Азаматтардың әкімшілік - құқықтық мәртебесінің түсінігі мен оның элементтері

         Әкімшілік құқық қабілеттілік  – бұл адамның мемлекеттік  басқару сферасындағы  құқықтар  мен міндеттерге ие болу

қабілеттілігі.

Әкімшілік әрекет қабілеттілік – бұл мемлекеттік басқару  сферасындағы құқықтар мен міндеттерді  алып жүру мүмкіндігі және осы сферада  істеген әрекеттері үшін жауап бере алу қабілеттілігі. Оның мынадай  түрлері болады:

- толық  әрекет қабілеттілік  – 18 жастан;

-  жартылай шектелген  – 16 жастан;

-  жартылай шектеулі  – 14 жастан 16 жасқа дейін;

- шектеулі – туғаннан 14 жасқа дейін (әкімшілік құқықта  6-7 жасқа дейін);

Әкімшілік құқық қабілеттілік пен әкімшілік әрекет қабілеттіліктің  жиынтығы тұлғаның құқық субъектілігі деп аталады.  Өз кезегінде ол мынадай түрлерге бөлінеді:

а) жалпы – 18 жастан;

б) арнайы – субъектінің  арнайы атақтарын, жас шамасын талап  ететін  кейбір құқықтық қатынастар үшін қажет болады, мысалы, Мәжіліс  депутаты болып сайлануы үшін – 21 жас; судья лауазымына тағайындалуы үшін – 25 жас талап етіледі.

         Әкімшілік құқық субъектілік  жас шамасынан басқа да факторларға  байланысты болып келеді: денсаулық  жағдайы, тұрғылықты жері, білімінің  болуы және т.б. Осылардың кейбіреуі  толық немесе жартылай шектеулі  әкімшілік  құқық және әрекет  қабілеттілікке ие болуы себептері  болуы мүмкін: жан күйзелісімен  ауыру, мүгедектік  көлік құралдарын  басқару құқығынан айырады;  соттылығының  болуы немесе  арнайы білімінің  болмауы  мемлекеттік  аппараттағы  лауазымдарға орналасуы мүмкіндігінен  айырады.

        Азаматтың  мемлекеттік басқару сферасындағы  құқықтары мен міндеттері  субъекттің  әкімшілік – құқықтық мәртебесінің  негізгі элементтерінің бірі  болып табылады.

           Құқықтары мен міндеттері мынадай  түрлерге бөлінеді:

а) жалпы – азаматтардың мемлекеттік басқарудың бүкіл жүйесіндегі  құқықтық жағдайын анықтайды, мысалы, мемлекеттік басқаруға қатысу құқығы, лауазымды тұлғалардың немесе мемлекеттік  органдардың заңыз іс-әрекеттеріне шағым жасау құқығы, қару-жарақ  алуға құқық;ҚР Конституциясын және басқа да заңдарын сақтау міндеті,  еңбек тәртібін сақтау, адал еңбек  ету міндеттері;

б) арнайы – азаматтардың мемлекеттік басқарудың  нақты  саласындағы құқықтық жағдайын анықтайды, мысалы, жеке кәсіпкерлік қызметпен  айналысу құқығы, мәдениет саласында – мәдениет жетістіктерін  пайдалану құқығы; денсаулық сақтау саласында – өзінің денсаулық жағдайы туралы ақпараттар алу құқығы, санитария мен гигиена  ережелерін сақтау міндеті және т.б.

Мемлекеттік басқару сферасындағы азаматтардың  құқықтары мен бостандықтарын қорғау кепілдіктері - бұл құқық  субъектілерінің мемлекеттік басқару  сферасында әртүрлі құқықтары мен  бостандықтарын  жүзеге асыруды  қамтамасыз ететін  жағдайлар мен  тәртібін анықтайтын нормалар мен оларды қорғайтын құралдардың, амал - тәсілдерінің жиынтығы.

Оның мынадай түрлері  болады:

1) Экономикалық;

2) Саяси;

3) Идеологиялық;

4) Заңды;

5) Ұйымдық.

Заңды кепілдіктердің ішінде әкімшілік – құқықтық кепілдіктерін  атап өтуге болады.  Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының әкімшілік – құқықтық кепілдіктері- бұл құқық субъектілерінің әртүрлі  құқықтары мен бостандықтарын  жүзеге асыруды қамтамасыз ететін  және  оларды қорғайтын  амал - тәсілдердің  жиынтығы.

Ол азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының кепілдігімен тығыз байланысты, өйткені  олардың  көпшілігі әкімшілік - құқықтық сфераны, азаматтардың мемлекеттік  басқару органдарымен қатынастарын қамтиды. Оларға мыналарды жатқызуға  болады:

- заңмен белгіленген тәртіпте  жарияланбаған нормативті-құқықтық  актілерді қолданбау;

- мемлекеттік органдар  әрбір азаматқа оның құқықтары  мен мүдделерін қамтитын құжаттармен,  шешімдермен және өзге де материалдармен  танысу мүмкіндіктерімен қамтамасыз  етулері тиіс;

- азаматтардың құқықтарына  шек келтіретін мемлекетттік  органдар мен олардың лауазымды  тұлғаларының  кез келген шешімдері  мен әрекеттері  сотқа  шағымдалуы  мүмкін;

- ешкімде  азаматтардың  қандайда болсын құқықтары мен  бостандықтарынан айыруға немесе  шектеуге құқығы жоқ;

- азаматтардың құқықтары  мен бостандықтары төтенше жағдайлар  кезінде заңға сәйкес уақытша  шектелуі мүмкін;

- мемлекеттік қызмет  мемлекеттік қызметкердің ҚР  халықының және оның әр бір  азаматының  алдындағы жауапкершілігі  қағидасына негізделіп тұрғызылады.

Азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарын қорғау кепілдіктеріне ұйымдық кепілдіктер де жатады. Бұл  дегеніміз функциялары азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын  қорғау және олардың жүзеге асырылуына қолайлы жағдайлар туғызу болып  табылатын  мемлекеттік органдардың  қызметі.

ҚР Президенті Конституцияда  адам мен азаматтың  құқықтары  мен бостандықтарының  кепілі болып  белгіленген.

ҚР Үкіметі адам мен  азаматтың құқықтары мен бостандықтарын  қамтамасыз ету бойынша шараларды  жүзеге асырады. Дәл осындай кілеттіктер  жергілікті  атқару органдарының басшысына - әкімдерге жүктелген.

Іс жүзінде кез келген  мемлекеттік орган азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндетті, өйткені бұл мемлекеттің  өзінің мақсат-міндетінен туындайды.

Азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарын қорғау бойынша  өкілеттіліктері өзгешелінетін  мемлекеттік органдар болады, солардың ішінде Ішкі Істер Органдарын атауға болады.

Сот органдары азаматтардың құқықтарының бұзылуы туралы істерді  қарастырады (ҚР Конституциясының 13 бабы).

Прокуратура органдары жалпы  қадағалау  тәртібінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзатын  мемлекеттік органдар мен лауазымды  тұлғалардың  актілеріне наразылық  білдіреді және күшін жоюға тырысады. Прокуратура органдары  әкімшілік  ұстаудың,  әкімшілік құқық бұзушылық  үшін қолданылан ықпал ету  шараларының  заңдылығын және қолданылуын тексереді.

Басқа да мемлекеттердегідей Қазақстанда да қазіргі уақытта  азаматтардың мемлекеттік органдармен  дауларын қарастыратын, адам құқықтарының сақталуын бақылайтын арнайы органдар да әрекет етеді. Ол - Адам құқығы бойынша  Республикалық комиссия, оның қызметі  кеңес берушілік сипатта қалыптастырылған.

Шетел  азаматтарының  және азаматтығы жоқ тұлғалардың  әкімшілік - құқықтық мәртебесі 

    Шетел азаматтарының  әкімшілік - құқықтық мәртебесі   ҚР Конститцмясының 12 бабында   және 1995 жылғы 19 маусымдағы "Шетел   азаматтарының  және азаматтығы  жоқ тұлғалардың әкімшілік - құқықтық  жағдайы туралы"  заңды күші  бар ҚР Президентінің жарлығында  бекітілген.

       Соған  сәйкес шетел азаматы - бұл  ҚР азаматы болып  табылмайтын  және өзінің шет мемлекеттің  азаматтығына тиістілігі жөніндегі  дәлелі боатын  тұлғалар.

        Азаматтығы  жоқ тұлғалар (апатридтер)   -  бұл ҚР азаматы болып табылмайтын  және өзінің шет мемлекетке  иістілігі жөніндегі дәлелі болмайтын  тұлғалар.

        Азаматтылықтан  шығудың ең көп тараған түрі - азаматтықтан шығу немесе одан  шығару.  Осы аталған тұлғалардың   құқық субъектіліктері шектеулі  және барған елдің заңдарына  бағынады.

Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ тұлғалардың  әкімшілік  – құқықтық мәртебесінің  ерекшеліктері:

-    мемлекеттік қызметші  бола алмайды, бірқатар лауазымдармен  шұғылдануға және ішкі істер  органдарында  жұмыс істей алмайды;

-    мемлекеттік   құпиямен байланысты қызметке  жіберілмейді;

-    әскери міндетті  емес;

-    құқық бұзушылықтардың  бірқатарын жасағаны үшін жауапкершілікке   тек шетел азаматтары және  азаматтығы жоқ тұлғалар ғана  тартылуы мүмкін;

-    тек шетел азаматтары  және азаматтығы жоқ тұлғаларына  ғана мемлекеттік шекарасынан  тысқа  шығару сияқты  әкімшілік  жаза қолданылады;

-    ҚР аумағына  рұқсаттары болғанда ғана  кіре  алады;

-    шетел азаматтары  және азаматтығы жоқ тұлғалар  арнайы құжаттары болғанда  ғана  тұрады және өз қызметтерін  жүзеге  асырады;

-    шетелдіктер үшін  ашық аумақ бойынша  олар  еркін қозғала алады, бұл жағдайда  осы туралы ішкі істер органдарына  хабарлап отырулары қажет. Пунктке  келген соң   олар  өзінің  уақытша  келгенін тіркеу қажет.

-    Шетел азаматтарының  қозғалыстарына  және тұрғылықты  жерлерін таңдауда шектеулер  қойылады.

            Дипломатиялық  және консулдық  өкілдіктердің қызметкерлерінің , сонымен  қатар  шет мемлекеттердің  ресми өкілдері болып табылатын  басқа да тұлғалардың құқықтық  жағдайы ерекше болады. Осы шетел  азаматтары ҚР заңнамасына және  тиісті шет мемлекетпен жасасқан  халықаралық шарттарға сәйкес  дипломатиялық иммунитет пен  артықшылықтарды пайдаланады, және  де  мемлекеттің  юрисдикциясына  ұшырамайды.