Мемлекеттік бюджеттің шығыстар жүйесі

13-тақырып  Мемлекеттік бюджеттің шығыстар  жүйесі

 

1. Бюджет шығыстарының экономикалық мазмұны мен жүйесі. Бюджет түрлері бойынша шығыстарды қалыптастыру ерекшеліктері

2. Бюджет шығыстарыныц лимитін  анықтау. Бюджеттік бағдарламалар  экімшіліктерінің бюджеттік отініш  қңзуы және оларды қарау

3. Бюджет шығыстарын қайта қурылымындаудың  негізгі бағыттары

 

Мемлекеттің функцияларын іске асыру мүмкін, егерде олар материалдық құралдармен қамтамасыз етілсе, себебі мемлекеттің іс-әрекеті  мемлекеттік құралдардың тікелей  шығыстарымен бай-ланысты. Шығыстар нақты  піығындардың көлемін көрсетеді. Сондықтан, бюджеттердің барлық деңгейлері бойынша  мемлекет-тік шығыстардың бір-бірімен  өзара байланысты нақты түрлерінің жиынтығы әрбір мемлекеттің бюджет шығыстар жүйесі болып та-былады. Шығыстар жүйесін құру-құралдардың арнаулы  бағыттау, үнем режимі мен мемлекеттік  құралдарды жүмсаудың қайтып оралмас  принциптеріне негізделеді.

Мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша  қатаң іске асыруға тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құрадцардың  қайтып оралмас принципі негізівде  әлеуметтік саланы қаржыландыруда пайдаланады. Ал, егерде экономиканың дамуын қаржыландыру құралдары жөнінде айтсақ, овда нәтижелік  инвести-циялау орын алады, яғни бұл  арада бөлінген бюджепік құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау принци-пі - ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен әдістерінің жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресурстарын нәтижелі және тиімді пайдалануды іске асыруға  мүмкіншілік береді.

Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше  фактор-лармен шарттанады, олардың  ішінде негізгі болып мемлекеттің  табиғаты мен функциялары, елдің  әлеуметті-экономикалық даму деңгейі, мемлекеттің әкімшілік-аумақтық жайластырушылығы, бюджеттік құралдар беру формалары  саналады. Мемлекет-тік бюджет шығыстарының құрамы мен құрылымы олардың экономикалық мазмұны және жалпы ішкі өнімді бөлу жөніндегі мемлекет алдында түрған мақсаттармен анықталады. Бюджет шығыстарының ел экономикасындағы рөлі мен мәнін  анықтау мақсатпен олар әр түрлі  белгілер бойынша жіктеледі. Бюджет ко-дексінде бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша әрекеті бар  бюджет шығыстарының жіктеуі тағайындалған.

Мемлекеттің барлық шығыстары негізінде мемлекеттік  бюд-жетте шоғырланған құралдар арқылы қаржыландырыланады. Бұл шығыстарды қоғамдық қайта өндірістегі рөліне байланысты ке-лесі екі топқа бөлуге болады:

• өндірістік қорларды үлғайту мен өндірістің үздіксіз про-цесін қамтамасыз ету үшін;

• қоғам  мүшелерінің әлеуметті-мәдениеттік  мүқтаждықта-рын қанағаттандыру үшін.

Бірінші топқа - мемлекеттік бюджеттің экономиканы  қаржы-ландыруға бағытталған шығыстары  жатады. Екінші топқа — әлеу-метті-мәдениеттік  шараларды, білім беруді, ғылым, қорғаныс пен мемлекетті басқаруды қаржыландыру үшін арналған бюджет шығыстары жатады.

Осы екі  топ арасындағы арақатынас бюджеттің  тиімділігін анықтайды. Экономиканың бәсеке қабілеттілігі дамуға бағыттал-ған  шығындардың деңгейі қаншалықты жоғары және бюджеттің түтынушылық  шығындары соған сәйкес төмен  болса, соғүрлым бюджет құралдарын пайдалану  тиімділігі жоғары болады. Әрине, бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі бұл  арада мемлекеттік бюджеттің  шығыстарын қалыптастыру әдістеріне, мемлекеттің жүргізіп жатқан әлеуметтік саясатына және елдің бүгінгі  күнгі әлеуметті-экономикалық ахуалына байланысты.

Бюджет  түрлері бойынша шығыстарды қалыптастыру ерек-шеліктері олардың арнаулары  маңында жатыр. Сондықтан, бюджет түрлері  бойынша шығыстарды қалынтастырғанда келесі не-гізгі факторларды есептеу  қажет: ♦

• басқару  органдар арасындағы функцияларды шектеу;

• мекемелердің бағынушылығы;

• мекемелердің іс-әрекет шекарасы;

• шығыстарды тиісті бюджетке апару.

Республикалық бюджеттің шығыстары келесі бағыттар бойын-ша қаржыландыру үшін қалыптасады:

• жалпы  сипаттағы мемлекеттік қызметтер;

• қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік;

• құқықтық, соттық, құкық қоғау қызметтері;

• білім  беру;

• денсаулық  сақтау;

• әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету;

• мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі;

• тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы;

• ауыл, орман, су, балық шаруашылықтары мен  қоршаған ор-таны корғау және жер қатынастары;

• өнеркәсіп, құрылыс және жер қойнауын пайдалану;

• көлік  және коммуникация;

• басқа  да бағыттар.

Осыған  сәйкес, бірақ тиісті әкімшілік аумақтарға арналған шығыстар бағыттары төмен  тұрған бюджеттер деңгейлері бойын-ша да қалаптасады. Жергілікті бюджеттер  шығыстарының қалып-тастыру Бюджет кодексімен, нормативті-құқықтық актілермен және тиісті маслихаттар шешімдерімен реттеледі. Биліктің жер-гілікті органдарына  аумақтардың экономикалық және қаржылық базаларын пайдалану жөнінде  өкілеттік берілген. Әрбір бөлек  әкімшілік-аумақтардың экономикалық базасы ретінде жергілікті түрғындардың әлеуметті-экономикалық мұқтаждықтарын қам-тамасыз ету үшін қажетті кірістер көздері болатын меншікті мүлік пен оларға берілген объектілер саналады. Ал қаржылық база бо-лып меншікті бюджеттік құралдар мен жоғары түрған бюджет-терден берілетін ресми трансферттерден қалыптасатын қаржылық ресурстар табылады.

Бюджет  жүйесінің әрбір деңгейінің шығыстар құрамы мен қалыптасуы әрекеттегі заңнамалық актілермен, тиісті ау-мақ бойынша  қаржыландыруы қажет нақты объектілер және олардың іс-әрекеттін қамтамасыз ету үшін қажетті шығындармен  анықталады.

2. Бюджет шығыстарыныц лимитін анықтау. Бюджеттік бағдарламалар экімшіліктерінің бюджеттік отініш қңзуы және оларды қарау

Республикалық және жергілікті бюджеттер шығыстарының лимиті бюджеттік жоспарлау жөніндегі  тиісті уәкілетті орган-дармен ағымдағы және даму бюджеттік бағдарламалар  үшін қалыптастырылады. Бюджеттің болжамдық  көрсеткіштері, бюд-жет құралдарын пайдалануының басымдылық бағыттар көрсет-кіштері, операциялық қалдық мөлшері, орташа мерзімді фискалдық  саясатпен белгіленген көрсеткіштер және республика мен ай-мақтар дамуының орташа мерзімді жоспарларымен анықталған көрсеткіштер бюджет шығыстарының лимитін  анықтау негіздері болады. Бұл  лимиттерді, бюджеттік комиссияда қаралып  бекітіл-геннен кейін, бюджет жоспарлау  жөніндегі уәкілетті органдар әрбір  бюджеттік бағдарлама әкімшіліктеріне  жеткізеді.

Ағымдағы  бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыс-тарының лимитін есептеіенде  келесілер қолдалынылады:

• ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша  шығьюдар-дың жалпы сомасы (бюджеттік  субвенциялар мен алымдар-ды қоса);

• бекітілген натуралды нормалар;

• тиісті қаржы жылдағы ағымдағы бюджеттік  бағдарламалар көлемі;

• орташа мерзімді фискалды саясатта анықталған бюджет шығыстарының өсуі немесе төмендеуі:

• ағымдағы қаржы жылда аяқталатын ағымдағы бюджеттік бағдарламалар (оларды алып тастау).

Даму  бюджеттік бағдарламалар үшін шығыстар лимиті бағ-дарламалар әкімшіліктері  арасында бөлігібей анықталады және оның көлемі бюджеттің барлық шығыстарының жалпы болжамдық көлемі мен ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойы анықталған бюджет шығыстар лимитінің жалпы  көлемі арасындағы айырмасы ретінде  есептеледі.

Үкімет  тағайындаған мерзімде бюджеттік бағдарламалар  әкім-шіліктері бюджет жоспарлау  жөніндегі уәкілетті органға  бюджет-тік өтініш (заявка) ұсынады. Бюджеттік өтініш - ол бюджеттік  бағдарламаларды дәлелдеу мен оларды қаржыландыру сомасын анықтау үшін қажетті және бюджеттік бағдарламалар  әкімшілігі жыл сайын жасап ұсынатын құжаттар жиынтығы. Бюджеттік өтініштерді  құрудың негізгі мақсаты - ол бағдарламаны орындау нәтижесі мен қажетті  ресурстар жөніндегі сандық және қаржылық ақпарат базасы арқылы болжамдық  мезімге бюджеттік бағдарламалар  тавдау және олардың нәтижелігі мен тиімділігін бағалау.

Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметті-экономикалық дамуы-ның орташа мерзімді жоспары, тиісті мерзімдегі мемлекеттік, салалық  және аймақтық бағдарламалар негізінде  құрылады. Оның мәліметтері бағдарлама жөнінде нақты және толық ақпараттарды көрсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік  бағдарламалар әкімшіліктері ағымдағы және даму бюджеттік бағдарламалар  үшін бекітіл-ген шығыстар лимиті мөлшері  мен тиісті бюджеттік комиссия анықтаған  тиісті бюджеттен қаржыландырылатын  инвестициялық жобалар тізімі мен  көлемі негіздерінде құрады. Республикалық  немесе жергілікті бюджеттік бағдарлама әкімшілігі тек қана бір бюджеттік  өтініш құрады.

Бюджеттік өтініш келесі бөлімдерден түрады:

• бюджеттік  бағдарламалар тізімі және шығындар сомасы;

• әрбір  бюджеттік бағдарламаға түсіндірме хат;

• бюджеттік  өтінішке кірген әрбір бюджеттік  бағдарламаның паспортының жобасы.

Бюджеттік өтініш бағдарламаларды қаржыландыру жоспары мен қаржыландырудың  жиынтық жоспарын құру үшін негіз  бо-лып табылады.

3. Бюджет шығыстарын қайта қурылымындаудың негізгі бағыттары

Шығыстарды  қайта құрылымдау аумағындағы бюджеттік  саясат экономиканың әр салаларына мемлекет қатысуының са-лыстармалы тиімділігіне баға беру мен мемлекетке жөнді және қасиетті емес бағыттарда қатынасуын бюджет құралдары арқылы қаржыландыруды азайтуға негізделеді. Бұл саясат бюджет құ-ралдарын шоғырландырып, мемлекеттің  ағымдағы міндеттеме-лерін атқарумен  бірге экономика дамуының басымды  бағыттарын шешуге мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламаларда  қарастырылған шаралардың бюджет шығыстарымен байланысын айқын белгі-леу мен  бюджет құралдарын пайдалану тиімділігін  жоғарылатуға экономикалық және бюджеттік  жоспарлаудың әсершіл жүйесін жасау, бағдарламалық құжаатарды оңтайландыру мен қалып-тандыру және оларды бағалау  әдісін дайындау себепші болады.

Бюджет  шығыстарын жоспарлауының сапасын  жоғарылатуға мүмкіншілік беретін  жолдардың бірі - ол натуралдық норма-ларды  пайдалану, яғни бүрынғы мемлекеттік  органдар топтары бойынша бір  қызметкерге шаққандағы ағымдағы шығындардың  орташаландырылған нормативін пайдалану  орнына қажетті мате-риалды жәые материалды емес байлықтарды түтынудың минимал-ды натуралдық көрсеткіщгерін қолдану.

Республиканың әлеуметті-экономикалық дамуының орташа - мерзімді жоспарының негізінде және мемлекеттік пен салалық бағдарламаларға  сәйкес басымды бюджеттік шығыстар ретінде алдымыздағы жылдарға келесі бағыттар анықталған:

• денсаулық  сақтауды реформалау мен оның дамуы;

• білім  берудің дамуы;

• әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңцеуі;

• индустриалды-инновациялық дамытуды;

• аграрлық секторды дамытуды;

• жаңа түрғын-үй саясатын іске-асыруды;

• Астана қаласының дамуы.

Әдебиеттер:

1.  ҚР Бюджет кодексі

2. ҚР «Республикалық бюджет туралы» Заңы.

3. Қаржы.  Оқулық. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев Б.С.  Алматы: 2006 ж. 

4. Мемлекеттік  бюджет. Оқулық. Өтебаев Б.С. Алматы 2006 ж.