есебі негізінде құрылады. 
3. Қөлданылалатын капитал табыстылығының көрсеткіштері. Инвестицияланатын капитал негізінде есептеледі. 
Кәсіпорынның рентабельділігін сипаттайтын көрсеткіш есебі орта жылдық шамаларды анықтауға негізделген. Бұл пайданың жыл басынан бастап және барлық есепті кеңге осіңкі қортындымен есептелетіндігімен түсіндіріледі. Бөлімдегі шама, мысалы меншікті капитал көлемі, өзгеріп кетуі мүмкін. 
Өнімнің рентабелділігінің көрсеткіші өзіне келесі көрсеткіштерді кірістіреді: 
1. Өнімді өткізуден пайданың өнімді өткізуден түскен түсімге (ҚҚС-сыз) қатынасын білдіретін барлық өткізілген өнімніңрентабельділігі; 
2. Баланстық пайданың өнімді өткізуден түскен түсімге (ҚҚС-сыз) қатынасына тең жалпы рентабельділік. 
3. Таза пайданың өткізуден түсетін түсімге (ҚҚС-сыз) ретінде анықталатын таза пайда бойынша сату рентабельділігі; 
3.3. Кәсіпорынның өтімділігімен төлемқабілеттілігін талдау))

Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің ерекшеліктері  кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. «Кәсіпкерлік іс туралы» заңда жазылғандай  кәсіпкерлік іс өз тәуекелділігіне, кәсіпорынның ұйымдастыру құқықтық формасы шегіндегі мүліктік жауапкершілігіне негізделген.      

Нарық жағдайында тәуекелділікті бәсеңдету  үшін бірнеше әдістер бар: кәсіпкерлік  жоба жасауға істі жетік білетін  кеңесшілерді, мамандарды тарту; жобалау  алдындағы мүмкін болатын қиындықтарды жете білу; өндірілетін өнімге сұранысты  болжау; тәуекелділікті жобаға қатынасушылардың өзара бөлісуі; сақтандыру; болжамсыз  шығындарды жабуға керекті қаражатты  кезекке ұстау.      

Тәуекелдің  жұмыс тапсырушы мен жұмысты  орындаушы арасындағы бөлінуінің жалпы  концептуалды моделін.      

Тәуекелділіктің бірнеше түрі бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, инвестициялық, нарықтық.      

Өндірістік  тәуекел. Бұл өнімді өндірумен және оны өткізумен байланысты. Бұл  тәуекелге өнімнің өнімнің белгіленген  көлемінің өзгеруі және өткізу қарқыны, материалдық және еңбек шығындарының артық жұмсалуы. Нарықтағы баға деңгейінің кемуі, брак, рекламация т.б. себептер тікелей  ықпал жасайды.      

Коммерциялық  тәуекел – бұл кәсіпкердің  сатып алған өнімді нарықта өткізуінде пайда болады. Коммерциялық келісім  жағдайында бағаның төмендеуін, тауар  өткізуде кездесетін қосымша шығындарды ескеру керек.      

Қаржылық  тәуекел – қаржылық кәсіпкерлік  ісінде кездеседі. Мысалы, қаржылық келісім  тәуекелділік шарттасушылардың бір  жағының төлем қабілеттілігінің кемдігінен пайда болуы, т.б.     

Инвестициялық тәуекел – бұл кәсіпорынның өзінің және сатып алған құнды қағаздарының құнсыздануы арқылы болуы мүмкін.      

Нарықтық  тәуекел – бұл ұлттық ақша бірлігінің нарықтағы процент ставкасының  немесе шет ел келісім серіктестіктерінің валюта курсының өзгеруімен байланысты.      

Ойлаған жобаны іске асыру мақсатында потенциалды  серіктестіктерді неғұрлым көп тарту  үшін тәуекел талдау жасайды.      

Тәуекелді талдаудың схемасы:

1. Нақты тәуекел түрлерінің ішкі және сыртқы факторларының ықпалдарын айқындау.
2. Айқындалған факторларды талдау.
3. Нақты тәуекел түрін қаржы жағынан екі тәсілмен бағалау:

а) қаржылық тұрақтылығын, дәулетін анықтау;

б) жұмсалатын қаражаттың экономикалық тиімділігін  анықтау.

4. Тәуекелдің жорамал деңгейін анықтау.
5. Бөлек операцияларының тәуекелдерінің жорамал деңгейін талдау.
6. Тәуекелді бәсендету үшін шаралар жасақтау.

 

     Екінші  басты мәселе тәуекелден келетін  зияндар түрлерін анықтау.

1. Материалдық зиян – бұл жобада қаралмаған өндірістік шығындар, немесе тікелей материалдық объектілерді, өнімдерді, материалдарды, шикізаттарды жоғалту.
2. Еңбек зияны – жұмыс уақытын жою, кехдейсоқ немесе болжамсыз себептермен болған жағдайда.
3. Қаржылық зиян – бұл тікелей ақшалай зиянмен байланысты: төлемдер, айыптар, уақыты озған несиелерді төлеу, қосымша салықтар т.б.
4. Уақытты жою – бұл егер кәсіпкерлік іс жобалы уақыттан кейін қалатын болса пайда болады.
5. Арнайы зиян түрлері – бұл зияндар адам денсаулығына және адам өміріне, қоршаған ортаға, кәсіпкердің беделіне кесел келтіретін жағдайлар.
6. Саяси факторларға байланысты: іскерлік белсенділіктің бәсеңдеуі, еңбек және орындау тәртібінің деңгейінің бәсеңдеуі, төлем мен өзара есептесудің бұзылуы, салық ставкасының тұрақсыздығы т.б.

 
 
 
 

2. Кәсіпорынның  банкрот болу ықтималдығын талдау

Қазақстан Республикасының «банкроттық» туралы заңына сәйкес (2173 07.04.95 ж), қабілетсіз дегеніміз  қарыздаушының, кредиторлардың ақшалай  міндеттемелер бойынша талаптарын орындамауы, оның ішінде еңбекақы және бюджет пен бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді төлемеуі.

      1. Әлемдік тәжірибеде кәсіпорынның тұрақтылығын болжау және тәуекелін анықтау мен банкроттыққа ұшырауын айқындау үшін экономика-математикалық модельдер қолданылады. Солардың ішінде көп қолданылатын модель – бұл американдық экономист Э. Альтманның Z – модельдері. Бұл модельдердің ең жай екі факторлы модель болып саналады. Ол модель екі көрсеткішке негізделеді. Жалпы өтелу коэффициенті ( коэффициент общего покрытия) немесе ағымдағы өтімділік коэффициенті ( ) және қаржылық тәуелділік коэффициенті.

Американдық тәжірибеде келесі Z – моделі қолданылады:

      -0,3877 – тұрақты көрсеткіш;

      -1,0736 – ағымдық өтімділік көрсеткіштеріне  анықталған коэффициент көлемі;

      +0,0579 – баланс пассивінде заемды  қаржылардың үлес саламығының  көрсеткіштері үшін анықталған  коэффициент.

 

      Егерде  кәсіпорында Z=0, банкротқа ұшыраудың  ықтималдылығы 50%. Егерде  Z<0, банкротқа  ұшыраудың ықтималдығы 50% төмен және Z төмендеуіне байланысты, ол төмендей береді.

      Бірақ бұл модель банкроттықты болжауда жоғары дәлдікті қамтамасыз етпейді. Өйткені, ол кәсіпорынның қаржылық жағдайына  әсер ететін басқа да маңызы зор факторларды есепке алмайды (табыстылық, активтер қайтарымдылығы, кәсіпорынның іскерлік активтілігі).

      Дамыған елдер тәжірибесінде Э. Альтманның көп факторлы модельдері қолданылады:

Z = 1.2 * K1 + 1.4 * K2 + 3.3 * K3 + 0.6 * K4 + 1.0 * K5

      

      

      

      

      

      Z – индексінің шекті көлемі: 2,675

      Банкротқа ұшыраудың ықтималдылығының деңгейі.