Жасуша теориясы

                      Жасуша теориясы

 

Жасуша теориясы

Цитология-жасуша туралы ғылым.Жасушаны зерттейтін ғылымды цитология депатайды(грек-ше “цитос”-жасуша,”логос“-ғылым).Цитология  ғылымы біржасушалы,көпжасушалы ағзалар  жасу-шасының құрылысын,құрамын  және қызметін зерттейді.Ал жасуша бүкіл тірі денелердің ең қарапайымқұрылысын,қызметін және дамуын сипаттайды.Сондықтан да цитологияның зерттейтін құрылыстары мен заңдылықтары цитология,тәнтану,эм-бриология,физиология,генетика,биохимия,молекула-

лық биология және т.б. ғылым негіздерінің қалануы-на жол ашты.

Цитология бөлімі-цитохимия  пәні жасушаныңхимиялық құрамының  құрылысын,олардың түзілуін,

жасушадағы таралуы  мен белсенділігін және оныңқызметінің өзгеруіне байланыстыхимиялық қосылыстардың  өзгеріп отыруын зерттейді.Цитхимияның негізгі жетістіктерінің бірі-нуклеин қышқылдарының ақуыз молекуласын синтездеудегі генетикалық рөлін анықтау.Жасушаның белсенді қызметіне байланысты ақуыздың өзгеріске ұшырау себептерінжәне олардың зат айналымындағы рөлін зерттеу де цитохимияның үлесіне тиеді.Бұдан біз цитология ғылымының көп саланы

қамтитынын байқаймыз.Өзінің даму бағытындацитология тек биологиямен  ғана емес,сонымен қатар медицина,ауылшаруашылық,химия,физика,мате-

матика және т.б. ғылымдармен де тығыз байланысты.Бұл ғылымдардың жетістіктері мен әдістері цитологиялық зерттеулерде кең көлемде қолданылады.Сондай-ақ цитологияның жетістіктері көптегенғылымның негізін салуда маңызды рөл атқарады.

Ч.Дарвиннің эволюциялық  теориясының жасалуыалдында ағзаның  жасушалы құрылысты екендігі туралы өте маңызды жаңалық ашылған болатын.Осы ашылған жаңалық органикалық дүние бірлігінің өте нанымды дәлелінің бірі болды.Осындай дәлелді өсімдіктер мен жануарлардың жасуша құрылымы-ның ұқсастықтарынан да көруге болады.

Жасуша теориясының ашылуы.Жасуша теориясы дегеніміз-тіршіліктің негізін құрайтын жасушалардың құрылымы,көбеюі және көпжасушалы ағзаларды қалыптастырудағы қызметі туралы жинақталған ұғым.Жасуша теориясының даму тарихы 300 жылға созылды.Оны зерттеуде әр түрлі оптикалық әдістердің дамуы микроскоптың жетілдірілуіне негізделді.Алғашқы микроскопты 17 ғасырда ағылшын физигі Роберт Гук (1635-1703ж.)жасаған.Ол микроскоппен 1662 жылдан бастап түрлі объектілерді:тығын шұрықтарын (пораларын),қымыздық,қамыс және басқалардың ішкі қуыстарын көрді.

Гуктің микроскопы қаралатын затты жүз еседенастам ғана үлкейтіп көрсететін болған.Роберт Гукөсімдіктерді микроскоп арқылы қарап отырып,олар-

дың ұлпаларынан ара ұясы тәрізденген  құрылыстытапқан.Ол осы ұяларды  грек сөзімен “целлюл-ла“-“жасуша” деп атады.Бұл жерде Роберт Гук тіршілігін жойған жасушалардың ұяшығын ғана көрген еді.

17 ғасырдың 70-жылдарынан  бастап голландық Антони Ван  Левенгук объектіні үш есе  үлкейтетінмикроскоп жасап,оның  көмегімен судағы біржасу-

шалы ағза-кірпікшелі кебісшені тұңғыш рет көрді.Тірі жасушаны алғаш рет 1839 жылы чех ғалымы Ян Пуркинье көрген еді. Ол жасушаның ішіндегі сұйықты протоплазма немесе алғышқы плазма деп атады.Қазір протоплазма тек тарихи дерек ретінде ғана пайдаланылады,оны ғылыми тілде цитоплазма дейді. Протоплазма дегеніміз-жасуша ішіндегі сұйықтық пен ядро.Роберт Броун жасуша протоплазмасының тұрақты бөлігі-ядроны ашты.

19 ғасырдың басында  жануарлар мен өсімдіктердің  жасушалары кеңінен зерттеліп,олардан  алынған мағлұматтар 1838-1939 жж.ботаник  Маттиас Шлейден мен зоолог ТеодорШваннға жасушалардың құрылысы туралы ортақ қортынды жасауға мүмкіндік берді.Олардың тұжырымдауы бойынша,өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының құрылыстары өте ұқсас және тіршіліктің дербес иесі екендігі,тірі ағзаның ең ұсақ бірлігі,сонымен қатар жасушасыз тіршілік болмайтындығы туралы ғылымға дұрыс түсінік берді.Осыдан кейін жасушаның тіршілік үшін маңыздылығы терең және жан-жақты зерттеле бастады.Мәселен,1858 жылы Рудольф Вирхов әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі арқылы пайда болатынын анықтады.Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа жасушасын ашып,көп жасушалардың дамуы бір жасушадан басталатынын және аталық сперматозоид пен аналық жұмыртқа қосылғанда,зи-

гота түзетінін анықтады.К.Бэрдің бұл жаңалығы жасушалардың ағза дамуындағы маңызын дәлелдеді.

Тірі ағзалар жасушаларының химиялық құрамы мен зат алмасуының ұқсастығының ашылуы жасуша теориясын дамытып,барлық органикалық әлемнің шығу тегі мен эволюциялық дамуының бірыңғай екенін дәлелдей түсті.

Сонымен жасуша теориясының  негізгі қағидалары төмендегідей:

1)жасуша-барлық тірі ағзалардың ең кіші негізгі өлшемі:

2)әр түрлі ағза жасушаларының  құрылысы,химиялық құрамы,зат алмасуы  және негізгі тіршілік әрекеттері  ұқсас:

3)жасушалар бастапқы(аналық)жасушаларының  бөлінуі арқылы пайда болады.Атқаратын  қызметі мен құрылысына қарай жасушалардың пішіні алуан түрлі болып келеді.

Ағзалар жасушаларының  құрылысына қарай екі топқа бөлінеді.Оның бір тобына құрылысы өте қарапайым  болып келетін бактериялар мен көкжасыл балдрлар жатады.Олардың толық қалыптасқан ядросы болмайды,бұларды прокариоттар деп атай-

ды.

Ағзалардың екінші тобына ядро және арнаулы қызмет атқаратын  органоидтары болады.Мұндай ағзаларды эукариоттар деп атайды.Эукариоттарға біржасушалы жасыл балдырлар,қарапайымдар,жо-ғары дәрежелі гүлді өсімдіктер және сүтқоректі хайуанаттар,т.б.жатады.

Ал вирустар-тіршіліктің  жасушасыз ерекше пішіні.Қорта келгенде,жасуша теориясы”жасушаның“ барлық тірі ағзалар құрылымының бірлігі екенін,жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының өзара ұқсас екенін толық дәлелдейді.Бұл ұқсастық бүкіл тірі ағзалардың шығу тегінің бір екенін айқын-дай түсті.Жасуша теориясы тіршілікті материа-

листік тұрғыдан түсінуге,ағзалар  арасындағы эволюциялық байланысты ашуға негіз болды.

Микроскоп.Жасушалардың мембранасына,ядросына және цитоплазмасының құрамына кіретінмолекулалар мен органоидтарды жарық немесе электрондық микроскоп арқылы көруге болады.Жарық арқылы көрсететін микроскоп зерттейтін заттарды 100-3000 есеге дейін үлкейтіп көрсетеді,ал жетілдірілген окулярды қолданып,зерттелетін объектіні экранға түсіргенде оны 100 мың есеге дейін үлкейтуге болады.

Биологияның арнаулы саласы-биохимия жасушаның химиялық құрамын молекулалық деңгейде зерттеу үшін центрифуга деп аталатын күрделі құралды

пайдаланады.Ол өте жылдам айналып,жасушаның

құрылымдық бөліктерін бір-бірінен бөліп алады,себебі оның бөліктерінің тығыздықтары әр түрлі болады. Жасушаның аса нәзік құрылысы мен қызметін зерттек тек цитологтардың,биохимиктердің,физиологтардың,генетиктер мен биофизиктер күш-жігерін ұштастырудың нәтижесінде ғана мүмкін екені өзінен-өзі түсінікті.Жасуша теорясы негізінің қалануы және жетілдірілген техникалық құралдардың шығуы жасушаның құрылысы мен химиялық құрамын,атқаратын қызметін зерттеуге кең жол ашты.

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№ 33 жалпы білім беретін мектеп

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  РЕФЕРАТ

 

   Тақырыбы: Жасуша теориясы

 

 

                                      

                                       Тексерген: Алимбекова С.Е.

                                        

                                          Орындаған: Шангереева Рабиға

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                   Алматы 2010