Дарвинге дейінгі кезеңдегі тірі табиғаттың дамуы жайлы ұғымдар

1 дәріс - Дарвинге дейінгі кезеңдегі тірі табиғаттың дамуы жайлы ұғымдар

Дәрістің мақсаты: Эволюциялық ілім пәні мен  алдына қойған мақсаттарымен ХҮІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында эволюциялық көзқарастарының дамуы. Ж:Б.Ламарктың ілімімен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Эволюция анықтамасы. Курстың негізгі мақсаттары. Эволюциялық ілімнің мәні және оның методологиялық маңызы.
2. Эволюциялық идеялардың даму тарихы. Көне заман ойшылдары тіршіліктің мәні, тірі және өлі табиғаттың бірлігі туралы.  Даму идеялары және дамудың себептері, органикалық дүниені жіқтеу әрекеттері. Қайта өрлеу дәуірінде жаратылыс танудың дамуы.
3. Линней жүйесі. Жаратылыстанудың метафизикалылығы. Алғашқы эволюциялық концепциялардың жасалуы. Ламарктың түсініктері.

Ертедегі философтар тірі ағзалар эволюция әрекетінде  бір түрден екінші түрге айналады деген пікірде болды. Солардың бірі Гераклит барлық тірі ағзалар ең алғашқы материядан табиғи жолмен дамып жетілді деп есептеді. Жануарлар мен өсімдіктер арасында өтпелі формалардың бар екені жайлы болжауды алғашқы ұсынушылардың бірі Ертедегі грецияның көрнекті ғалымы, философ Аристотель болды. Ол өзінің  „жануарлар тарихы”, “жануарлардың пайда болуы” деген еңбектерінде жануарлардың 454 түріне сипаттама берді. 

Сол кездегі материалистік бағыттағы ой пікірге қарсы табиғатта қарапайымнан күрделіге дейінгі дамудың бар екенін жоққа шығаруға тырысқан метафизикалық көзқарас та қалыптаса бастады. Метафизиктердің пікірлері бойынша табиғат тұрақты, өзгермейді, ең алғашында қалай жаратылса, біз оны солай көреміз деді. 

XVIII ғасырда өсімдіктер мен жануарлардың өзгергіштігі туралы пікірлер айтылып олар трансформисттер деп аталды.  

XVI - XVII ғасырлар аралығында тірі ағзаълардың түрлері жайлы деректі материалдар, жинақтамалар көбейе бастады.Тірі табиғаттың өлшем бірлігі түр деп тауып, ағылшын ботанигі Джон Рей (1628 –1705) оған ең алғаш анықтама берді.

Тірі табиғатты жүйелеуде аса  зор еңбек сіңірген швед ғалымы және дәрігер Карл Линней (1707-1778). Ол биологияның  бір саласы тірі ағзаларды белгілі  бір систематикалық категориялар бойынша жүйелейтін – систематиканың дамуына ықпалын тигізді. Ол ғылымға 4 систематикалық категориялар енгізді: класс, отряд, туыс, түр. Жақын түрлер туысқа, туыстар отрядқа, отрядтар класқа біріктірілді.

Линней түрді латын  тілінде қос атпен атауды (бинарлық номенклатура) ғылымға енгізді, оны жүйелеуге негіз етіп пайдаланды. Бірінші сөз түрдің туысының аты, екінші сөз түрдің аты.

Линней барлық өсімдіктерді гүліндегі аталықтары мен аналығының саны, пішіні, көлемі және құрылысына қарай 24 класқа, ал жануарларды тыныс алу, қанайналым мүшелерінің құрылысына қарай 6 класқа топтастырды. Жануарлар кластарына: сүткоректілер, құстар, сұмпайылар (гадтар), балықтар, бунақденелілер және құрттарды жатқызды. Бастапқы 4 класс омыртқалы жануарлар, ақырғы екі класы - омыртқасыз жануарлар. Ол топтастырған 4 200 жануарлар түрлерінің 400 ғана омыртқасыздар болып шықты. Ең соңғы құрттар класына Линней қарапайымдыларды, тікентерілерді, тіпті дөңгелекауыздыларды да еңгізді.

Линнейдің құрастырған бұл жүйесі жасанды деп аталды, өйткені бұл жүйе түрлер арасындағы туыстықты емес, тек сыртқы белгілері бойынша ұқсастықты ғана көрсететін жүйе болды.

Линней түр өзгермейді деп есептеп табиғат туралы метафизикалық көзқараста бола отырып, адамның жануарлар дүниесіндегі орнын дәл тауып, оны адам тәрізді маймылдармен бір отрядқа орналастырды, түрлерді латынша қосарынан атауды еңгізді (бинарлық номенклатура ғылымда осы уақытқа дейін қолданылады).

Тірі табиғатты жүйелеуде жіберген бір қатар кемшіліктеріне қарамастан Линней еңбектері систематиканың ары қарай дамуына жол ашты.

XIX ғасырдың басында алғашқы эволюциялық теорияның негізін қалаушы француз ғалымы Ж.Б.Ламарк болды. 1809 жылы басылып шыққан “Зоология философиясы” атты еңбегінде ол түрлер тұрақты деген пікірге қарсы болып, түрлердің өзгеретіндігін, бірақ бұл әрекет өте баяу жүретіндіктен оны байқау қиын екенін түсіндірді. Оның ілімі тірі табиғатта қарапайымнан күрделіге қарай тарихи даму жүретіндігін яғни эволюцияның бар екенін тұжырымдады.Ол жануарлар дүниесін омыртқалылар, омыртқасыздар деп екі топқа бөлді, ал Аристотель жануарларды топқа жіктегенде қансыздар және қандылар деген ат берген.

Линней жасаған жүйеде омыртқасыздар бар жоғы 2 класқа біріктірілсе, Ламарк оларды келесідей 10 класқа топтастырды: инфузориялар, полиптер, сәулелілер, құрттар, насекомдар, өрмекшітәрізділер, шаянтәрізділер, мұртаяқтылар, былқылдақденелілер. Омыртқалы жануарларды келесідей 4 класқа біріктірді: балықтар, бауырыменжорғалаушылар, құстар, сүткоректілер.

Ламарктың жүйесіндегі  жануарлар реті бір жасушалы қарапайым  жәндік кебісшеден басталып, сүткоректілермен аяқталған. Оған белгілі барлық жануарлар 6 сатыға, 14 класқа жіктелу арқылы орналастырылған. Бұл жүйеден баспалдақ сипатында жануарлар құрылысының біртіндеп күрделенуін, яғни жоғарылауын көруге болады. Ламарктың пікірі бойынша ағзалардың қарапайым құрылыстан күрделі құрылысқа қарай біртіндеп жоғарылауы тарихи дамудың нәтижесі.

Бұл тарихи дамудың қорзаушы күшін түсіндіргенде ол мүшелердің жаттығуы немесе жаттықпауы деген қате идеалистік көзқараста болды.

Ламарк табиғи дамудың  қозғаушы күштерін дұрыс көрсете алмай, оны түсіндіруде әр ағзада прогреске іштей ұмтылыс болады, және ортаға бейімделуде әуел бастан мақсатқа сәйкестілік бар деген идеалистік қате ұғымда болды.

Ламарк ғылым тарихында  эволюциялық идеяны алғаш ұсынған  ғалым ретінде белгілі. Ол табиғатта  түрлердің тұрақты еместігін, бір түрдің екінші түрге біртіндеп айналатындығын айта келіп, табиғатта түрдің шын мәнісінде бар екенін жоққа шығарды.

Осыған қарамастан Дарвин эволюциялық  идеяларды тұжырымдаған кезде Ламаркты өзінің ізбасары деп танып, оның еңбектерін өте жоғары бағалады.

Чарлз Дарвиннің эволюциялық ілімінің пайда болуына ғылыми және қоғамдық-экономикалық алғы шарттар себепкер болды.

XIX ғасырдың алғашқы жартысында  Батыс елдерінде, әсіресе Англияда  капитализм қарқынды дамып, ол  ғылымның, өнеркәсіп пен техниканың өрістеуіне қозғау жасады. Өнеркәсіптің шикізатқа және өскелең қалалар тұрғын халықтарының азық-түлік өнімдеріне деген сұраныстары ауыл-шаруашылығын дамытуға жәрдемдесті.

«Селекционерлер немесе сұрыптаушылар  қолдан сұрыптаудың әдістерін қолдана отырып, жануарлардың жаңа тұқымдары мен өсімдіктердің жаңа іріктемелерін шығара бастады».

Ғылыми алғы шарттарға жаратылыстану  ғылымының табыстарын жатқызуға  болады.

1. Салыстырмалы морфологиялық және  анатомиялық зерттеулер нәтижесінде  бірқатар жануарлардың дене құрылысының жалпы көрінісі ұқсас болатыны анықталды, ал мұның өзі олардың ата-тегінің бір екенін дәлелдеді.

2. М. Шлейден және Т. Шванн  ашқан, ал кейінірек Р. Вирхов  толықтырған жасуша теориясы  өсімдік пен жануарлар жасушаларының  құрылысы мен химиялық құрамының ұқсастығын анықтап, соның нәтижесінде органикалық дүниенің біртұтастығын көрсетті.

3. Салыстырмалы эмбриология ғылымындағы  зерттеулер желілілер ұрықтарының  алғашқы даму сатысында бір-біріне  ұқсас болатынын, ал мұның өзі  олардың арасында туыстық қатынастың бар екнін көрсетті. 

4. Химиялық зерттеулер өлі және  тірі табиғаттың бірдей химиялық  элементтерден тұратынын көрсетті. 

5. Геология саласындағы мәліметтер  жер қыртысының әр түрлі шөгінді  қабаттардан тұратынын, ол қабаттардың  ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде біртіндеп түзілгенін дәлелдеді.

6. Палеонтологиялық деректер жер  бетінде жануарлар формаларының  үнемі алмасып отырғанын, оған  дәлел ретінде аралық өтпелі  формалардың тіршілік ететінін  тұжырымдады.

Олай болса түрлер тұрақты емес, әртүрлі сыртқы орта жағдайларына байланысты үнемі өзгеріп отырғаны дәлелденді.

Қолдан сұрыптау нәтижесінде шығарылған жануарлар тұқымы мен өсімдіктер іріктемелері метафизикалық көзқарасқа үйлеспеді. Экспедиция кездерінде жинақталған  мол материалды белгілі бір идея тұрғысында топтастырып олардың тарихи дамуының себептерін ашатын данышпан ақыл қажет болды.