Заңды тұлға

        Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірыңғай субъектісі ретінде күрделі құрылым деп есептеледі. Азаматтық құқық ілімінде заңды тұлғаның, оның ішінде әсіресе мемлекеттік заңды тұлғалардың маңызы, яғни құқықтық  жағдайы жөнінде бірнеше ілім бар. Олардың авторлары заңды тұлға институты қандай қоғамдық қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері қаралмақ, мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән-мағынасы неде деген сауалдарға байланысты әртүрлі пікір білдіреді. Азаматтық құқық теориясына көп еңбек еткен көрнекті ғалым профессор С.И.Аскназий “мемлекеттік ілімінің” авторы. Ол былай деп айтқан: “мемлекеттік заңды тұлғаның артында мемлекеттің өзі тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді өзі ұстайды”. Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған “егер олай болса мемлекет өзімен-өзі құқықтық қатынаста болуы керек қой ” деген уәж айтады.

          Академик А.В.Венедиктов “ұжым  ілімін” алға тарты. Бұл ғалымның айтуы бойынша мемлекеттік заңды тұлғаның артында екі ұжым тұрады делінген: а) мемлекет атынан барлық халық; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен қызметкелерінің ұжымы.

         Ал, ғалым Д.М.Генкин “әлеуметтік  ақиқат” теориясын ұсынады, яғни  онда ол қоғамдағы тауар айналымы  қатынастарының тарихи-экономикалық  заңдылығын басшылыққа ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама түрде қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю.К.Толстой “директор ілімін” алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғаның еркін білдіруші-директоры болып табылады.

        Азаматтық құқықтануда О.А.Красавчиковтың  “әлеуметтік байланыстар ілімі”, А.А.Пушкиннің “ұйымдастыу ілімі”, Е.А.Сухановтың “мақсатты мүлік”  тәрізді ғылыми тұжырымдары да айтарлықтай кең тараған. Сөйтіп, заңды тұлғаға “адамдардың қатысы” жөнінде әртүрлі пікірлер айтылған және де бұл орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді.Оның бірінде бұл адамдар заңды тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде адамдардың әрекеті осы институтпен реттеледі, үшіншісінде адамдардың әрекеті заңды тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды жүзеге асыруда, мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.

        Кейбір авторлар бұл белгілерді біріктіруге тырысып, заңды тұлғаның сыртында оның құқықтары мен міндеттерін “жасырын” атқарушы тұратындығын дәлелдемек болды.

        Бұл мәселе туралы батыс европа  әдебиетінде де әртүрлі теориялық  көзқарастар кездеседі.Мәселен,К.Ф.Савиньи “фикция теориясының” негізін қалады. К.Ф.Савиньи көзқарасы бойынша , шын мәнінде құқық субъектісінің қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, заңды тұлғаның сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті тұрғанын мойындайды. Сондықтан да заң шығарушы заңдық фикцияға жүгінеді, абстракциялық түсінік ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға тартады. Ал неміс ғалымы Гирке болса, “органикалық теорияның” тұжырымын ұсынып, заңды тұлғаны адам тұлғасымен салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым деп қарайды. 

Заңды тұлға ұғымы 
 

1. Меншiк, шаруашылық  жүргiзу немесе жедел басқару  құқығындағы оқшау мүлкi бар және  сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi  бойынша жауап беретiн, өз атынан  мүлiктiк және мүлiктiк емес  жеке құқықтар мен мiндеттерге  ие болып, оларды жүзеге асыра  алатын, сотта талапкер және жауапкер  бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.  

Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиiс.  

2. Заңды тұлғаның өз атауы жазылған мөрi болады. 
 
 

 Заңды тұлғалардың түрлерi мен нысандары 

1. Өз қызметiнiң  негiзгi мақсаты ретiнде табысын  келтiрудi көздейтiн (коммерциялық  ұйым) не мұндай мақсат ретiнде  пайда келтiре алмайтын және  алынған таза табысын қатысушыларына  үлестiрмейтiн (коммерциялық емес  ұйым) ұйым заңды тұлға бола алады.  
 

2. Коммерциялық ұйым  болып табылатын заңды тұлға мемлекеттiк кәсiпорын, шаруашылық серiктестiк, акционерлiк қоғам, өндiрiстiк кооператив нысандарында ғана құрылуы мүмкiн.  
 

3. Коммерциялық емес  ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық бiрлестiк, акционерлiк қоғамдар тұтыну кооперативi, қоғамдық қор, дiни бiрлестiк нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкiн.  

Коммерциялық емес ұйым кәсiпкерлiк қызметпен өзiнiң жарғылық мақсаттарына сай келуiне қарай ғана айналыса алады.  
 

3-1. Коммерциялық  емес ұйым болып табылатын  және мемлекеттiк бюджеттiң есебiнен  ғана ұсталатын заңды тұлға тек қана мемлекеттiк мекеме нысанында құрылуы мүмкiн.  
 

4. Заңды тұлғалар бiрлестiк құра алады (Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі 110-бабы).  
 

5. Заңды тұлға  осы Кодекстiң, заңды тұлғалар  нысандарының әрқайсысы туралы Заңның, өзге де заң құжаттары мен құрылтай құжаттарының негiзiнде жұмыс iстейдi.