АВО жүйесі бойынша адамның
қан топтарының генетикасы
Гендердің өзара әрекеттесуі
Мендель ашқан заңдылықтардың
дұрыс екендігі 1900 жылдан кейін өсімдіктер
мен жануарлардың түрлі белгілер мен қасиеттерінің
тұқымқуалауына жүргізілген көптегенз
ерттеулердің нәтижесінде дәлелденді.
Мендель анықтаған будан ұрпақтағы белгілердің
ажырауының арақатынасы әрбір ген тек
бір белгілердің тұқымқуалауын қуаттаған
жағдайда дұрыс болып есептеледі. Мысалы,
бір ген бұршақ тұқымының тегіс болуын,
екіншісі — кедір-бұдырлығын анықтайды.
Сонымен қатар, гендер мен олар анықтайтын
белгілердің арақатынасының күрделі және
әртүрлі сипатта болатындығын аңғартатын
біраз деректер жинақталды. Біріншіден,
бір геннің өзі бірнеше белгіге қатарынан
әсер ете алатындығы, екіншіден, бір белгіні
кейде бірнеше ген бірігіп анықтайтындығы,
яғни бұл жағдайда гендердің өзара әрекеттесетіндігі
белгілі болды. Сонымен, организмнің көптеген
белгілері мен қасиеттерінің фенотиптік
көрінісі онтогенез (жекедаму) кезінде
гендердің өзара әрекеттесуімен түсіндіріледі.
Гендердің өзара әрекеттесу құбылысының
ашылуы генетиканың әрі қарай дамуында
маңызды орын алды. Осы заңдылықтың негізінде
ХІХ ғасырдың аяғында неміс биологы А.Вейсман
ұсынған организмнің тұқымқуалайтын факторларының
мозаикасы (алалығы) туралы ұғым теріске
шығарылды. Оның орнына организмнің кез-келген
белгісінің дамуы барысында генотип жүйесіндегі
күрделі байланыстар мен өзара әрекеттесу
туралы мәселе көтеріледі.
Кейде бір геннің өзі екі немесе
бірнеше белгілердің дамуына әсер етеді.
Мұндай құбылысты геннің жан-жақты әсері
деп атайды. Гендердің жан-жақты әсерінің
биохимиялық негізі біршама жақсы зерттелген.
Бір геннің бақылауымен түзілетін бір
белок — фермент тек жалғыз ғана белгінің
дамуын анықтап қоймайды. Сонымен қатар
басқа да белгілер мен қасиеттердің дамуына
қатысты биосинтез реакцияларына әсер
етеді. Гендердің жан-жақты әсері көптеген
организмдерде кездеседі.
Гендердің әрекеттесуінің екі
түрі бар: аллельді және аллельді емес.
Аллельді түріне толымсыз доминанттылықты
жатқызуға болады. Мысалы, қызыл және ақ
түсті намазшамгүлдерді өзара будандастырғанда
F1-де қызғылт түсті будан алынған. Сол
сияқты қызыл раушангүл мен ақ раушангүлді
будандастырғанда F2-де қызғылт түсті раушангүл
алынды. Бұл екі аллельді гендер А мен
а-ның өзара әрекеттесуінің нәтижесі деп
қарастыру керек. Мұндай жағдайда доминантты
ген рецессивті генге басымдылық көрсетеді.Ал,
аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуінің
төрт типі бар: комплементарлы, эпистаз,
полимерия және көп аллельдік.
Комплементарлы. Комплементарлы деп — екі немесе
бірнеше аллельді емес доминантты гендердің
бірін-бірі толықтырып жаңа белгіні жарыққа
шығаруын айтады. Мысалы, көгілдір қауырсынды
тотықұсты сары қауырсынды тотықұспен
будандастырса, бірінші ұрпақтың (F1-дің)
будандары біркелкі жасыл қауырсынды
болып шығады. Оларды өзара будандастырғанда
екінші ұрпақта — F2-де төрт түрлі фенотип
көрініс береді. Атап айтқанда, 9 жасыл
түсті, 3 көгілдір, 3 сары және 1 ақ қауырсынды
ұрпақтар алынады. 117-суреттегі екінші
ұрпақ дарақтарының генотипіне назар
аударсақ, бұл будандастыруға екі жұп
аллельді емес гендердің қатысатындығын
байқауға болады. А гені — қауырсынның
көгілдір түсін, ал В гені сары түсті болуын
анықтаса, олардың рецессивті а және b
аллельдері қауырсынның ақ түсті болуын
анықтайды.
Будандастырудың нәтижесі мынандай:
әр доминантты ген жеке күйінде тек өз
белгісін жарыққа шығарады. Сондықтан
генотиптері ААbb және Ааbb дарақтар көгілдір
қауырсынды, генотиптері ааВВ және ааВb
дарақтар сары қауырсынды болады. Ал, екі
ген біріккен жағдайда АаВb —жасыл түсті
қауырсынды тотықұс алынады. Бұл гендердің
рецессивті аллельдерінен түзілген ааbb
генотипі тек ақ қауырсынды ұрпақ береді.
Гендердің комплементарлы әрекеттесуін
мынадай мысалдан да көруге болады.
Раушан және бұршақ тәрізді айдарлары
бар тауықтың екі тұқымын будандастырғанда,
бірінші ұрпақта — F1-де ата-анасының айдарына
ұқсамайтын жаңғақ тәрізді айдары бар
будандар алынды. Ал F1-дің ұрпақтарын өзара
будандастырғанда F2-де ажырау жүреді.
Атап айтқанда, 9 жаңғақ тәрізді айдарлы,
3 раушан айдарлы, 3 бұршақ айдарлы және
1 жапырақ тәрізді айдарлы балапандар
алынған. Осы тәжірибеде тауық айдарларының
раушан және бұршақ тәрізді болуы екі
доминантты генмен анықталатындығына
байланысты. rrРР және RRрр гендердің комплементарлы
әрекеттесуі нәтижесінде бірінші ұрпақта
(F1) айдардың жаңғақ тәрізді жаңа пішіні
пайда болды. F1-дің ұрпақтарын өзара будандастырғанда
тотықұсқа жасалған тәжірибедегідей ата-ананың
белгілері ажырайды, яғни 9:3:3:1 қатынасында
болады.
Эпистаз. Бұл құбылыс комплементарлы
әрекеттесуге кері жүреді, яғни бір ген
екінші генді басып, оның белгісін жойып
жібереді. Осындай басымдық қасиет көрсететін
генді супрессор деп атайды. Мысалы, тауықтарда
доминантты С гені қауырсынның түрлі-түсті
болуын анықтайды, ал аллельді емес басқа
доминантты j (джи) гені супрессор болып
табылады. Сондықтан осы супрессор j гені
бар жерде доминантты С гені өз белгісін
көрсете алмайды да тауықтар ақ қауырсынды
болып шығады.
Демек, генотиптері jjСС тауықтар
ақ түсті, ал генотиптері ііСС және ііСс
болып келгендері түрлі-түсті болады.
Себебі, қауырсындары түрлі-түсті тауықтардың
генотипінде супрессор гені жоқ.
Полимерия. Қандай да болсын
бір белгінің қалыптасуына бірігіп әсер
ететін гендерді полимерлі гендер деп
атайды. Ал бір белгінің дамуын қуаттайтын
бірнеше аллельді емес гендердің бірігіп
қызмет атқару құбылысын полимерия дейді.
Бұл жағдайда аллельді емес гендердің
бақылауында болатын екі немесе бірнеше
фермент бір ғана белгінің дамуына әсер
етеді. Осыған байланысты полимерлі гендерді
латын алфавитінің бір әрпімен қасына
индекс қойып белгілейді: А1А1 және а1а1;
А2А2 және а2а2, т.б. мысалы, дәндері қою қызыл
және ақ түсті бидай өсімдіктерін бір-бірімен
будандастырғанда, бірінші ұрпақта қызғылт
дәнді будандар алынған. Бұларды өзара
будандастырғанда, екінші ұрпақта дәндерінің
түсі бойынша 5 түрлі өсімдік пайда болған.
Олар: қою қызыл, қызыл, қызғылт, солғын
қызыл және ақ түсті дәнді өсімдіктер.
Екінші ұрпақ дарақтарының генотипіне
назар аударсақ, 5 түрлі фенотиптің түзілу
себебі дәннің құрамындағы доминантты
гендердің санына байланысты.
Мысалы, генотипі А1А1А2А2 —
қою қызыл дәнді; А1А1А2а2 — қызыл
дәнді; А1А1а2а2 — қызғылт дәнді; А1а1а2а2
— солғын қызыл; а1а1а2а2 — бірде-бір
доминантты гені болмаса бидай дәнінің
түсі ақ болады.
Осы полимерлі немесе полигенді
тұқым қуалауға мысал ретінде адамның
терісінің ақ түстен (альбинос) қара түске
дейінгі аралықта болатындығын айтуға
болады. Егер негр мен ақ түсті адам некелессе,
олардан туылған баланың түсі аралық сипат
алады, яғни мулат туылады. Ал мулаттар
өзара некелессе, олардың ұрпағы ақ пен
қараға дейінгі аралықта болады.
Полимерия құбылысын 1909 жылы
швед генетигі әрі селекционері Н.Г.Нильсон-Эле
ашты. Полимерия жолымен өсімдіктің ұзындығы,
вегетациялық кезеңнің ұзақтығы, дәндегі
белок мөлшері, биохимиялық реакциялардың
жүру жылдамдығы сияқты және т.б. шаруашылық
жағынан тиімді белгі қасиеттер тұқым
қуалайды.
Көп аллельділік. Жоғарыда екі немесе бірнеше
аллельді емес доминантты гендері бар
дарақтардың тұқым қуалайтын қасиеттерімен,
комплементарлық, эпистаз және полимерия
құбылыстарымен таныстыңдар.
Кейде аллельдер бірнеше
геннен тұруы мүмкін. Өйткені хромосоманың
ген орналасқан бөлігі бірнеше рет
мутацияға ұшырауына байланысты, ол ген
бірнеше рет қайталанады. Осыны көп аллельділік
деп атайды. Олардың құрамында негізгі
доминантты және рецессивті гендерден
басқа аралық сипаттағы аллельдер болады.
Ондай аллельдер доминантты гендермен
қатар келсе, рецессивті қасиет көрсетеді,
ал рецессивті гендерге доминантты қасиет
көрсете алады. Оған мысал ретінде, адамның
қан топтарының тұқым қуалауы көп аллельділік
бойынша жүретіндігін қарастырайық. Адам
қанындағы эритроциттерде екі түрлі желімденетін
зат: А агглютиногені және В агглютиногені
болады, ал плазмада екі түрлі желімдейтін
зат: aa агглютинині және bb агглютинині
бар.
Эритроциттердегі агглютиногенге
және плазмадағы агглютининге қарай, барлық
адамдардың қаны 4 топқа бөлінеді. Қаны
І топқа жататын адамдардың эритроциттерінде
агглютиноген болмайды. Олардың плазмасында
aa және bb агглютинині болады. Қаны ІІ топқа
жататын адамдардың эритроциттерінде
А агглютиногені, плазмасында bb агглютинині
бар. Қаны ІІІ топқа жататын адамдардың
эритроциттерінде В агглютиногені, плазмасында
aa агглютинині болады. Қаны ІV топқа жататын
адамдардың эритроциттерінде А және В
агглютиногендері бар, ал плазмасында
агглютининнің екеуі де болмайды. Осыған
байланысты қан топтары: І топ (0), ІІ топ
(А), ІІІ топ (В) және ІV топ (АВ) болып белгіленеді.
Қан топтарының гендері мен генотиптері
төмендегі кестеде берілді.
І (0) І0 І0
І0І0
ІІ (А) ІА
ІАІ0ІАІА
ІІІ (В) ІВ
ІВІ0, ІВІВ
ІV (АВ) ІАВ
ІАІВ
Қаны І және ІV топқа
жататын адамдарда бір-бірден ғана
генотип, ал ІІ және ІІІ топтың адамдарында
бір гомозиготалы және бір гетерозиготалы
генотиптен болады. ІV қан тобын аллельді
гендердің өзара әрекеттесуінің нәтижесі
деп қарайды. Өйткені мұнда екі доминантты
А (ІІ топ) және В (ІІІ топ) аллельді гендері
біріккен жағдайда ІV топ пайда болады.
Бұл құбылысты кодоминанттылық деп атайды.
Қан топтарын генотиптеріне қарап анықтаудың
медицинада маңызы зор.
Қан жүйесінің физиологиясы
және оның жастық ерекшеліктері. Имунитет.
ҚАН ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ЖАСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. ИММУНИТЕТ
Қан жүйесінің маңызы.Адам
организмінің тіршілігі денеге қуат
беретін қоректік заттарды қабылдап,
оларды қорыту арқылы сақталады.Тамақ
құрамындағы қоректік заттар организмде
қорытылып, оттегінің қатысуымен болатын
тотығу барысында энергия бөледі.Қоректік
заттардың осы өзгерістерінің нәтижесінде
адамның денесінде зат алмасудан
пайда болған организмге қажетті
заттармен қоса, қажетсіз, тіпті
денені уландыратын заттар да пайда
болады.Мұның бәрін тасымалдау қызметін
денедегі қ а н атқарады.Қан
бүкіл денені аралап, оның ұлпаларындағы
клеткалардағы заттың алмасуына
қажетті химиялық заттарды әкеліп,
қажетсіз заттарын әкетеді.Мұны мен
қоса, қан дененің тұрақты температурасын
сақтауға қатысады, организмнің иммундық
қасиеттерін қамтамасыз етеді және
мүшелердің қызметін гуморальдық реттеуге
қатысады.Адамның денесіндегі қан
— организмнің сұйық негізгі
ішкі ортасы. Қанның жалпы мөлшері
ересек адамда 4,5-6 л шамасында, яғни дененің
жалпы салмағының 6-8 %. Жаңа туған нәрестеде
ол 10-20 %, 1 жаста 9-13%, 5-7 жаста 7-8 % болады.Организмдегі
барлық қанның 50% қан деполарында қор болып
сақталады.Ондай мүшелерге бауыр, көк
бауыр, өкпе және тері жатады.Қан бауырда,
көк бауырда, сүйек кемігінде түзіледі
Қанның құрамы мен қасиеттері.Қан қан
клеткаларынан және сұйық плазмадан тұрады.Қан
клеткаларына эритроциттер, лейкоциттер
және тромбоциттер жатады.Қанның бұл клеткалары
бүкіл қанның 40-45%-ын, ал плазма 55-60%-ын құрайды.
Қан плазмасының құрамы да күрделі: оның
90%-ға жуығы су, 7-8 % белоктар, 2 % түрлі органикалық
және бейорганикалық заттар. Оның құрамында
белок 0,3-0,6%, май және липидтер 0,1%, 120 мг/%
глюкоза қанты, 0,9% көмірсутегі, минерал
заттар - натрий, калий, кальций, хлор түздары,
амин қышқылдары мен полипептидтер 4-10
мг%, мочевина 10-25 мг%, түрлі ферменттер,
гормондар, холестерин т. б. заттар болады.
Плазманың белоктарының негізгілеріне
альбуминдер 4,5%, ά,β,γ-глобулиндер 2-3 %,
фибриногендер 0,2-0,3 % жатады. Плазманың
осмостық қысымы мен белсенді реакциясы
қанның маңызды физикалық және химиялық
қасиеттеріне жатады.Плазманың осмостық
қысымы деп оның құрамындағы органикалық
және бейорганикалық заттардың ерітінділерін
тудыратын қысымын айтады. Плазманың осмостық
қысымы ондағы минерал заттарының мөлшеріне
байланысты: неғұрлым олардың плазмадағы
концентрациясы көп болса, соғұрлым осмостық
қысым да көп болады. Қан клеткалары мен
денедегі ұлпалардың тірлігі үшін, плазманың
осмостық қысымының гүрақтылығының маңызы
зор.Қанның белсенді реакциясы оның құрамындағы
сутегінің иондарының концентрациясына
байланысты және оны рН реакциясы (сутегінің
корсеткіші) деп белгілейді.Қанның белсенді
реакциясының тұрақтылығы денедегі бүкіл
ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар
үшін маңызды. Қалыпты жағдайда қанның
рН = 7,36 тең, Бұл әлсіз сілтінің реакциясы.
Қанның белсенді реакциясының тұрақтылығына
қанның б у ф е р л і к жүйесінің үлкен маңызы
бар.Кейбір бейорганикалық қосындылар,
белок заттары қанға келетін зат алмасуының
нәтижесінде қышқыл немесе сілтілік қасиеттері
бар заттармен қосылыстар жасайды.Мысалы,
дене еңбегімен шұғылданғанда қанға зат
алмасуынан пайда болған қышқыл заттар
келеді.Қанның буферлік қасиеті гемоглобин,
карбонаттар, плазманың белоктарының
буферлік жүйелеріне байланысты.Бұлардың
ішіндегі аса маңыздылары гемоглобиндік
және карбонаттық буферлік жүйелер.Қанның
меншікті салмағы ересек адамда 1,055-1,063
кг/м3.Жаңа туған нәрестенің қанының меншікті
салмағы аздап жоғарырақ 1,060-1,080 кг/м3.Сәбидің
өмірінің алғашқы айында ол 1,050 кг/м3 шамасына
дейін төмендейді де кейіннен қайта көтеріліп
ересек адамдікіндей болып, өмір бойы
сол мөлшерде сақталады.Қанның тағы да
бір физикалық қасиеті - оның тұтқырлығы.Қанның
тұтқырлығын судың тұтқырлығымен салыстырады.
Судың тұтқырлығы 1-ге тең деп алынса, жаңа
туған сәбидің қанының тұтқырлығы алғашқы
күндері 10,0-14,8 болады. 1-ші айдың соңында
ол 4,8 дейін төмендеп шамамен тұрақты болып,
осы күйінде сақталады. Оның ауытқуы онша
көп емес, алғашқы 1 жаста орта есеппен
4,6, 1-3 жасқа дейін 4,57, 3-15 жас арасында 4,61
шамасында болады. Дегенмен 8-11 жас арасында
ғана қанның тұтқырлығы айтарлықтай 2,9-дан
5,5-ке дейін (орта шамамен 3,9) ауытқиды деген
мәліметтер кездеседі. Қанның тұтқырлық
шамасы жынысқа байланысты емес, орта
есеппен алғанда ер балаларда 4,6, ал қыз
балаларда 4,58-ге тең болады. Қан плазмасының
тұтқырлығы оның жалпы тұтқырлығына қарағанда
аз, не бары 1,88. Сонымен, қанның құрамы,
оның мөлшері, физикалық және химиялық
қасиеттері шамамен алғанда тұрақты болуы
тиіс.Бұл тұрақтылықты жүйке жүйесі мен
гуморальдық жүйелер реттейді.Адамның
қанының температурасы тұрақты болады.
Бір тәуліктің ішінде баланың денесінің
температурасы 36,6-37°С шамасында ғана өзгереді.
Температураның аз мөлшерде көбейгені
- денедегі аурудың белгісі.Ал температура
төмендесе адамның "әлі құриды", яғни
әлсіздік байқалады.Қан бауырда және бұлшық
еттерде жылытылып, теріде салқындатылады.Қанның
мөлшері мен құрамының жасқа байланысты
өзігерістері.Жаңа туған сәбидің қанынның
мөлшері дене салмағымен үйлестіре алғанда,
жасы үлкен балалар мен ересек адамдардан
анағұрлым көп.Қанның жалпы тұтқырлығы
алғашқы күндері жоғары болып, 1-ші айдың
соңында томендейді де, осы мөлшерде шамамен
тұрақталады, бірақ қан құрамындағы клеткалардың
санына байланысты өзгермелі келеді.Ал
қанның плазмасының тұтқырлығы 4 жасқа
дейін төмендеп, содан кейін ғана түрақтанады.Қанның
құрамында кейбір заттардың мөлшерінің
бала денесіне жеткіліксіз екенін баланың
тамақ талғауынан білінеді.Мысалы, кальций
жетіспеген жағдайда балалар бор, көмір,
үйдің қабырғасындағы әкті, балшықты жейді,
ал глюкоза жетіспесе, тәтті тағамдарға
зауқы тартады. Сыртқы ауада оттегі жетіспегенде
көптеген балаларда "биіктік ауруы"
пайда болады: әлсіздік байқалады, басы
жиі ауырады, ұйқы "басады" (ұйқышыл
болады). Ал егер оттегенің жетіспеушілігі
ұзаққа созылса, балада селқостық күшейіп,
өмірге қызығудан айырылады, есінен танған
адам сияқты жүреді, тіпті өліп кетуі де
мүмкін.Қанның құрамындағы белоктың түрлерінің
бір-біріне қатынасының да жас айырмашылықтары
бар. Айталық, жаңа туған сәбидің қанындағы
альбумин 57,71 - 56,78% Қанның құрамындағы
белоктың түрлерінің мөлшерінің де жас
айырмашылықтары бар: глобулиндері 42,29
- 43,22%. Альбуминдері 6 айға дейін біртіндеп
көбейеді (59,25%), 3 жаста 58,97 %. Ал глобулиндері
төмендейді де, 3 жастап аса тұрақталады.7-15
жаста ересек адамның альбумині мси глобулииінің
қатынасындай болады.Қандағы глобулиндер
бала туған сәтте жоғары болады да 1 жастан
әрі төмендейді.Глобулиндердің түрлерінің
мөлшері де осы зандылықта байқалады.
Глобулиндер жарты жасқа дейін жоғары
(4,23-5,43%) болып, 3 жаста 3,09% болады; ά-глобулиндердің
мөлшері алғашқы жарты жылда жоғарырақ
(10,73-11,45%), ал 7 жастан аса ересектердегідей
(9,20-9,98%) болады. Β-глобулиндер де туған
кезде жоғары болып, 7 жастан аса ересек
адамдардағы мөлшерге жуықталады.γ-глобулиндер
туған кезде көп болады да, алғашқы 3 айда
ұрықтық глобулиндер ыдырап 3 жаста ересектердей
17,39 % болады. Минерал тұздарының жалпы
мөлшері ересек адамда 0,90-0,95%. Мұның ішінде
калий, натрий, кальций, фосфор, мыс, кремний,
титан, марганец, темір т. б. көптеген ілементтер
бар.3 жасқа дейін калий, кальций, натрий
тұздарының мөлшері аздап жоғары болып,
6 жастан кейін тұрақталады.Эритроциттер.
Қанның пішінді элементтеріне эритроциттер,
лейкоциттер және тромбоциттер жатады.Бұлардың
ішіндегі ең көбі эритроциттер, яғни қанның
қызыл клеткалары. Олардың саны адамнын
жынысына байланысты: ер адамда 1 мкл қанда
4,5-5 млн., әйелде 4-4,5 млн. Қанның қызыл клеткалары
ядросыз, диаметрі 7-8 мкм, ал қалыңдығы
2 мкм.Эритроциттердің пішіні екі жағы
ойыңқы келетін линза іспетті болады Мұндай
пішін клетканың бетінің ауданын үлкейтіп
тасымалдау қызметін атқаруын жеңілдетеді,
әсіресе оттегі өкпеден дененің бүкіл
клеткаларына және ұлпаларына тасуға
ыңғайлы етеді.Бұл қызметі эритроциттердің
құрамындағы белок заты гемоглобиннің
қатысуымен орындалады.Гемоглобин күрделі
зат.Ол г е м деп аталатын, құрамында екі
валентті темірі бар бояулы заттан және
г л о б и н белогынан тұрады . Гемоглобин
өкпе қуысында оттегімен оңай қосылып,
оксигемоглобинге айналады. Оксигемоглобин
организмнің ұлпаларына қанмен тасылады
да, ұлпаларға келгенде оңай ыдырайды,
нәтижесінде глобин мен 02 пайда болады.
Босаған оттегі ұлпалардың клеткаларының
тотығуына қатысады, ал глобин белогы
ұлпаларда зат алмасуынан майда болған
көмір қышқылын қосып алып карбокси-гемоглобинге
айналады. Бұл да жеңіл ыдырайтын қосынды,
қанмен өкпеге барып, көмірқышыл газын
босатады, глобинге қайтадан оттегі қосылады.
Сөйтіп гемоглобин өкпеден ұлпаларға
оттегін, ұлпалардан өкпе қуысына көмір
қышқыл газын тасиды. Көмір қышқыл газы
деммен бірге сыртқа шығады. Оттегі мен
көмірсутегін қосып алу екі валентті темірдің
қасиетіне байланысты. Кейбір жағдайда
(жыланның уымен немесе аиіс газымен"
уланғанда) гемоглобиннің құрамындағы
екі валентті темір үш валентті темірге
айналып, ол С02 карбоглоб и н деп аталатын
берік қосылысқа айналады, содан барып
уланған адамның денесіндегі тотығуға
оттегі жетіспей, гемоглобиннің көп мөлшері
карбоглобинге айналғанда бала өліп қалады.
Мұндай жағдайда уланған адамды жылдам
оттегі мол жерге шығару қажет, сонда гемоглобин
екі иалентті темірі бар дұрыс қалпына
келіп, адам тірі қалады. Эритроцитгер
қан плазмасының осмостық қысымының әсеріне
аса сезімтал болады. Осмостық қысымның
төмендеуі эритроциттерді бұзып, оның
құрамындағы гемоглобин қан плазмасына
шығады. Соның нәтижесінде эритроциттер
өзінің басты міндеті - оттегін тасымалдау
кабілетінен айырылады. Гемоглобиннің
қан илазмасына шығуын г е м о л и з деп
атайды. Гемолиздің әсерінен қанның тұтқырлығы
айтарлықтай күшейеді де, қан жүрісін
киындатады. Егер қанды алып, пробирканың
ішіне біраз уақыт қойса оның құрамындағы
эритроциттер тұна бастайды да, бетіне
қанның сары суы шығады. Эритроциттердің
тұну ж ы л д а м д ы ғ ы, қалыпты жағдайда
ер адамда 3-9 мм/сағ, әйелде 7-12 мм/сағ шамасында
болады. Эритроциттердің тұну жылдамдығы
аурудың диагностикасында аса маңызды
көрсеткіш. Жаңа туған сәбидің қанында
2 түрлі эритроциттер бар: а) ұрықтық эритроциттер;
б) қалыпты эритроциттер. Бала туар алдында
оның қанына көп мөлшерде қалыпты эритроциттер
қосылады. Сондықтан жаңа туған сәбидің
алғашқы сағатында 1 мм3 қанында 6,5- 7,2 млн
эритроциттер болады. Өмірге жаңадан келген
баланың қанына біраз шамада жаңа эритроциттер
қосылады да алғашқы 5-6 сағатында 1 мм3
6,62-7,5 млн эритроциттер болады. Бірақ алғашқы
күннен бастап, ұрықтық эритроциттер ыдырап,
орнына жаңа эритроциттер қосылады, сондықтан
олардың саны бірінші тәуліктен бастап
азая бастайды. 24 сағаттан кейін 1 мм3 қанда
6,11-7,06 эритроциттер болса, 1 аптадан кейін
5,54-6,21 млн, 10 күннен соң 4,80-5,70 млн шамасына
дейін азаяды. Бұл сәбидің ұрықтық эритроциттерінің
бауырда ыдырауына байланысты жағдай.
Алғашқы 1-2 жаста эритроциттердің саны
баланың тұрмыс жағдайына, ауа райына
т.б. сыртқы және ішкі әсерлерге байланысты
өзгермелі келеді. Мұндай күшті өзгерістер
5 пен 7 жас, 12 мен 14 жас арасында да байқалады.
Жалпы алғанда балалардың қанындағы эритроциттердің
саны құбылмалы келеді. Оның мөлшеріне
баланың ұйқысы, тамағының құрамы, күн
кестесінің бұзылуы да әсер етеді. Мысалы,
бала жасына лайық мөлшерден аз ұйықтаса,
сол күні оның қанындағы эритроциттердің
саны 0,7-1,2 млн-ға дейін азаяды. Эритроциттердің
құрамындағы гемоглобиннің мөлшері нәрестеде
ересек адамнан жоғары болады. Егер ересек
адамның эритроциттеріндегі гемоглобинді
100 % деп алсақ, жаңа туған сәбидің қанындағы
гемоглобин 140-145% болады яғни 100 мл қанында
17-25 г гемоглобин бар. Сонымен бірге сәбидің
гемоглобиндерінің оттегін қосып алу
қабілеті де аздап жоғары: ересек адамда
1 г гемоглобии 1,34 мл оттегін, ал сәбиде
1,40 мл оттегін қосып алады. Сондықтан жаңа
туған сәбидің оттектік сыйымдылығы 35
мл (ересек адамда 18-21 мл) болып, зат алмасуының
қарқынды өтуіне мүмкіндік береді. Екі-үш
жастың арасында эритроциттердің саны
5-5,5 млн/імкл. Бұл кезде эритроциттердің
диаметрі аздап кішірейеді, ал гемоглобиннің
мөлшері 2 жаста 80-90 %, 3 жаста қайтадан 100
% дейін көбейеді, яғни ересек адамдардағыдай
болады, ал оттектік сыйымдылығы ересектерден
әлі де болса жоғары. Тек 4-6 жаста эритроциттердің
саны, пішіні, мөлшері және гемоглобинінің
қасиеті, оттектік сыйымдылығы ересек
адамдардағыдай болады. Эритроциттердің
тұну жылдамдығы жаңа туған нәрестеде
0,5 мм/сағ, туғаннан кейін біртіндеп ол
артады: 1 жаста 2 мм/сағ, 2-3 жаста 3 мм/сағ,
5-6 жаста 4-5 мм/сағ, қыздарда 7-11 жаста, ер
балаларда 7-13 жаста 3-9 мм/сағ болып, ересек
адамдардың эритроциттерінің тұну жылдамдығына
(7-12 мм/сағ) жақындайды. Адам денесіндегі
эритроциттердің өмір ұзақтығы 90-120 күндей,
бірақ олар үнемі жаңарып отырады: ескілері
бауырда және басқа мүшелерде ыдырап,
жаңа жас эритроциттер сүйек кемігінде
өндіріліп, қан айналымына қосылады. Алғашқы
аптадағы эритроциттер ыдырағанда босайтын
темір иондары сәбидің терісінде қор ретінде
жиналады да, тотығып баланың терісі сарғыш
тартады. Мұны сәбидің "сары ауруы"
деп атайды, бірақ ол жұқпалы Боткиннің
сары ауруына байланысты емес, қордағы
темірдің тотығуынан болған. Кейіннен
терідегі темір иондары жаңа қан клеткаларын
түзуге пайдаланылады да, терінің түсі
дұрыс қалпына келеді. Лейкоциттер. Лейкоциттер
- ядросы бар қан клеткалары. Ересек адамның
1 мл қанында 6-8 мың лейкоциттер болады.
Баланың иммундық қабілеті (ауруға қарсы
тұру , қорғану қабілеті) лейкоциттерге
байланысты. Лейкоциттер бала организмінің
жұқпалы, яғни инфекциялық ауруларға қарсы
тұру ын қамтамасыз етеді. Қан клеткаларының
бұл маңызды қызметін Нобель сыйлығының
лауреаты орыс ғалымы И. И. Мечников ашқан.
Лейкоциттердің бірнеше түрлері бар: а)
дәнді лейкоциттер немесе гранулоциттер;
ә) дәнсіз лейкоциттер, яғни агранулоциттер;
б) моноциттер. Гранулоциттердің 3 түрі
бар: нейтрофилдер, эозинофилдер және
базофилдер. Ал агранулоциттерге лимфоциттер
жатады. Қанның құрамындағы лейкоциттердің
түрлері адамның жасына лайықты мөлшерде
шамамен тұрақты болады. Бұл тұрақтылықты
лейкоцитарлық формула деп атайды. Лейкоциттердің
саны мен бір-біріне қатынасы, яғни лейкоцитарлық
формула түрлі әсерлерге (ауру, ауыр дене
жұмысы, ас қабылдау, Ұйқы т. с. с.) байланысты
өзгеріп отырады. Лейкоциттердің саны
да сыртқы және ішкі әсерлердің ықпалынан
үнемі өзгеріп тұрады. Лейкоциттердің
жалпы саны жаңа туған нәрестеде 10-20 мың
шамасында болғанмен, өмірінің алғашқы
сағаттарында оның саны күрт көбейеді.
Айталық, туған сәтте 19500 болса, 6 сағатта
22000, 24 сағатта 28000 дейін кобейеді де екінші
тәулікте азая бастайды: 48 сағатта 19500
болады. Ал 5-ші тәулікте баланың лейкоциттері
күрт төмендейді де, 7-ші тәулікте 8000-11000
шегіне жетіп, шамамен ересек адамның
жоғары деңгейіне шамалас болады. Мезгілінен
ерте туған сәбилердің лейкоциттерінің
саны 3600-36000 шамасында өзгереді. Қыздардың
қанындағы 10-12 жаста лейкоциттердің саны
6000-8000, яғни ересек адамдай болады. 1 жастан
кейін иейтрофилдердің жалпы саны көбейіп,
лимфоциттердің және лейкоциттердің жалпы
саны азаяды. Тромбоциттер. Қанның құрамындағы
үшінші пішінді элементтер - тромбоциттер
немесе қан пластинкалары. Олар сопақша
немесе диаметрі 2-5 мкм дөңгелектеу пішінді
келеді. Тромбоциттердің жалпы саны 1 мкл
300 мыңнан 100 мыңға дейін. Тромбоциттер
сүйек кемігінде пайда болады. Олардың
өсіп жетілу мерзімі 7-8 күн, ал қан айналымында
5-11 күндей болады. Тромбоциттердің саны
тамақ ішкеннен кейін, ауыр дене жұмысымен
шұғылданғанда, әйел екіқабат болғанда
көбейеді. Оның мөлшерінің тәуліктік өзгерісі
де бар: күндіз көбірек, түнде азырақ болады.
Тромбоциттердің қызметі көп. Оларда ферменттер
де өндіріледі, фагоцитарлық қабілеті
де бар, ұсақ қан тамырларының өткізгіштік
қасиетіне де әсер етеді. Тромбоциттердің
саны баланың жасына қарай өте көп ауытқиды:
1 мкл қанда 150 мыңнан 600 мыңға дейін. Жаңа
туған сәбидің қанында орта есеппен 150-350
мыңға жуық тромбоциттер болса, 1 жасқа
дейінгі балаларда 15 мыңнан 424 мыңға дейін
(орта есеппен 250000) жетеді. Дегенмен жеке
бір баланың өзіндегі тромбоциттердің
саны салыстырмалы түрде алғанда тұрақты
келеді. 1 жастан 16 жасқа дейін 1 мкл қандағы
орта саны 300000, 20-40 жаста 311000, одан әрі қарай
шамамен 114 мыңнан 335 мыңға дейін (орта
саны 224000), ал 70 жастан аса тромбоциттердің
саны азаяды: орта есеппен 208000. Тромбоциттердің
ең күшті өзгеретін тұрақсыз мезгілі 1
жасқа дейін. Бұл кезде оның жас, әлі толық
жетілмеген түрі қанда көп болады.Баланың
жасы ұлғая келе тромбоциттердің өндірілуі
төмендейді, ал қартая келе қан пластинкаларында
кері даму күшейеді. Қанның ұюы . Тромбоциттердің
басты қызметі — қанның ұюына қатысуы.
Қан тамырлары жарақаттанғанда әдетте
жараның бетін т р о м б деп аталатын қойылған
қап түйіршігі тез жабады. Біраздан соң
ол тығыздалып, жараны бекітеді. Егер қанның
мұндай қасиеті болмаса, кішкентай жарадан
тоқтаусыз қан ағып, адам әлсіреп, тіпті
өліп гс кетер еді. Қанның ұюы күрделі
ферментативті құбылыс оны шамамен 3 кезеңге
бөлуге болады: 1 - қанда және ұлпада тромбопластиннің
пайда болуы; 2 тромбопластиннің тромбинге
айналуы; 3 – тромбиннің әсерінен плазмадағы
фибриноген белогының ерімейтін ф и б
р и н жіпшелеріне айналып, жараның бетінде
тор құруы. Осы торға эритроциттер мен
лейкоциттер тұрып қалады да, т р о м б
пайда болады. Тромб сығылып, сарысудан
арылады. Жараның беті қабыршақтанып қатым,
жараланған тамыр бүтінделеді. Кейіннен
қатқан қан қабыршағы түсіп қалады. Қанның
ұюына эритроциттердің құрамындағы және
қан плазмасындағы бірнеше ферменттер
мен кальций иондары, бауырда түзілетін
К витамині қатысады Жаңа туған сәбидің
қанының ұюы өмірінің алғашқы күндері,
әсіресе 2-ші күні, баяу болады, ал 3-ші күннен
бастап 7-ші күнге дейін жылдамданып, ересек
адамдардың қанының ұю уақытына жақындайды.
Дегенмен қанның ұю уақытында баланың
жеке басының қасиеттеріне байланысты
аздаған айырмашылық болады. 5,5-6 жаста
қанның ұюы 1-2 минөттен кейін басталып,
3-4 минөтте анқталады. Сонымен қатар, алғашқы
күндері мөлшері аз громбопластин 3 аптада
ересектердегідей болады, ал қанының плазмасындағы
фибриногені анасының қанындағы мөлшерден
біршама аз болады. 1 жастан 12-14 жасқа дейін
қанның ұюы на қатысатын факторлар шамамен
дұрыс қалыпта болады, бірақ өзгермелі
келеді. Қанның ұю қасиетіне ықпалы бар
эндокриндік жүйе мен жас оспірімдердің
организміндегі функциялық басқа өзгерістер
аяқталған соң, қанның ұюы 50-60 жасқа дейін
тұрақталады. Организмдегі қан қорлары.
Көкбауыр денедегі қанның қоры. Тыныштық
кезінде көкбауыр қанға толып, аумағы
үлкейеді. Бұлшық еттер жұмыс істей бастағанда
қан кокбауырдан жұмыс істеп жатқан бұлшық
еттерге тасымалданады. Эритроциттердің
ыдырауы бірнеше мүшелерде болады, соның
ішінде көкбауыр да бар. Мұны мен бірге,
көкбауырда лейкоциттердің бұзылуын тежейтін
факторлар да бар, дегенмен, мұнда да біраз
лейкоциттер ыдырайды. Көкбауыр тимус
безімен және лимфа түйіндерімен бірге
лимфоциттердің өніп, өсіп, дамуына қатысады.
Бұған қоса, көкбауырда белгілі шамада
антиденелер өндіріледі және токсиндер
(улы заттар) усыздандырылады. Көкбауырдан
басқа қанның көп мөлшері теріде, бұлшық
еттерде және басқа мүшелерде жиналады.
Организмге қан көп қажет болған жағдайда
қордағы қан дереу қанайналым жолына құйылып,
жұмыс істеген мүше толық қамтамасыз етіледі.
Оқу мен дене еңбегінің қанға әсері. Қанның
құрамы шамамен тұрақты болғанымен, баланың
еңбегіне мөлшерден тыс талап қойылғанда
Бұл тұрақтылық өзгереді. Мектеп жасындағы
баланың жұмысы көбінесе - оқу, ми еңбегі.
Оқу, ми еңбегі ретінде, қан жүйесіне де
әсер етеді. Оқушы баланың оқу бағдарламасы
жасына сәйкес болмағанда, 12 жасқа дейінгі
балаларда лейкоцитоз, яғни лейкоциттердің
көбеюі, орын алады. Баланың қанында, әсіресе
нейтрофилдер мен лимфоциттер көбейеді.
Бастауыш сынып оқушыларында (7-11 жас) оқудың
өсерінен эритроциттердің тұну жылдамдығы
(ЭТЖ) аздап озгереді, бірақ ол Мұның сабаққа
дейінгі қалпына байланысты болады. Айталық,
сабаққа дейін ЭТЖ жоғары болса, сабақтың
соңына таман ол баяулайды. Қанның тұтқырлығы
да ЭТЖ іспетті сабақтың алдындағы деңгейіне
байланысты. Сабаққа дейін ЭТЖ орта шамамем
3,7 болса, сабақтың соңында 5,0, ал сабақ
алдында 4,4 болған оқушыларда сабақтың
соңында 3,4 дейіи томендегені туралы мәліметтер
бар. Жалпы алғанда қанның құрамына оқудың
әсері олардың қалыпты жағдайындағы мөлшеріне
тікелей байланысты. Дене еңбегі организмнің
физиологиялық жүйелерінің қызметін,
әсіресе қанның құрамы н озгертеді. Дене
еңбегінен кейін балалар мен жастарда
ересек адамдардағыдай миогендік лейкоцитоз
байқалады. Бала жүгіргенде, қозғалысты
ойын сияқты жеңіл-желпі дене еңбегінде
лимфоциттері аздап көбейеді, ал велосипед
тебу, сол сияқты қара күшті қажет ететін
еңбекте нейтрофилдер көбейеді. 16-18 жастағы
бойжеткендер мен жігіттерде жүгіру, суда
жүзу сияқты спорт түрлерімен шүғылдан
ғанда лейкоциттердің барлық түрлері
көбейеді. Бірақ, сонда да лимфоциттердің
көбеюі басым болады. Ал қыздар мен жігіттердің
арасындажыныстық айырмашылықтар жоқ
деп батыл айтуға болады. Жалпы алғанда
миогендік лейкоцитоз Бұлшық еттердің
жұмыс ының ұзақ тығына байланысты Гюлады,
ал жасқа байланысты ерекшеліктер байқалмайды.
Мұндай қысқа мерзімді дене еңбектерінің
эритроциттердің санына өсері онша күшті
емес. Қан топтары. Адам жараланып, денесінен
қанның жартысына жуығы аққанда әлсіреп,
тірлігінен айырылады. Мұндай жағдайда
бір кісінің қанын екінші адамға қүйып,
жарақаттанған адамды аман алып қалуға
болады. Бірақ адамдардың қанының құрамы
бір-біріне сәйкес келмесе, қан қүйылған
кісі өліп те кетуі мүмкін. Сондықтан донордың
(қан беруші адам) қанын реципиентке (қан
қүйылатын кісі) құяр кезде алдымен олардың
қандарының сәйкестігін тексереді. Қанның
құрамындағы эритроциттерде екі түрлі
агглютиноген деп аталған зат бар: А және
В агглютиногендер. Қанның плазмасында
Бұл армен кездескенде қанды ұйытып тастайтын
ά және β агглютининдер болады. Егер агглютиноген
А агглютинин альфамен немесе агглютиноген
В агглютинин бетамен кездессе, қанның
эритроциттері бір-біріне жабысып, бұзылып,
қан ұйып қалады да, оттегін денеге таситын
эритроциттер қызметін атқара алмай, адам
өліп кету қаупінде болады. Бұл заттардың
бір-бірімен қосылыс жасау мүмкіндігі
4 түрлі, соған байланысты адамдардың қанын
4 топқа бөліп АВО жүйесі деп атаған: 1.
Эритроциттерінде агглютиногендер жоқ,
бірақ плазмасында екі агглютининдері
ά, β де бар кісілер. Мұндай адамдар 40%,
олар І-топқа жатады; 2. Қанының эритроциттерінде
агглютиноген А, плазмасында агглютинин
β бар адамдар 39%, олар II-топқа жатады; 3.
Эритроциттерінде агглютиноген В, плазмасында
агглютинии ά бар кісілер 15%, олар Ш-топқа
жатады; 4. Эритроциттерінде агглютиноген
А және В бар, плазмасында агглютининдер
жоқ кісілер 6%, олар IV-топқа жатады. Осы
агглютиногендер мен агглютининдердің
бір-бірімен кездеспеуін көздеп, донор
мен реципиенттің қандарын тексереді.
АВО жүйесінен басқа түрлі адамдар топтарында
кездесетін қанның қорғаныс жүйелері
бар екені анықталды. Гоның ішінде алғаш
рет макака-резус маймылдарының қанынан
табылған резус-фактор деп аталған заттың
маңызы күшті. Бұл зат адамдардың 85%-ында
бар, ал 15%-ында жоқ. Резус-факторы бар адамдарды
оң-резусты (RҺ+), жоқ адамдарды теріс-резусты
(Rh-) деп атайды. Егер Rһ- кісіге RҺ+ адамның
қанын құйса, ол реципиентте сол факторға
қарсы антидене пайда болады. Ал екінші
рет сондай қан құйылса, бұрын пайда болған
арнайы аглютиногендер эритроциттерді
бір-біріне жабыстырып, кызметін тоқтатады
да, адамның өміріне қауіп төнеді. Осы
резус-факторға байланысты Rh- жүкті әйелдердің
ұрығына Rh+ әкесінің факторы тұқым қуалап
ауысқанда жүкті әйелдің қанында ұрықтың
факторына қарсы антидене пайда болып,
түсік түседі. Сондықтан жүкті әйелдердің
канында Бұл фактор болмаса, оның күйеуінің
қанының факторын тексереді де, ол Rh+ болса,
түсік болмаудың камын ойлап, арнайы емдейді.
Сонымен, қанды құю үшін реципиентің қанының
АВО және Rh-факторын міндетті түрде тексеру
қажет. Иммунитет және оның түрлері. Иммунитет
адамның жүқпалы ауруларға қарсы тұру
қабілеті. Иммунитеттің фагоцитарлық
қағидасының маңызы үлкен. И.И.Мечников
организмінің кейбір клеткалары — фагоциттер
- денеге енген бөтен заттардың бөлшектерін
іліп ұстап алып, қорытып, бойына сіңіретінін
байқаған. Адам денесінде мұндай фагоцитарлық
қабілет лейкоциттерде, әсіресе нейтрофилдерде
бар. Лейкоциттер адам денесінің сақшысы
іспетті, бөтен зат денеге енсімен қан
тамырынан шығып, жалған аяқтары арқылы
бөтен заттың шоғырланған жеріне жылдам
барады да оны қоршап алып, протоплазмасының
ішіне тартып, арнайы ферменттер арқылы
ыдыратып немесе бір-біріне жабыстырып
бөтен заттың залалының алдын алады. Мұндай
да кейбір лейкоциттердің қозғалыс жылдамдығы
шамамен сағатына 2 мм-ге тең. Бөтен заттың
жиналған жерін лейкоциттер сол затпен
бірге денеге енген микроорганизмдердің
өсіп, өніп улы заттарды шығарып, дене
ұлпасын қабындыруынан анықтайды. Бұл
күресте лейкоциттер өздері өліп, қажетсіз
қалдықтармен бірге денеден шығады. Қанның
құрамында қорғану қызметін атқаратын
басқа да маңызды заттар бар. Бұларға антиденелер
мен антитоксиндер жатады. Антиденелер
қанда болатын белок заттары - иммундық
глобулиндер денеге кірген басқа бөтен
заттардың әсерінен пайда болады. Ол заттарға
бактериялар, вирустар, басқа текті белокты
заттар жатады. Оларды антигендер деп
атайды. Антитоксиндер — уланған кезде
организмде пайда болатын усыздандырушы
заттар. Антиденелер, антитоксиндер мен
антигендер - өте өзгеше үйлесімді заттар,
яғни әр антигеннің немесе токсиннің өзіне
ғана үйлесетін антиденелері мен антитоксиндері
болады. Олар бір-біріне кілттің құлыпқа
сай келетіні іспетті. Антиденелер ауру
тудыратын микроорганизмдерді бір-біріне
жабыстырып, енді біреулерін ерітіп жібереді.
Денеге бөтен заттар, айталық шешек вирустары
енісімен организм сол вирустарға қарсы
антидене түзеді. Олар вирустармен күресіп,
организмді қайталап аурудан сақтап қалады.
Иммунитет табиғи және жасанды болып бөлінеді.
Табиғи иммунитет адам ауырғанда пайда
болады да, сол аурумен екінші рет ауырмайды.
Табиғи иммунитеттің ұзақтығы әртүрлі.
Кей ауруларға (мысалы, шешек) иммунитет
өмір бойы сақталады, ал кейбіреуінің
иммунитеті қысқа мерзімдік болады (мысалы,
грипп). Жасанды иммунитет ауырған адамның
немесе жануардың қанынан алынған дайын
антиденелерді немесе әлсіздендірілген
антигендерді егу арқылы жасалынады. Осылай
кейбір аурулардың алдын алуға болады.
Иммунитеттің т у а және ж ү р е пайда болған
түрлері де бар. Мысалы, кейбір жануарлардың
аурулары адамға жұқпайды, себебі адам
организмінде тұқым қуалаған сол ауруларға
қарсы тұру қабілеті болады. Иттің немесе
шошқаның обасы адамға жүқпайды. Бұл -
туа болатын иммунитет. Ал жүре болатын
иммунитетке адам ауырғаннан кейін немесе
түрлі екпеден кейін пайда болған жасанды
қабілет жатады. Иммунитетті жалпы және
жергілікті деп те бөлінеді. Бүкіл организмнің
ауруға қарсы тұру қабілеті жалпы иммунитетке,
ал жеке бір ұлпалардың немесе мүшелердің
қабілеті жергілікті иммунитетке жатады.
Иммунитеттің жас ерекшеліктері. Қазіргі
кезде ана құрсағындағы ұрықтың қанында
антигендер болмайтыны анықталды. Ұрық
плацентасының қорғаныс қабілетіне байланысты
оның денесінде ешқандай антиденелер
өндірілмейді, бірақ анасының қанындағы
антигендерді плацента ұрыққа өткізбейді.
Ал бала туған сәттен бастап сыртқы ортадағы
көптеген микроорганизмдерге қарсы тұру
қабілеті дами бастайды. Бірақ алғашқы
3 айдың ішінде бала организмі анасынан
алған антиденелердің әсерінен ауруға
төзімді болады. Алғашқы кезде сәбидің
денесінде антиденелер аз өндіріледі,
өйткені ондай антиденелер ана сүтінің
құрамында болады. Баланың иммундық қабілеттері
күшті дамитын кез 1 жастан 10 жасқа дейін,
онан әрі 20 жасқа дейін иммундық қорғанысы
біршама төмендейді де 20 жастан 40 жасқа
дейін тұрақталады, ал 40 жастан аса біртіндеп
нашарлай бастайды. Әсіресе жыныс мүшелерінің
қызметі әлсіреген кезде иммундық қабілет
те төмен болады. Балалар мен жас өспірімдердің
ауруларының алдын алуда арнайы екпелердің
маңызы зор: 1. Туберкулезге (коксауға)
қарсы бірінші екпе 5-7 күндері жасалады
да, 7, 12, 17 жаста қайталанады. 2. Полиомиелитке
қарсы бірінші екпе 2 айда жасалып, 1, 2,
3, 7, 15-16 жаста қайталанады. 3. Дифтерия (күл)
мен көкжөтелге (коклюш) қарсы бірінші
екпе 5-6 айда, 2-3 және 6 жаста қайталанады.
4. Шешекке қарсы бірінші екпе 1-1,5 жаста,
8 және 15 жаста қайталанады. Бірақ соңғы
кездерде Бұл аурудың толық жойылуына
байланысты қазір Мұндай екпені жасамайды.
5. Қызылшаға қарсы 10 айдан бастап 8 жасқа
дейін бір рет қана егіледі.