Негізгі генетикалық ұғымдар. Мендель заңы және оның тәжірибелері

Рибосомалар белшектерінің үлкендігін ультрацентрифугада бөлшектер шөгуінің жылдамдығын сипаттайтын седаментация       константысының       Сведберг       бірліп көмегімен белгілейді. Бөлшектер неғұрлым салмақты ба-са, соғұрлым тез шөгеді.

Ультрацентрифуганы  түңғыш рет ойлап шығарған және ультрацентрафугалаудың ғылыми негізін қалаған швед ғалымы Сведберг. Молекулалық массасы алты   миллион "тұтас" рибосомаларды 100 рибосомалар деп атайды (Сведбергтің 100 бірліктері). Прокариоттар рибосомаларының седиментация коэффициенті 70  эукариоттардікі 80, митохондриялар рибосомаларының седиментация коэф-фициенті рибосомалардың 70  класына жатады. Хлоропластардікі 67-70 5 тең.

Рибосомалар    үлкендігі    әр    түрлі    екі    құрылымды суббірліктен құралган — үлкен және кіші. Рибосомаларды-суббірліктері РНҚ мен белоктан тұрады. Үлкен суббірлігі эндоплазмалық тордың липопротеидтік мембранасына рибосомалардың бекуіне катысады. Рибосомаларда белокта: синтезделеді. Батериялардан сүтқоректілерге дейінгі организмдердің   бәрінің   рибосомалары   үлкендігі,   қүрылысы және химиялық құрамы жағынан ұқсас. Белок пен РНК- ның бірдей мөлшерінен тұрады.  Рибосомаларда липидтер болмайды.

Белоктарды жедел синтездейтін клеткаларда рибосомалар көп болады. Сол сияқты клеткалардың өсу дәуірінде де цитоплазмада, эндоплазмалық тордың мембраналарын бекімеген, көптеген бос рибосомалар байқалады. Ересек және кәрі клеткаларда рибосомалар болмайды. Көптеген клеткаларда мРНҚ-ның молекулалары бос рибосомаларды біріктіріп полирибосомалар немесе полисомалар деп аталатын кішкене топтар құрайды.

Рибосомалар үнемі қозғалыста болады. Рибосомалаға митохондриялардың, Гольджи аппаратының мембранала-рына, плазмалық мембранаға бекімейді, лизосомаларды мембраналарына да жанаспайды.

 

Вакуольдер.

        Вакуолъдер пісіп жетілген өсімдіктер  клеткаларына тән: бұлар сұйықка толы қапшықтар. Өсімдіктер клеткаларының көпшілігінде вакуольдар соншама көп болады,клетканың ішкі кеңісгігінін; 90% дерлігін алъп жатады. Ядро мен цитоплазманың компоненттері клеткалық кабырғаға жанасып жұқа қабат күйінде орналасады. Вакуольдардағы сұйықгы клеткалық немесе вакуольдік сөл деп атайды. Орталық вакуольдер эңдоплазмадық тордан бөлінген ұсақ көпіршіктерден пайда болады. Вакуольдер тонопласт деп аталатын элементарлық мембранамен қоршалған.

        Өсімдіктердің орталық вакуольдері көптеген маңызды функцияларды атқарады. Олардың бірі клеткалардың тургорлық қысымын сақтау және өсу процесіне қатысады. Сонымеи бірге суда еритін заттардың жиналуын қамтамасыз ететін орта.

       Вакуольдер мембранасы плазмалық: мембрана сиятыы заттарды таңдап откізеді, сондықтан да вакуолъдегі түрлі заттардың концентрациясы цитоплазмадағы олардың концентрациясынанан өзге болады. Вакуольдердің көпшілігінде тұздардың, қанттардың және қышқылдардың, ал кейде суда ерігіш пигменттер де көп болатыны анықталған. Анорганикалық заттардан вакуолъдік сөлдс калийдің, натрийдің, кальцийдің фосфаттары болады, органикалық қышқылдардың тұздары да жиналуы мүмкін. Сонымен тонопласт экскреция процестеріне қатысады деп есептеуге болады7

 

Клеткалық центр

        Клеткалық центрді 1875 ж. Гертвиг ашқан. Екінші жылы 1876 ж. Эдуард ван Бенеден аскарида жұмыртқаларының митоз процесін зерттеген кезде бөліну фигурасының жиегінде кішкене жұмыр денешіктерді байқап, оларды "полярлы немесе орталық денешіктер" деп атаған. Кейін Э. ван Бенеден мен Бовсри клеткалар бөлінген кезде орталық денешіктің бөлінетінін және пайда болған денешіктердің арасында бөліну ұршығының пайда болатынын анықтаған. Клеткалық центр барлық жануарлар клеткаларына тән. Жоғары сатыдағы өсімдіктер меи төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда және кейбір карапайымдарда болмайды.

1891ж. Гейденгайн  гистологиялық препараттарды бояудың темір гемотоксиленмен бояу әдісін ашқаннан кейін клеткалық центрдің центросома немесе центросфера деп аталған жұмыр массасының, ортасында орналаскан екі хромофильдік орталық денешіктерден - цеитриолъдардан тұратыны анықталды.

 

                                                                 Ядро

 Ядроны алғаш рет 1833 жылы Броун өсімдіктер клеткасынан  байқаған.   Кейін  жоғары  сатыдағы  организмдер клеткаларында ашылған. Ядро — эукариондық клеткалардың міндетті құрамды бөлігі. Әдетте, клеткада бір ядро болады,   көп   ядролы   клеткаларда   кездеседі.Ядролардың пішіні көбінесе клетканың пішініне сәйкес келеді. Бірақ та клетканың жасына және фуккциялық күйіне байланысты өзгеріп отырады. Ядроның үлкендігі де тұрақсыз, сыртқы ортаға,   клетканың   жасына,  физиологиялық  күйіне  тағы баскаларға      байланысты өзгеріп отырады._Ядро қабықшадан, хроматиннен (хромосомалық материал) ядрошықтан және кариоплазмадан, ядролық немесе нуклеоплазмадан тұрады.

 

Ядроның  химиялық  құрамы.

        Биохимиялық зерттеулердің  нәтижесінде  ядроның  химиялық  құрамының  күрделі  екені анықталды.Ең  басты  компоненті нуклейн қышқылдары мен белоктардың қосылысынан пайда болатын  нуклеопротеидтер.Ядроның белоктік бөлігі бірнеше  компоненттен  тұрады: гистондар мен протоаминдерден. Бұлардан интерфазалық   ядролар   бөлігінің   көпшілігін    құрайтын гистон   емес  белоктар   деп   аталатын   бірнеше   қышқыл белоктар  болады.   Протоаминдер  негізгі  амин  қышқылы арганинге   өте   бай,   негіздік  касиеті  бар  жай  белоктар. Протоаминдер балықтардың сперматозоидтарында байкалған,ал басқа  клеткаларда  гистондар  болады.  Ядрода гистондардың саны біршама тұрақты және ДНК мөлшері пропорционал келеді. ДНК мен бірге олар хромосомаларды түзетін дезоксирибонуклеопротеиндерді құрайды.Гистондар цитоплазманың  полисомаларнында  синтезделеді.   Бұл синтез    ДНК-ның    редупликациясынан    бұрын    жүреді. Синтезделген   гистондар   цитоплазмадан   ядроға   көшіп ДНК-ның    участіктерімен    байланысады.     Молекулалық массасы жоғары ядродағы қышқыл белоктар түрліше болуы мүмкін.  Қышқыл белоктарға ядро ферменттерінің негіз бөлігі жатады. Атап айтқанда, ДНК молекуласының авторепродукщшсын қамтамасыз ететін  ферменттер  мен ДНК матрицасында   РНК  молекулаларын  түзетін  ферменттер. Ядроларда тотыктырушы ферментгер болмайды, оньң есесіне АТФ-аза,    гликолиздеуші ферменттер болады. Негізгі белоктар  ядро   хроматинінің  құрамына  кіреді;   қышқыл белоктар негізінде ядро қабықшасында, ядрошықта және кариоплазмада орналаскан. Ядродағы белоктың мөлшері тұрақсыз    және    клетканың   тіршілік    әрекетінің   түрлі кезеңінде өзгеріп отырады.

Ядрода минералдық заттардан  фосфор, калий, натрий, темір, цинк, мыс, кобальт, вольфрам, өте аз мөлшерде литий, никель, хром, кейбір металдар және ерекше маңызы бар калъций мен магний байқалған. Ядролардың ферменттері негізінде нуклеин қышқылдық алмасу мен анаэробты гликолиз ферментгері. Әдетте ядрода цитоплазмада болатын ферменттер болады, бірақ та өте аз мөлшерде.

 

Ядро  қабықшасы.

Оптикалық микроскопиялық зерттеулер мен микрургияны қолданып жүргізілген көптеген тәжірибелер клеткалардың бәрінде ядролық қабықшаның болатынын ерте кезден анықтаған. Бұл бағытты дамытудағы электрондық микроскоптың рөлі ерекше. Элекроңдық микроскоптың мәліметтері бойынша ядро қабықшасы екі қабаттан тұрады. Сыртқы және ішкі мембраналардан. Әрқайсысының қалыңдығы 7 нм-дің шамасында. Морфологаялық жағынан клетка ішіндегі басқа мембраналардан айырмасы жоқ, белоктар мен липидтерден тұрады және перинуклеаралық кеңістік деп аталатын мембраналардың арасыңда ені 20 нм-ден 60 нм-ге дейін жететін кеңістік болады. Ядролық қабықша клетканың бөліну кезеңінде болмайды. Ядро қабықшасың екі қабатты екенін 1882 ж. Флемминг жазған болатын. Ядро қабықшасының құрамында ядролық поралар болады. Ядролық қабықшаның сыртқы мембранасы узілместен эндоплазмалық тордың мембранасына ауысады. Ядро қабықшасының сыртқы мембранасының цитоплазмаға қараған бетіңде, эндолалзмалық тордың мембранасының сыртқы бетіндегідей рибосомалар болады.

 

Ядро  сөлі.

Ядро сөлі немесе кариоплазма,я  болмаса  кариолимфа  интерфазалық  ядроның ядрошығы мен  хромосомалардың  орналасатын  орны.Жарық  микракопында  оның  құрамы байқалмайды, сол сияқгы электрондық микрос-коппен де көрінбейді. Ядро сөлі құрғақ заты аз сүйық құрылым. Ядро сөлінің мөлшері түрліше болуы мүмкін. Бір ядроларда кариоплазма аз болады, екіншілері кариолимфаға бай келеді. Ядро сөлінің тұтқырлығы цитоплазманың негізгі затының тұтқырлығындай. Ядро сөлінде белоктар мен РНК болады. Сонымен бірге ядро сөлінде ядродағы нуклеин қышқылдарының синтезіне қатысатын ферменттер және рибосомалар мен липидтер болады. Мұнда ядроға тән ферменттердің көпшілігі байқалады. Олардың ішінде АТФ түзуге қатысатын гликолиз ферменттері маңызды рөл атқарады. Ядрода (кариоплазмада) фосфорлық алмасу ферменттері, бос нуклеотидтерді синтездеу мен ыдыратуға қатысатын ферменттер тобы АТФ-аза болады. Әсіресе тотықтыру-тотықсыздандыру реакцияларында маңызды рөл атқаратын никотинамидадениндинуклеотид (НАД) синтезін катализдейтін НАД-пирофосфорилазаны атауға болады. Кариоплазмада белоктік және амин қышқылдық алмасудың ферменттері аргиназа, каталаза, трипсин т.б. байқалған. Хроматин мен ядрошықта синтезделген өнімдер ядро сөліне жиналады. Олар цитоплазмаға барғанға дейін ядро сөлі арқылы өтіп, елеулі өзгерістерге ұшырайды. Сонымен, ядро сөлі ядро ішінде жүретін әр түрлі процестерге энергия жеткізеді.

Рибосомалар.

 

Лизосомалар.

 

Жануарлар  жасушасы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған  әдебиеттер.

 

 

1.Цитология. М.Х.Нұрышев.

2.Гистология  және  эмбриология  негіздері. М.Нұрышев.

3.Жалпы цитология негіздері.  Қ.Сапаров.

4.Организмнің  нәзік құрылымы. А.Рақышев.

5.Клетка.   К.Свенсон.

6.Гольджи аппараты. У.Уэйли.