Өзіндік құн

 

2.Тікелей  еңбек

Тікелей  еңбекті  калькуляциялау  үшін  еңбекақы  туралы  есепті  қарастыру  керек:

а) Фирмада  6  жұмысшы  бар  делік, олар   өндіріс  процесіне  тікелей  қатысады  және  тариф  бойынша жалақы  алады,  қажетті  й сайынғы 5000  тенге  сомасындағы  аударымды қосқанда:

6 жұмысшы х 5 000 тенге/жұм.орны  = 30 000 тенге/айына

б) Еңбекақыға  жылдық  шығын  сомасы есептелінеді:

30 000 тенге х 12 ай = 360 000 тенге/жыл

с) Жұмыс  уақытының  жылдық  қоры есептелінеді:

47 апта  х 41 сағат  х 6 жұмысшы = 11 562 сағат

д) Тікелей  еңбектің  бір  сағаттық  бағасы  есептілінеді:

360 000 тенге/ 11 562 сағат = 31,14 тенге-сағат

е) Нанның  бір  батон  өндірсіне  қажетті  уақыт  0,1 сағат  болса,  өнім  бірлігіне  кеткен  тікелей  еңбек  бағасын  аламыз:

0,1 сағат х 31,14 тенге/сағат = 1,868 тенге = 3,1 тенге

Енді  өнім  бірлігіне  тікелей  шығынды  есептеуге  болады:

Материалдық  шығындар                                             14,0 тенге

Тікелей  еңбек                                                                3,1  тенге

             Тікелей  шығыдардың  барлығы / өнім бірлігіне       17,1 тенге

Жанама шығындар

Бұл  шығындардан  басқа  фирманың  шығындары  болады, оларға: құал-жабдықты     алуға,    пайдануға   және    жөндеуге    шығындар,   өндіріс 

алаңының  арендасы,  канцеляриялық  шығындар,  коммерциялық  шығындар  және  т.б.

Келер  жылдағы  шығындар  келесідей  дерлік:

Ғимарат  арендасы                                     120 000

Құрал-жабдық амортизацияы                   10  000                            

  Құрал-жабдықты  пайдалану                     5   000

Басқада персонал еңбекаысы                    15  000

Коммерциялық  шығындар                        6  000

Банк  несиесіне  кредиттер                        35  000

Жанама  шығындардың  барлығы            191 000

Инфляция   кезінде  тікелей  және  жанама  шығындарды  инфляция  пайызына  көбейту  қажет.  Егер  инфляция   жылына  15 %  болса, онда:

өнім бірлігіне тікелей  шығындар  17,1 х 115% =19,67 тенгені құрайды

жанама шығындар 119 000 х 115%  = 219 650 тенге

Шығындар  соммасы  өнімді  өткізу бағасына  қосылу  жолымен  өткерлуі тиіс.  Өнімнің  бір  түрлі  өндірісі  жағдайында өткерілу  өте  оңай  жүреді, бұл  кезде  мүмкін  болатын  шығын сомасы  мүмкін  болатын  өнім  өндірісіне  бөлінеді. Жоспарланған  кезеңдегі  өнім  өндірісі   құрал-жабдықтың  еңбек  өнімділігі,  жеткізілетін  шикізат көлемі,  өткізу  нарығы және т.б.  сияқты  көптеген  көрсеткіштердің  есебін  бағалаумен  жүзеге  асырылады.

Жоспарланған  жылға  өнім  өндірісінің  көлемі 180 000 нан бірлігі дерлік.  Бұл бізге жанама шығын және  бір батон кезеңіндегі шығындар  көлемін   есептеуге мүмкіндік береді:

219 650 / 180 000 = 1,22 тенге/бірл

Өнім  бірлігінің өзіндік  құны

Енді  нанның  өткізілуінің  толық  өзіндік  құнын  анықтауға  болады:

Тікелей  шығындар                                        19,67 тенге

Жанама  шығындар                                        1, 22  тенге

Өзіндік құн/бірл                                              20,89 тенге

Жанама шығындар есебінің білу қажеттілігін ескере отырып, 180 000 бірлік орнынына 50 000 нан бірлігі өткізілі дерлік

Онда өнім бірлігіне  жанама шығындар көлемі мынаны құрайды:

219 650 / 50 000 = 4,393 тенге / бірл = 4,39 тенге/ бірл,

Бұл өз кезегінде өнім бірлігінің жалпы бағасына әсер етеді:

19,67 + 4,39 = 24,06 тенге / бірл 

Бұл жағдайда фирма өндіріс  қуатын толықтай пайдаланбай отыр, өнімнің  өзіндік  құны  бірінші  жағдайға  қарағанда  көбірек  болып  отыр.

Бұл  өнім  бірлігіне  табыстың  азаюына,  өндірістің  шығындалуына,  сату  бағасының  өсуіне  әкеледі,  әрине  бұл  жағдайлар  өнімді  өткізу  көлеміне  негативті  түрде  әсер  етеді.

Осы  жерде  тікелей  шығындарды  өнімнің  бағасының  өсуі  немесе  шығындалуға,  кәсіпорынның  бәсеке  қабілетінің  төмендемейтіндей  деңгейде  ұстау  және  бақылау  қажеттілігі  туындайды. 

Әр  түрлі  бұйымдар  өндіретін  фирмада  жанама  шығындар  әр  түрлі  өнімдер  бойынша  бөлінеді. Бұл  мәселені  шешу  үшін  қандай  да  бір  критерий  қажет.  Осындай  «бөлістіру  кілті» мыналар  болуы  мүмкін:

• өнімді  өндіруге  қажетті  уақыт  мөлшері;
• өнім  өндірісіне  кететін  тікелей  еңбек  мөлшері;
• өнім өндірумен  айналысатын  өндіріс  алаңы;
• Өнім  өндірісіндегі  негізгі  қорлар  бағасы  және  т.б.

Осы  әдістердің  ішінен  шағын  өндіріс  көбіне  өнімге  кететін  тікелей  еңбек  көлемін  бөлістіру  әдісін  қолданады:

а)  Тікелей  еңбектің  бір  сағаттық  жанама  шығынын  есептеуде  барлық  жанама  шығындарды  барлық  тікелей  жұмыс  уақытына  бөлінеді:

219 650 / 11 562  =  19,00 тенге / сағат

б)  Әрбір  өнімге  жанама шығынды  есептеу  үшін, өнім  өндірісіне қажетті  тікелей  уақыт  мөлшерін  жанама  шығындардың  сағаттық  құнына  көбейтеміз;

0,1 х 19,00 тенге/сағат =  1,9 тенге/бірл.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өнімнің өзіндік құнының  бағаны  анықтаудағы  рөлі.

 

Кәсіпорынның  өндіріетін  әрбір  өнімнің  толық  өзіндік  құнын  біле  отырып, сатып алушыға  осы  өнімнің  өткізілу  бағасын  немесе  құнын  анықтауға  болады.

Әрине,  өткізу  бағасын  орнатқан  кезде  төмендегідей  басқада  элементтерді  ескеру  қажет:

• бәсекелестер  бекіткен  осы  сияқты  өнімдердің  бағасы;
• берілген  өнімге  сатып  алушы  төлеуге келісетін-баға;
• сапасы  жағынан ұқсас  басқа  бұйымдар  бағасымен  салыстыру;

Мысалы, кәсіпкер  өз  шығындарын (тікелей  және  жанама)  жабқысы  келеді,  және  20%  табыс  алғысы  келеді:

Толық  өзіндік  құн                              20,89 тенге

Табыс                                                     4,18  тенге 

Сату  бағасы                                          25,07 тенге

Бұл  жағдайда  кәсіпкер  сатудан  20%  табыс  ала алмағанын  көруге  болады. Табыс  тек  қана  16,8%-ды  құрайды  (ол  4,18  және  25,07  арасындағы  қатынаспен  есептелген) және  табсы  нормасы  ( маржасы)  деп  аталады.

Бұл  жерде  есептелген   баға,  тек  өнімді  өткізуге  қажетті  бағаны  ғана  көрсетеді.

Осындай  сападағы  нанды  фирма  22  теңгеге  сата  отырып  ( толық  өзіндік  құннан  жоғарырақ),  фирманың  жақсы  табыс  табуы  қиынға  соғады.  Сондықтанда  фирма  өзіндік  құнды  осы  өнімге  ұқсас  өнім  өндірушілердікінен  жоғары  болмайтындай  етіп,  түсіруі  қажет  болады.

Егер  өзіндік құн  құрылымын  қарастыратын  болсақ,  фирманың  өндіретін  наны   басқа  бәсекелестердікіне  қарағанда дәрумендендірілген.

Фирмаға  осы  ерекшелікті  ескеру  қажет,  осы  ерекшелікті тұтынушыға      жеткізу      үшін      фирма     сәйкесінше    ақпараттық     және

жарнамалық  компанияның  қызметін  қолдану  қажет, бұл  компанияның  көмегімен  фирма  өзінің  өнімінің  басқа  өндірушілер  өнімімен  салыстырғанда  қосымша  қаситтері  бар  екенін  жария  ете  алады.  Оған тұтынушыларды  өзінің  өнімінің   бағасының  жоғары  болуының    себебі  әртүрлі  дәрумендермен   байытылғандығына  байланысты  екенін  сендіру  қажет. 

Басқа  жағдайда фирмаға  басқаша стратегияны таңдау  қажет болады,  тіпті өндірістік  шығындарды  азайтып және  өз  өнімінің  бағасын нарықтағы бағамен теңестіру үшін  витаминдерден бас тартуға мәжбүр  болады.  Әйтпесе, оның  өнімі нарықтағы бәсекелестердің өнімінен  жеңілу  қаупі  болады.

Бұл  жағдайда  өнімді  қандай  бағамен  сатуға  тырысатын  әр  түрлі  нұсқаларды  қарастыру  қажет.

Әрине,  өнімге  бағаны  құн  арқылы  орнату  тәсілінен  басқа  да  нұсқалар  бар.

Өндірістің  жаңа  жүйесі  шаруашылық  ерекшелігін,  шығын  дәрежесін,  өнім  сапасын  ескере  отырып  дұрыс  баға  жүйесін  жасауды  талап  етеді.  Бірақ  кәсіпорындардың  өндірісін  тиімділік  жағынан  теңестіру  үшін  өнім  түрлерінің  сату  бағасына  жоспарлы  түрде  үстеме  қосылады  немесе  кемітіп  сатуға  пайыз  белгіленеді.  Бағаны  белгілеу  үшін  салалық  өнімнің  толық  өзіндік  құнын  алады,  сонан  соң  оған  өзіндік  құннан  белгіленген  мөлшердегі  рентабелділікті  (сомасын) қосады.  Сөйтіп  пайданы  өзіндік  құнмен  салыстырып  дұрыс  баға  белгіленеді.  Пайданы  толық  өзіндік  құнан  белгіленген  рентабелділік  арқылы есептеп   шығарады.  Өндірісті  одан  әрі  дамыту  үшін  өнімді  сатқаннан  түскен  ақша  барлық   жұмсалған  шығыннан  (өзіндік  құннан)  артып,  қажетті  мөлшерде  пайда  әкелуге  тиіс.

 

 

 

Қорытынды

Материалдық  құндылықтар  өндірісі, тауар саудасы, сонымен  қатар  қызмет  көрсету  адамдық,  мтериалдық,  ақшалай  ресурс  шығындарын  қажет  етеді. Бұл  қолданылған  ресурстар  соңында  әртүрлі  нысанда және  көлемде  өзіндік  құнға  негізделеді.

Өзіндік  құн-кәсіпорында өткізу  мақсатында  өндірілген өнім мен  қызмет көрсетулерге  кеткен  шығындардың  ақшалай  түрдегі  сомасын көрсетеді.

Өзіндік  құн-өнім  өндіруге  жұмсалған барлық шығын.  Өндірілген өнімнің  өзіндік  құнына  барлық  жұмсалған шығындар: шикізат, материал, электр энергиясы,  амортизациялық  жарна,  еңбекақы т.б. кіреді. 

Өзіндік  құн  сол  кәсіпорын  шығынының  жиынтық  көрсеткіші,  ол  әрбір  өнімге  жұмсалған  жалпы  шығын  сомасын  өнім  көлеміне  бөлу  арқылы  анықталады. Кәсіпорын өнімді  толық өзіндік құнмен  сатады,  өткізеді.  Неғұрлым  өзіндік құн төмен болса,   соғұрлым   өндіріс   тиімділігі   жоғары   болады.

Кәсіпорынның  өндіріетін  әрбір  өнімнің  толық  өзіндік  құнын  біле  отырып, сатып алушыға  осы  өнімнің  өткізілу  бағасын  немесе  құнын  анықтауға  болады. Өзіндік   құнды    азайтудың    ерекше    мәні   бар,  ол   пайданы   молайтудың   басты   көзі.

  Сонымен, кәсіпорын  қызметінің  негізгі  көрсеткіштерінің  бірі  болып өнімнің  өзіндік  құн  болып  саналады, ол өндірістегі  өнім өткізілуінің  ақшалай  нысандағы  шығындар  жиынтығын  құрайды және  барлық  өндіріс  тиімділігін  анықтайды.

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған  әдебиттер

1. Абдильдина Л.И. , Абдильдин С.С. Экономика  предприятия. Алматы: Каз Нау ГРУ, 2004, 452стр.
2. Грибов В.Д., Грузинов В.П. .  Экономика  предприятии:Учебн. Практикум. -3-е изд.-М.: Финансы и статистика,2004.
3. Жалпы  экономикалық  теория Ө.Қ. Шеденов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Комягин./ Жалпы  ред басқарған Ө.Қ. Шеденов- Ақтөбе 2004
4. Калдыбаев О., Темирбаев А.  Экономика  предприятия (фирмы).-Учебн. Пособие.-Алматы, «Санат», 1997.-208стр.
5. Кендирбаев А., Омаров Г., Хагай В., Тасибеков, Ауганбаев А. Бизнес: составляющие  успеха/ В помощъ  предпренемателю. –Алматы ПРООН/ЮНИДО ,2000
6. Сабырбаев Б. Экономикалық  орысша-қазақша  түсіндірме  сөздігі.-Алматы: Қазақстан, 1995
7. Экономика  предприятия: Учеб. Для  вузов/ И.Э Берзинь С.А., Н. Н. Савченко, С.Г Фалько-М.: Дрофа,2003.
8. Экономика  предприятия: Учебник/ Под  ред А.Е.Карменко М.Л. Шухгальтера. –М.: ИНФРА-М, 2004.
9. Экономика  предприятия: Пер с нем-М: ИНФРА -М, 1999.
10. Экономика  предприятия: Учебник/ Под  ред. Проф О.И. Волкова. 2-е изд., перераб и доп.М.: ИНФРА-М 1999
11. Экономика  предприятия: Учеб. Для  вузов  / Под  ред. Проф  В.Я Горфикеля, проф В.А. Швандара. -3-е изд, перераб и доп.-М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000