Археологиялық ескерткіштердің түрлері мен археологиялық зерттеу орталықтары

Кіріспе 

     Археологиялық ескерткіштер – халықтардың ежелгі тарихына қатысты материалдық мәдениетінің ескерткіштері. Оған: қалашықтар мен  қалалар; ежелгі қоныстардың қалдықтары; обалар, қабір үстіне орнатылған ескерткіштер мен салт-дәстүрлік құрылыстар; адамның  еңбек қызметін сипаттайтын ескерткіштер; тасқа және үңгірде қашалған жазулар; табылған жекелеген қазбалардың  орындары жатады.

     Тарих ғылымының іргелі салаларының бірі - деректануды көтермей, біздегі тарих ғылымы ешуақытта өз деңгейінде дамымайды. Ол -заңдылық. Тарих ғылымының іргелі негіздерін құрайтын бірнеше салалары бар, олар - қазба жұмыстарын жүргізіп, заттай деректермен айналысатын археология, ұлттың киімін, салт-дәстүрлерін зерттеу нысаны ететін этнология. Ал бірақ, қазақтың тарихы тек заттық деректерде ғана бейнеленбеген ғой. Ұлт тарихы заттай деректермен қатар фольклорда, жазба деректерде, әртүрлі сөз, әуендерде бейнеленген. Олардың бәрінде қазақ тарихына қатысты деректер тұнып тұр. Міне, солармен айналысатын және зерттейтін ғылым саласы - деректану деп аталады. Деректану - халықаралық ғылым. Оның негізі Батыста 200-250 жыл бұрын қаланған. Әртүрлі елдің тарихшы ғалымдары деректанудың ғылым ретінде қалыптасуына өз үлестерін қосты. Міне, сол, бүгінге дейін жасалған әлемдік деректанудың озық нәтижелерін біз өзімізге ала білуіміз керек. Сол деректанудың теориясын, принциптерін, заңдылықтарын меңгере отырып, өзіміздің төл деректерімізді зерттеуде пайдалана білуге тиіспіз. Деректану туралы жазылған мақала 1995 жылы жарияланды. Міне, содан бері осы мәселені әлі көтеріп келе жатырмын. Біршама жетістіктер де бар. Мәселен, 1998 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде Деректану және тарихнама кафедрасы ашылып, жұмыс жасай бастады. Археология курсының мақсаты алғашқы тайлардың материалдық мәдениетінің негізінде адамзат тарихындағы алғашқы кезең туралы студенттердің ғылыми көзқарасын қалыптастыру. Бұл пәнді оқыту барысында студенттер  алғашқы қауымдық құрлыстың мәнін оның адамзат тарихында алатын орнын біледі, адамдардың даму ерекшеліктері мен заңдылықтарын дұрыс түсініп бағалауға, жазба тарихына  дейінгі әлеуметтік- экономикалық, идиологиялық, теориялық және әдістемелік мәселелерге дұрыс сараптама жасауға үйренеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1. Археология ғылымының негіздері 

1.1 Археологиялық барлаудың түрлері 

     Вавилон патшасы Набонид алғашқы археологиялық  зерттеулерді жүргізген. Геродот алғаш рет “археология” терминін қолданған.Тарихтың әртурлі кезеңдерінде “археологияны” басқа терминдермен алмастырған.Егерде Платон көненің бәрі археология десе,европаның өркендеу дәуірінде “көне өнер тарихы” деп атаған. Археологиялық мәдениет дегеніміз қазба жұмыстарының нәтижесінде табылған археологиялық ескерткіштердің жиынтығы.Бұл ғылымда зерттеудің обьектісі мен пәні бар. Қазіргі археологияда  пән түсінігіне көне қоғамның материалдық, рухани, тұрмыстық, этногенетикалық, әлеметтік мәселелерін қарастырады. Ал зерттеу обьектісіне заттық деректер жатады.Яғни, археология ғылымы адамзаттың өткен тарихын заттай деректер негізінде зерттейтін ғылым.Тарих ғылымдарының ішінде археологияның алатын орны ерекше. Өткенді білмей, болашаққа болжау қиын. Ал, археология   ғылымы адамзаттың алғаш жер бетінде пайда болып,оның табиғаттан бөлініп шығып дами түсуін,еңбек құралдары арқылы қоғамдағы рөлін хабардар ететін ғылым саласы.Ол антропология, этнография,қолданбалы тарих ғылымдарының салаларымен тығыз байланыста болады.

       Археология – заттай деректерді зерттеу.

     Археос – көне, логос – көне туралы ғылым. Археология – ең алдымен алғашқы қоғам тарихына байланысты материалдар береді. Сонымен қатар құл иеленушілік, феодалдық формациялар туралы материал жинайтын ғылым.

     Археология  жан-жақты ғылым. Ол адамның физиологиялық дамуынан бастап, қоғамдық ақыл – ойдың шығуына дейінгі аралықты зерттейтін ғылым. Археология басқа ғылымдармен де тікелей байланысты.

     Жер астынан табылған заттай деректерді археологиялық деректер дейміз. Оларды бірнеше топқа:

- еңбек құралдар (соқа, кетпен, күрек, балта)

- қару-жарақтар (найза, садақ, жебе, айбалта)

- тұрмыстық заттар (құмыра)

- рухани мәдениеттер (діни нанымдарға байланысты заттар)

    Жалпы археологияны – кейде күрескен қаруланған тарих деп те атайды.

     Археологиялық ескерткіштер – ескі қала тамтықтары, қорғандар, ежелгі қоныстардың, бекіністердің, өндірістердің, каналдардың, жолдардың қалдықтары, тас мүсіндер, жартастағы бейнелер, көне бұйымдар, ежелгі елді мекендердің тарихи мәдени қабатының учаскелері.

     Мәдени  қабат дегеніміз – адамның іс-әрекеті нәтижесінде тарихи қалыптасқан жер қабаты. Адам аз уақыт мекендесе – 1 қабат, көп уақыт мекендесе – көп қабат. Қазақстанда, Орта Азиядағы мәдени қабаттар 20-30 метрге жетсе, Москванікі – 8 метр. Ал Мерке қасындағы – 14 метр.

Стратиграфия  деп – стратум – қабат, графо – жазамын деген сөздерден құралған. Стратиграфия – ескерткіштердің мәдени қабатын анықтау үшін қажет. Қазу барысында қазылған заттарды есепке алу үшін квадрад ярус есепке алу үшін жүргізіледі. 

Археологиялық мәдениет дегеніміз – бір кезеңге жататын белгілі бір көлемді алып жатқан, біртекті археологиялық ескерткіштердің археологиялық жиынтығы.

     Ескерткіштерді  дұрыс есепке алу үшін алдын–ала  зерттеу мақсатымен археологиялық  барлау жүргізіледі. Барлау екі түрлі  болуы мүмкін:

• Іздеу
• Барлау

   Іздеудің  мақсаты – бұрын белгісіз болып  келген жаңа ескерткіштерді ашып, олардың  сыртқы белгілерін зерттеу болып  табылады.

Барлау  рұқсат қағазына байланысты жүргізіледі.

Барлаудың мақсаты – бұрыннан:

 - белгілі болған ескерткіштерді жазба жұмысына даярлау, оны табу, қалай сақталғанын анықтау, болашақ қазбаның орнын белгілеу;

- рұқсат қағазына байланысты жүргізіледі. Рұқсат қағазы бойынша шағын көлемді қазба жұмыстары жүргізіледі;

- барлауға даярлық жүргізілетін жермен танысу керек;

- барлау жүргізілетін аудандардағы ескерткіштермен танысу керек;

- барлау жүргізілетін территорияның әдебиетімен танысу. Жер жағдайын білетін жергілікті адамдармен танысу.

     Барлау  барысында жүргізілетін жұмыстар:

1) Жерді  аралап көру

2) Әдебиет  бойынша - әдебиеттер бойынша  ескерткіштерді табу.

3) Мәдени  қабат іздеу

    Аңғар жиегінен, жардан, қазылған  жерлерден іздеу.

Ескерткіштің  формасына байланысты шурф (0,5 х 0,5)

Номер №2 формадағы рұқсат қағазы болса, елді мекендерді  зерттегенде траншея  қазуға болады, бір шетінен бастап, болашақта да зерттеуге болатындай етіп;

4) Жер  бетінен материал жинау. 

1.2 Археологиялық  обьектілердің хронологиясы мен кезенденуі 

     Археологиялық  кезендеу еңбек құралдарының  жасалу материалдарына негізделеді.Тас,қола және темір дәуірі.Тас дәуірінің  өзі үш кезеңнен тұрады-палеолит,мезолит,неолит. Палеолитте адамзат алғашқы тас  еңбек құралдарын жасаған,мезолитте  алғашқы жасанды материал керамиканы, ыңғайлы қару садақ пен жебені ойлап тапты.Неолиттік революция.Эниолит  тас ғасырынан қола дәуіріне өтер аралық. Осы кезеңде қазіргі адамдардың даму тарихы қалыптасады.Өнерлі адам”предзинжантроп,зинжантроп”, Тік жүретін адам”синантроп,питекантроп, атлантроп, гейдельберг адамы”, Саналы адам"неандерталь”.  Археологиялық  обьектілерді даталаудың үш топқа бөлінеді

1. Тарихи-филологиялық әдістері.

2. Тікелей археологиялық әдістері.

3. Жаратылыс ғылымдарының әдістері (палеонтология, палеоботаника, радиокарбондық, археомагниттік, дендрохронологиялық әдістері) 

     Еуразияның  ең ерттедегі тұрақтарыны қай  кезеңге жататыны қызықтырарлық  сұрақ. Бұл территорияда ерте елдувай  ескерткіштері әлі кездескен  жоқ еді. Төменгі палеолиттің  басталуы Шығыс Еуропа, Солтүстік  және Орта Азия территориясынада орташель кезеңін де қамтиды. Бұл территорияларға  қажыттану төменгі палеолитте әр уақытта және әр жерде басталды. Бірінші адамдар мұнда өзінің алғашқы тұрмыс жерлерінен Кавказ, Орталық Азия мен Молдова ауданының  оңтүстігіне келіп, өздерімен бірге  тасты өңдеу мен азық табу тәсілдерін әкелді.

     Оңтүстік  аудандарды қоныстау б.з. б 1  млн 300 мың  жылда болды. Мұнда плеистозеннің  алмасып келетін суық және мұздау, табиғат ортасы әсер етеді. Мұздықтардың пайда болған жерлері Скандинавия  тауы, Маймыр мен Солтүстік Америка. Сонымен қатар Альпы, Кавказ; Алтай  Гималай тауларында мұздықтар пайда  болды. Жер бетін мұздықтар үлкен  мөлшерде болып жатты. Бұл территорияларда  адам өмірі қалайсыз болғандықтан, олар мұздықтарын оңтүстікке, дала, тундра, орманды арал. т.б. жерлерге қоныс тепті. Бұл территорияда климат жұмсақ әрі жануарлар әлемі алуан  болды. Мұнда пілдер, жылқы, түйе т.б  мекен етті.

     Ерте  палмалиттік ескерткіштер 4 ауданда  орналасқан. Карпат, Кавказ, Орта Азия және Оңтүстік Азия. Тисса өзенінің жағалауын ең көне және жақсы зерттелген ескерткіш- Каралево, Гладилинның зерттеуімен. 15 қатар, 12 метрлік 7 жер қабат 1 млн  жылдан 40 мың жыл арасындағы хронологиясынан  хабар береді. Екінші ескерткіш Оңтүстік Маджникстандаво Культура; Раннов зерттеген. Мұндай плестоценнің орманды қалыңдығы 100 м жетеді. Ең көне алталар 11-12 палеопочвадан  тұрады, ал олардың жасы 800 мың ж.       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     2. Археологиялық ескерткіштердің түрлері мен археологиялық зерттеу орталықтары

     2.1 Археологиялық ескерткіштердің түрлері 

     Жалпы тарих ғылымында  тарихи деректердің  жазба және заттай деректер деп екіге  бөлінеді. Қазіргі  таңда жазба  деректерінің көбі зерттеліп қойған, жаңадан ашылғаны сирек.Заттай деректер қатарына қазба жұмыстарының нәтижесінде  табылған түймедей моншақтан  ұлы  пирамидаларға дейін  заттай деректер  қатарына жатады Жер-ана таусылмас  мұрағаттар қазынасы.

     Археологиялық ескерткіштердің түрлері-жерлеу орындары, қабірлер, қорғандар,обалар,тұрақтар,тау  кен орындары, шеберханалар, үңгірлер, гидротехникалық құрлыстар, көне  жерөңдеу алаңдары, көне жолдар, бекіністер, петроглифтер, кездейсоқ табылған заттар.

     Қоймалар. Барлық уақыттарда адамдар өздеріне маңызды әрі құнды заттарды жер астына көміп сақтауға тырысқан. Кейіннен тығылған заттың иесінің өлуіне  байланысты қазылған зат сол орында қалып қояды. Қоймаларды көбінде кездейсоқ адамдар тауып алып, екінші қолға беріп, дұрыс құжаттамайды. Қоймаларда тек бағалы заттар ғана емес металь құйындысы қола заттар жиынтығы да кездеседі

     Архитектуралық  ескеркіштер . Саулет ескерткіштерін зерттеу архиология мен өнертану ғылымдарының арасында тұр. Көптеген зерттеулерде архитектуралық құрылыстар қайтадан өңделу үшін арнайы архиологиялық әдістер қажет.

     Бейнелеу  ескерткіштері. Бейнелеу ескерткіштерін екі топқа бөлуге болады: фигуралық және абстрактік. Бірінші топқа нақты іс әрекет бейнеленген (адамдар, аңдар, өсімдіктер, заттар т.б. с.с.). Екінші топқа  мифология, эпос, фольклор кейіпкерлері көрсетіледі (кентавр, айдаћар, құбыжық).Екіншілері оюлар мен және өрнектер мен әсемделеді.Әрине оюлардың да бірнеше түрлері бар; жануарлар стилі, өсімдік стилі,  космагониялық стиль, геометриялық стил.  Фигуралық бейнелер жазық бетіне (фрескаға, графитке, үңгір қабырғасына, металл сүйек, мүйіз беттеріне, керамикаға және басқа материялдарға) салынады, кейде рельиефті және кең көлемді бейнеленеді (қабырға рельиефіне, көркем құйындыға, ағаш бетіне ойылып салынады) абстрактык бейнелер өзінің бейнелеу технологиясына байланысты ерекше болады.

     Тас бейнелер мен петроглифтер.Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде адамдар күнделікті өмірін, аңшылығын табынған күн тағы да басқа оқиғаларды тас бетінде бейнелеген. Оларды архиология ғылымы петроглифтер деп атайды. Латының тас белгі деген сөзінен шыққан.Қазақстанның  териториясында көп кездеседі

     Су  асты ескерткіштері. Көптеген жағдайларға байланысты кейбір археологиялық ескерткіштер су астында қалған .Су астында көне және орта ғасырлық кемелер мен порттық құрлыстар суға батып кеткен.Адамзат акваланг ойлап тапқанан кейін су асты археологиясы археологиялық зерттеулер техникасының жылдам дамыған саласына айналды

     Жерлеу  орындары. Топырақты молалар үстінде орнатылған белгі болмайды.Олар мустьер дәуіріндегі үнгірлерде пайда болып,жоғарғы полеолитте кең тараған.Мүмкін алғашында орнатылған бұл молалар үстіне қоршау орнатылған да шығар,бірақ осы уақытқа дейін сақталмаған.

     Қорғандар. Түріктің қалашық деген сөзінен шыққан .Кейбір деректерде бекініс деген мағына береді,ал ареология ғылымында қорғандар деп жерлеу ескерткіштерінің жиынтығын айтады.Сол себепті ғылыми мақалаларда “Ұзын қорғандар”,”Тас қорғандар”,”Мұртты қорғандар”деген атаулар кездеседі.Қорғандар көлеміне байланысты үлкен және кіші деп бөлінеді,құрамына қарай:тас,топырақты,таспен топырақ аралас түрлерге бөлінеді.Ішкі құрлысыда әртүрлі болады.Ішкі құрлысында үлкен жерлеу камералары болады.Жалғыз қорғандар сирек кездеседі.Көбінде қорғандар тобымен орналасады.Бір орында әр уақыттың қорғандары кездеседі.